Trouw geven, eerlijk leven. Geef en leefgedrag onder Bijbelgetrouwe christenen

Trouw geven, eerlijk leven Geef en leefgedrag onder Bijbelgetrouwe christenen Onderzoek door TNS NIPO In opdracht van: Stichting Woord en Daad November 2011

Inhoud Voorwoord 3 Leeswijzer 3 1 Geefgedrag 5 1.1 Charismatisch Evangelische christenen doneren het meest 5 1.2 Betrouwbaarheid en effectiviteit van ontwikkelingssamenwerking 6 1.3 Barmhartige Samaritaan meest aansprekende reden voor donatie 8 2 Leefgedrag 10 2.1 Leefgedrag van christenen wijkt minder af van gemiddelde Nederlander dan geefgedrag 10 2.2 Soms scepsis over doeltreffendheid 11 2.3 Verschillende barrières voorkomen dat intentie omgezet wordt in gedrag 13 2.4 norm belangrijk voor gedrag 15 3 Invloed 16 3.1 Televisie meest bekeken en meest vertrouwd 16 3.2 Standpunten politieke partijen over ontwikkelingssamenwerking hebben weinig invloed op kiezers 18 Foto omslag: In Nicaragua verbouwen boeren, gesteund door Woord en Daad, Fair Trade koffie. Foto Woord en Daad 2

Voorwoord Voor u ligt een uniek onderzoek: Trouw geven, eerlijk leven. Uniek, omdat niet eerder zo n breed onderzoek onder Bijbelgetrouwe christenen is gedaan naar hun geefgedrag en hun leefstijl. Uniek vanwege het specifieke karakter ervan: een veelheid van kerkelijke richtingen, van Gereformeerd Vrijgemaakt tot Gereformeerde Gemeenten en van PKN tot charismatisch evangelisch, is meegenomen. Uniek ten slotte, omdat het onderzoek gesteund werd door een groot aantal sponsoren, twaalf maatschappelijke organisaties. Wie de en de discussies over armoede, ontwikkeling en globalisering volgt, heeft de laatste jaren een duidelijke verandering waargenomen. Die verandering is het groeiende bewustzijn dat onze naaste in Zambia of Burkina Faso of Bangladesh evenzeer geholpen is met een bewuste leefstijl van burgers in rijke landen, als met een geldelijke gift aan hulporganisaties. Dit onderzoek, dat is uitgevoerd door het bureau TNS NIPO, staat helemaal in dat licht. Eén van de redenen om het onderzoek te laten doen, was dat we in het verkiezingsjaar 2010 merkten dat onder christelijke kiezers steun voor ontwikkelingssamenwerking niet altijd meer vanzelfsprekend was. Ook constateerden we een andere toon in publieke discussies over armoede wereldwijd. Een motief als eigenbelang doet volop en onverhuld mee. Wat doet dit met donateurs, met burgers? Hoe worden ze in zo n klimaat gemotiveerd om zich in te zetten voor de naaste, voor bestrijding van armoede of voor een rechtvaardige wereld? En welke rol spelen de sociale omgeving, de en de politiek daarin? TNS NIPO heeft de verschillende kerkelijke groepen in het onderzoek waar op onderdelen soms saillante verschillen tussen te ontdekken zijn vergeleken met de opinie van de gemiddelde Nederlander als het gaat om deze thema s. Een opvallende conclusie uit het onderzoek is dat Bijbelgetrouwe christenen trouw blijven geven en tegelijk het belang inzien van een bewuste leefstijl die onze naaste ver weg minder schaadt. De gemiddelde Nederlander is van de noodzaak van die bewuste leefstijl evenzeer overtuigd, maar wel veel sceptischer over het doneren aan meer traditionele goede doelen. Een beetje zwart wit gezegd: waar doorsnee Nederlanders ouderwetse hulp steeds meer afschrijven tegenover het kopen van Fair Trade producten, zien Bijbelgetrouwe christenen geefgedrag en leefstijl als zaken die in harmonie met elkaar kunnen zijn. Even opmerkelijk is hoe sterk juist de waarde van barmhartigheid leeft onder Bijbelgetrouwe christenen, waar de samenleving als geheel veel gevoeliger blijkt voor argumenten ontleend aan het eigenbelang. De gemiddelde Nederlander vindt dat er al gauw teveel op de emoties gewerkt wordt, als men appelleert aan zulke waarden. Uiteraard is het rapport een momentopname. Trends kunnen we nog niet zichtbaar maken. Maar de resultaten reiken veel aan om mee aan de slag te gaan. Het bewustzijn over het belang van een verantwoorde leefstijl is bij een deel van onze achterbannen zeker aanwezig. Maar er is nog veel te winnen. Dat plaatst ons als maatschappelijke organisaties voor de vraag welke rol wij daar zelf bij kunnen spelen. Vandaag, 24 november, gaan we daarover het onderlinge debat aan. Met een stevig rapport als basis. Ir. Jan Lock, voorzitter Raad van Bestuur Woord en Daad Hoofdsponsor: Woord en Daad Sponsoren: Dark and Light Blind Care Diaconaat Christelijke Gereformeerde Kerken Dorcas Hulp Nederland EO Metterdaad Kom Over En Help Prisma Red een Kind Tear Nederland Wetenschappelijk Instituut ChristenUnie World Servants ZOA 3

Leeswijzer In de tabellen en figuren in dit rapport worden afkortingen gebruikt om de verschillende groepen respondenten te onderscheiden, zoals in het voorbeeld hieronder. De betekenis van deze afkortingen is als volgt: NL PKN GB HHK GG GKV CGK NGK CE B OE controlegroep Gemiddelde Nederlander Protestantse Kerk Nederland, exclusief de Gereformeerde Bond Gereformeerde Bond Hersteld Hervormde Kerk Gereformeerde Gemeenten Gereformeerde Kerken Vrijgemaakt Christelijke Gereformeerde Kerken Nederlands Gereformeerde Kerken Charismatisch Evangelisch, inclusief Pinkstergemeente Baptistisch Overig Evangelisch Tussen 6 en 26 september 2011 hebben we 1687 Nederlanders van 15 jaar en ouder ondervraagd. De respondenten zijn onderverdeeld in 11 groepen, afhankelijk van hun religieuze achtergrond. Het gaat daarbij om tien groepen Bijbelgetrouwe christenen 1 en een controlegroep die representatief is voor de Nederlandse bevolking. Van de christelijke respondenten uit de oorspronkelijke steekproef zijn diegenen weggelaten die alleen nominaal, maar niet praktiserend christen zijn (criterium: nooit meer naar de kerk gaan). De onderverdeling is als volgt: 1 Aantal respondenten per doelgroep Respondenten 282 190 160 81 139 161 122 117 142 155 138 Alle genoemde cijfers zijn gebaseerd op de bovenstaande aantallen respondenten, tenzij anders aangegeven. Wanneer stellingen werden voorgelegd, konden respondenten kiezen uit de antwoordopties helemaal mee eens, enigszins mee eens, niet mee eens, niet mee oneens, enigszins mee oneens en helemaal mee oneens. In de rapportage worden de beide eens categorieën en beide oneens categorieën samengevoegd. De categorie niet mee eens, niet mee oneens wordt niet apart vermeld in de tabellen. 1 Hierbij zijn de Gereformeerde Gemeenten in Nederland en Oud Gereformeerde Gemeenten niet meegenomen, omdat daarvan een te kleine groep potentiële respondenten in het respondentenpanel van TNS NIPO aanwezig was. 4

1 Geefgedrag In het Christelijk Charitatief Peil van KASKI wordt uitgebreid beschreven hoe het gesteld is met het geefgedrag van christelijke Nederlanders. Omdat geefgedrag ook voor de doelstellingen van dit onderzoek van belang is, hebben we de respondenten in dit onderzoek ook over dit thema een aantal vragen voorgelegd. Hoeveel wordt er gedoneerd, aan wat voor organisaties en waarom? 1.1 Charismatisch Evangelische christenen doneren het meest Met een gemiddelde donatie van 97 per maand zijn charismatisch evangelische christenen de gulste gevers, maar ook de andere stromingen doneren beduidend meer geld per maand aan goede doelen dan de gemiddelde Nederlander, die niet verder komt dan 16 per maand. Omdat de gemiddelden beïnvloed worden door enkele respondenten die zeggen honderden euro s per maand te doneren, wordt ook de an 2 genoemd. Daar komt ongeveer hetzelfde beeld uit naar voren alleen bij de Nederlands Gereformeerde Kerk is de an relatief laag. 2 Donaties aan goede doelen, uitgave per maand Gemiddelde 16 32 62 44 56 74 53 79 97 70 82 Mediaan 5 15 35 15 30 35 25 20 50 30 40 Binnen zowel de orthodox protestantse als evangelische stromingen stijgt het maandelijks gedoneerde bedrag min of meer evenredig mee met het inkomen. Bij de PKN en de gemiddelde Nederlander is dat verband veel minder sterk aanwezig. Jongeren doneren binnen alle groepen minder dan ouderen. 3 Gemiddeld maandelijks bedrag aan donaties naar leeftijdscategorie n 82 25 45 23 59 52 34 28 34 42 47 15 34 jaar 5 15 51 28 42 52 30 60 69 52 60 n 107 73 63 42 51 55 51 46 61 53 59 35 54 jaar 18 30 68 54 53 81 50 71 95 86 91 n 93 87 52 16 29 54 37 43 47 60 32 55+ jaar 23 40 65 42 90 88 80 101 120 69 98 De gemiddelde Nederlander geeft de overgrote meerderheid van zijn donaties aan niet christelijke organisaties. Onder de doelgroep van dit onderzoek is dat heel anders. Bijbelgetrouwe christenen besteden tussen de 40% en 50% van hun donaties via de kerk of diaconale hulp. Een respondent legt uit waarom: Ik denk dat zulke projecten beter terecht komen, ik associeer het met kleinschalige projecten. Als het zo groot is, dan komt het niet goed terecht. 2 De an is de middelste van de gegeven antwoorden de helft van de respondenten geeft dat antwoord of lager, eveneens de helft van de respondenten geeft dat antwoord of hoger. Aangezien respondenten vaak afgeronde bedragen noemen, zijn toevallig alle nen deelbaar door vijf. 5

Door de Bijbelgetrouwe christenen wordt een kwart tot een derde gedoneerd aan christelijke organisaties en de overgebleven 15% tot 30% gaat naar niet christelijke organisaties. Een van de respondenten beargumenteert de keuze tussen christelijk en niet christelijk als volgt: Ik steun christelijke en niet christelijke doelen. Ik kijk naar wat ze doen. Bij vergelijkbare organisaties kies ik wel voor een christelijke organisatie. Ik kies dan World Vision omdat het vanuit het geloof is. Ik kijk eerst naar het doel en dan kijk ik naar de achtergrond. 4 Donaties aan goede doelen, verdeling 1.2 Betrouwbaarheid en effectiviteit van ontwikkelingssamenwerking 38% van de Nederlanders is het eens met de stelling Het is goed dat het huidige kabinet bezuinigt op ontwikkelingssamenwerking. In enkele recente onderzoeken van TNS NIPO lag dit percentage zelfs nog hoger. Onder Bijbelgetrouwe christenen ligt de steun voor deze bezuinigingen echter lager binnen vrijwel alle stromingen is het percentage tegenstanders ruim groter dan het percentage voorstanders. 5 Het is goed dat het huidige kabinet bezuinigt op ontwikkelingssamenwerking Eens 38% 31% 23% 36% 27% 11% 20% 16% 18% 25% 22% Oneens 25% 43% 53% 31% 47% 68% 52% 55% 51% 54% 51% 6

Daarnaast blijkt dat Bijbelgetrouwe christenen meer vertrouwen hebben in kleine dan in grote ontwikkelingsorganisatie en ook meer vertrouwen hebben in christelijke ontwikkelingsorganisaties dan in andere ontwikkelingsorganisaties. De woorden van een respondent laten zien dat voor sommigen kleinschalig en christelijk ook met elkaar verbonden zijn: Vanuit mijn geloof ziende zijn niet christelijke organisaties meer gebaseerd op grootschalig, en christelijke organisaties zijn meer gericht op kleinschalig waar Jezus voor staat. Ik zou meer vertrouwen hebben in christelijke organisaties. 6 Stellingen over betrouwbaarheid van verschillende typen ontwikkelingsorganisaties Christelijke ontwikkelingsorganisaties zijn betrouwbaarder dan andere ontwikkelingsorganisaties Eens 9% 33% 58% 38% 59% 57% 46% 40% 64% 57% 54% Oneens 37% 19% 11% 19% 11% 12% 17% 20% 10% 14% 20% Christelijke ontwikkelingsorganisaties zijn even effectief/ betrouwbaar als andere ontwikkelingsorganisaties Eens 26% 43% 51% 44% 58% 62% 52% 50% 58% 49% 53% Oneens 22% 15% 18% 20% 24% 12% 19% 13% 15% 25% 14% Kleine ontwikkelingsorganisaties zijn betrouwbaarder dan grote ontwikkelingsorganisaties Eens 21% 34% 43% 38% 48% 41% 36% 36% 49% 48% 52% Oneens 23% 11% 15% 17% 17% 16% 18% 17% 13% 11% 13% Grote ontwikkelingsorganisaties zijn effectiever dan kleine ontwikkelingsorganisaties Eens 17% 15% 19% 19% 22% 17% 16% 13% 11% 11% 14% Oneens 31% 33% 44% 40% 47% 43% 43% 40% 54% 54% 50% Vooral binnen de evangelische stromingen vallen deze beide overtuigingen op. Binnen de groep orthodoxe protestanten zijn de meningen daarover meer verdeeld. De mening dat christelijke organisaties betrouwbaarder zijn dan andere organisaties leeft binnen de meeste groepen het sterkst bij respondenten boven de 55. 7 Christelijke ontwikkelingsorganisaties zijn betrouwbaarder dan andere ontwikkelingsorganisaties, % mee eens n 82 25 45 23 59 52 34 28 34 42 47 15 34 jaar 5% 20% 58% 39% 59% 54% 44% 29% 53% 48% 60% n 107 73 63 42 51 55 51 46 61 53 59 35 54 jaar 10% 25% 48% 38% 53% 53% 49% 48% 67% 60% 49% n 93 87 52 16 29 54 37 43 47 60 32 55+ jaar 11% 44% 69% 38% 69% 63% 43% 40% 68% 62% 53% Ook de mening dat kleine ontwikkelingsorganisaties betrouwbaarder zijn dan grote komen we bij de meeste groepen vooral tegen bij respondenten boven de 55. 7

8 Kleine ontwikkelingsorganisaties zijn betrouwbaarder dan grote ontwikkelingsorganisaties, % mee eens n 82 25 45 23 59 52 34 28 34 42 47 15 34 jaar 13% 16% 47% 26% 42% 33% 44% 29% 32% 38% 62% n 107 73 63 42 51 55 51 46 61 53 59 35 54 jaar 23% 26% 32% 43% 43% 38% 29% 30% 48% 55% 44% n 93 87 52 16 29 54 37 43 47 60 32 55+ jaar 25% 45% 54% 44% 69% 52% 38% 47% 62% 50% 53% Ondanks het feit dat de respondenten over het algemeen tegen bezuinigingen op ontwikkelingssamenwerking zijn, denkt een aanzienlijk deel van hen dat er van gedoneerd geld veel aan de strijkstok blijft hangen. Zeker binnen de evangelische gemeenschap bestaat hierover twijfel, terwijl men er bij de Gereformeerde Kerken Vrijgemaakt vaker van overtuigd is dat het geld wél goed terechtkomt. 9 Geld dat je aan organisaties voor ontwikkelingssamenwerking doneert, komt grotendeels terecht bij arme mensen in ontwikkelingslanden Eens 20% 36% 37% 37% 42% 53% 41% 42% 31% 33% 35% Oneens 44% 32% 31% 33% 25% 17% 29% 25% 32% 37% 29% 1.3 Barmhartige Samaritaan meest aansprekende reden voor donatie Er zijn allerlei redenen denkbaar om wel of niet te doneren aan ontwikkelingsorganisaties. Veertien van die redenen hebben we voorgelegd aan de respondenten, met de vraag om aan te geven welke vijf redenen (in welke volgorde) het beste aansloten bij hun eigen gedachten hierover. De gelijkenis van de Barmhartige Samaritaan blijkt de meest aansprekende reden om te doneren. Vooral de Gereformeerde Gemeenten en in iets mindere mate de Gereformeerde Bond en Gereformeerde Kerken Vrijgemaakt zijn gevoelig voor dit argument. Bij de PKN en zeker de gemiddelde Nederlander slaat deze gelijkenis echter beduidend minder aan. De reden We hebben het zo goed hier in Nederland. Hoe kunnen we genieten van ons lekkere eten als we ons realiseren dat onze naaste ver weg honger heeft? doet het daarentegen zowel bij alle groepen Bijbelgetrouwe christenen als bij de PKN en (in mindere mate) de gemiddelde Nederlander goed. De reden Als rentmeesters van de schepping hebben wij de verantwoordelijkheid om bij te dragen aan het behoud van natuurlijke rijkdommen sluit ook goed aan bij de belevingswereld van Bijbelgetrouwe christenen en in het bijzonder bij leden van de Gereformeerde Kerken Vrijgemaakt. De belangrijkste reden om niet te doneren is bij alle groepen de angst dat het gedoneerde geld niet goed terecht komt, hetzij doordat het wordt uitgegeven aan salarissen en kantoren in Nederland, hetzij omdat het in het ontvangende land in de zakken van corrupte leiders verdwijnt. Ook haken veel respondenten af als wordt geprobeerd op hun gevoel te werken om zo geld te laten geven. 8

Opvallend is dat leden van de Gereformeerde Gemeenten daar beduidend minder moeite mee hebben en relatief hoog scoren op de reden Als ik geen geld doneer, zullen die arme kinderen doodgaan van de honger, bij uitstek een reden die inspeelt op gevoel. De gemiddelde Nederlander wijkt in dit opzicht behoorlijk af van de verschillende groepen Bijbelgetrouwe christenen. De gemiddelde Nederlander scoort ruim bovengemiddeld op alle redenen om geen geld te geven, en ruim benedengemiddeld op vrijwel alle redenen om wel geld te geven. Zeker de redenen die religieuze termen bevatten, zoals Barmhartige Samaritaan of rentmeesters van de schepping, slaan volstrekt niet aan bij deze groep. 10 Rangorde van redenen om wel of niet te doneren 3 Wie de gelijkenis van de Barmhartige Samaritaan op zich laat inwerken, kan niet voorbijgaan aan de nood van de mensen in ontwikkelingslanden We hebben het zo goed hier in Nederland. Hoe kunnen we genieten van ons lekkere eten als we ons realiseren dat onze naaste ver weg honger heeft? Als rentmeesters van de schepping hebben wij de verantwoordelijkheid om bij te dragen aan het behoud van natuurlijke rijkdommen Te veel van mijn gedoneerde geld gaat op aan salarissen en kantoren hier in Nederland. Je kunt elkaar alleen helpen als je bereid bent om daar zelf offers voor te brengen Als ik nu help investeren in een scholingsproject, hebben de kinderen in die arme regio later gemiddeld 15% meer inkomen Ik haak af als ze proberen op mijn gevoel te werken om geld te geven. Ik wil goede argumenten horen, anders kan ik mijn geld wel voor betere dingen gebruiken. Vijftig procent van mijn geld verdwijnt toch in de zakken van corrupte leiders. Als we die mensen niet in hun eigen regio helpen, is de kans groot dat ze als vluchteling in een kamp belanden of naar het Westen komen om hier hun geluk te beproeven. Dan hebben we een nog groter probleem. Het recht van de arme wordt geschonden. We kunnen dat niet zomaar laten passeren: we moeten actie ondernemen. We geven al zo lang hulp, maar al die miljarden veranderen toch niets aan de armoede in de wereld. Als ik geen geld doneer, zullen die arme kinderen doodgaan van de honger. Ik sprak een vluchtelinge die me vertelde over de schrijnende situatie in haar land en over een goedlopend project. Zij overtuigde me dat project te gaan steunen. 0,3 1,0 2,6 1,8 3,2 2,5 2,0 2,1 2,0 2,0 1,9 0,9 1,7 2,0 1,8 2,3 2,1 2,2 2,4 1,7 1,8 1,7 0,3 1,1 1,8 1,4 2,2 2,5 1,7 1,6 1,4 1,6 1,5 2,5 1,5 1,2 1,4 0,7 0,6 1,1 1,1 1,2 1,4 1,4 0,6 1,0 1,2 1,4 1,4 1,4 1,3 1,1 1,8 1,3 1,6 0,8 1,4 1,1 0,9 1,2 1,2 1,2 1,3 1,3 1,2 1,4 1,9 1,3 0,9 1,0 0,5 0,7 0,9 1,0 1,2 1,0 1,1 1,8 1,1 0,7 1,3 0,4 0,6 0,9 0,7 0,7 0,8 0,7 2,0 1,1 0,8 0,9 0,4 0,4 0,6 0,5 0,8 1,0 0,7 0,9 1,3 0,9 0,9 0,8 0,8 0,9 0,9 0,6 0,6 0,8 0,6 0,8 0,9 0,8 0,6 1,1 0,9 1,0 1,1 0,9 1,0 1,7 0,8 0,4 0,8 0,3 0,3 0,4 0,6 0,5 0,6 0,4 0,4 0,7 0,6 0,7 0,9 0,7 0,8 0,5 0,4 0,5 0,5 0,2 0,2 0,1 0,1 0,2 0,1 0,1 0,3 0,3 0,2 0,3 3 De respondenten konden vijf van de veertien redenen kiezen en die in volgorde zetten. De reden die als eerste werd gekozen, kreeg 5 punten, de tweede reden 4 punten en zo verder. De reden die als vijfde werd gekozen, kreeg nog 1 punt en de niet gekozen stellingen kregen 0 punten. De tabel toont de gemiddelde score per stelling, met een maximum van 5 en een minimum van 0. 9

2 Leefgedrag Het eerste hoofdstuk laat zien dat Bijbelgetrouwe christenen beduidend meer doneren aan goede doelen dan de gemiddelde Nederlander. In dit hoofdstuk bekijken we of deze relatief grotere betrokkenheid bij ontwikkelingen in de wereld ook tot uiting komt in levensstijl en consumptiegedrag. 2.1 Leefgedrag van christenen wijkt minder af van gemiddelde Nederlander dan geefgedrag Ongeveer de helft van de Nederlanders koopt zelden of nooit duurzame of eerlijke producten, ruim een kwart doet dat één of meerdere keren per maand, en ruim een vijfde wekelijks of vaker. Bijbelgetrouwe christenen kopen iets vaker duurzame of eerlijke producten, maar er zijn hierbij geen grote verschillen met de gemiddelde Nederlander, behalve bij de Nederlands Gereformeerde Kerk, zoals blijkt uit tabel 11. 11 Hoe vaak koopt u duurzame of eerlijke producten? Binnen veel groepen kopen respondenten boven de 55 jaar oud vaker duurzame of eerlijke producten dan jongeren. 12 Hoe vaak koopt u duurzame/eerlijke producten? % wekelijks n 82 25 45 23 59 52 34 28 34 42 47 15 34 jaar 3% 8% 24% 22% 20% 25% 24% 25% 21% 24% 23% n 107 73 63 42 51 55 51 46 61 53 59 35 54 jaar 12% 25% 29% 19% 10% 16% 22% 35% 33% 28% 32% n 93 87 52 16 29 54 37 43 47 60 32 55+ jaar 17% 31% 23% 13% 38% 37% 27% 47% 40% 17% 28% 10

Een andere manier om bewust te leven, is minder vlees eten omdat vleesproductie veel druk legt op de natuur. Een vijfde tot een kwart van de respondenten brengt dit in de praktijk, bij de Hersteld Hervormde Kerk ligt dat met 12% wat lager. 13 Ik eet bewust minder vlees omdat vleesproductie te veel druk legt op de natuur Eens 17% 22% 20% 12% 16% 22% 20% 27% 26% 25% 25% Oneens 51% 50% 56% 56% 58% 53% 49% 50% 52% 51% 46% Bewust niet met het vliegtuig op vakantie gaan uit milieuoverwegingen blijkt minder voor te komen. Slechts 6% van de Nederlanders doet dit en bij Bijbelgetrouwe christenen is dat niet heel anders, met uitzondering van leden van de Gereformeerde Gemeenten, van wie 13% het eens is met de stelling. 14 Ik ga bewust niet met het vliegtuig met vakantie, uit milieuoverwegingen Eens 6% 5% 8% 7% 13% 7% 8% 9% 8% 9% 12% Oneens 69% 68% 68% 62% 63% 66% 67% 66% 66% 71% 64% Wel een behoorlijk verschil tussen de gemiddelde Nederlander en Bijbelgetrouwe christenen zien we als we de stelling Ik zoek bewust naar informatie over ontwikkelingen in de wereld zoals armoede, natuurrampen, milieu, duurzaamheid etc. voorleggen. 15 Ik zoek bewust naar informatie over ontwikkelingen in de wereld zoals armoede, natuurrampen, milieu, duurzaamheid etc. Eens 9% 14% 19% 16% 17% 20% 13% 23% 25% 20% 24% Oneens 62% 48% 52% 49% 53% 49% 57% 45% 49% 59% 49% Bijna twee derde van de Nederlanders is het oneens met deze stelling. Slechts iets minder dan een op de tien zegt inderdaad bewust naar zulke informatie op zoek te gaan. Onder Bijbelgetrouwe christenen zegt ook nog steeds ruim de helft het hiermee oneens te zijn, maar zeker onder evangelische christenen is het percentage respondenten dat het eens is met de stelling wel beduidend hoger. Er bestaat binnen deze groep dus meer actieve interesse in ontwikkelingen in de wereld. 2.2 Soms scepsis over doeltreffendheid Belangrijk bij de overweging van een consument om bewuste keuzes te maken, is of men overtuigd is van de doeltreffendheid daarvan. Draagt het daadwerkelijk bij aan een betere wereld? Om dat te achterhalen, hebben we de respondenten verschillende stellingen voorgelegd en ook gevraagd wat meer bijdraagt aan een betere wereld: Fair Trade producten kopen, of geld doneren aan een ontwikkelingsorganisatie. 11

Bijna de helft van de Nederlanders denkt dat de aankoop van Fair Trade producten meer zin heeft dan geld doneren en slechts bijna een op de tien denkt dat geld doneren nuttiger is. Bij Bijbelgetrouwe christenen is dit verschil veel minder groot. Onder orthodoxe protestanten houden beide opties elkaar ongeveer in evenwicht, terwijl evangelische christenen een lichte voorkeur voor de aankoop van Fair Trade producten laten zien. Ondanks het verschil met de controlegroep, leeft ook bij het merendeel van de christelijke respondenten de overtuiging dat de aanschaf van eerlijke/duurzame producten wel degelijk bijdraagt aan een betere wereld, zoals we ook zien in tabel 16. 16 Als ik eerlijke/duurzame producten koop, draag ik bij aan een betere wereld Eens 53% 65% 62% 44% 64% 66% 57% 70% 66% 66% 62% Oneens 9% 9% 9% 23% 7% 7% 13% 4% 8% 9% 9% Opvallend hierbij is dat Bijbelgetrouwe christenen nog sterker dan de gemiddelde Nederlander denken dat de aankoop van dergelijke producten helpt bij het streven naar een betere wereld, met uitzondering van leden van de Hersteld Hervormde Kerk. Het feit dat Bijbelgetrouwe christenen vaker dan de gemiddelde Nederlander denken dat 20 euro doneren aan een ontwikkelingsorganisatie meer bijdraagt aan een betere wereld dan 20 euro besteden aan Fair Trade producten komt dus niet voort uit een gebrek aan vertrouwen in de doeltreffendheid van de aanschaf van eerlijke/ duurzame producten. Slechts 17% van de Nederlanders vindt dat ze in hun eentje met hun koopgedrag kinderarbeid niet kunnen tegengaan en dat het dus zinloos is om daar op te letten. De helft van de Nederlanders is het daar niet mee eens. Weer valt op dat leden van de Hersteld Hervormde Kerk hierover niet alleen sceptischer zijn dan de andere Bijbelgetrouwe christenen, maar zelfs sceptischer dan de gemiddelde Nederlander. Vooral bij de Gereformeerde Kerken Vrijgemaakt denkt men juist wel dat hiermee een verschil gemaakt kan worden. 17 Omdat ik in mijn eentje met mijn koopgedrag kinderarbeid niet kan tegengaan, is het zinloos daar op te letten Eens 17% 11% 15% 21% 11% 13% 15% 9% 10% 14% 12% Oneens 50% 59% 61% 42% 65% 68% 57% 67% 65% 63% 64% Een kleine 40% van de Nederlanders is het eens met de stelling Ik kies voor groene stroom, omdat ik denk dat het milieu daar beter van wordt. Bijbelgetrouwe christenen zijn het iets vaker met die stelling eens, maar de verschillen zijn niet groot. Wel zien we ook hier bij de Hersteld Hervormde Kerk beduidend meer scepsis over de effectiviteit van dit gedrag. 12

18 Ik kies voor groene stroom, omdat ik denk dat het milieu daar beter van wordt Eens 39% 43% 41% 32% 47% 47% 54% 46% 47% 50% 47% Oneens 29% 29% 32% 41% 26% 25% 20% 21% 27% 28% 23% Ook bij de laatste stelling over doeltreffendheid, De meerprijs die je voor eerlijke/ duurzame producten betaalt, komt toch niet echt bij arme boeren in ontwikkelingslanden terecht, blijken leden van de Hersteld Hervormde Kerk sceptischer dan de gemiddelde Nederlander. Binnen de overige groepen denkt ongeveer een derde dat de meerprijs inderdaad niet bij arme boeren in ontwikkelingslanden terecht komt, terwijl ook ongeveer een derde denkt van wel. 19 De meerprijs die je voor eerlijke/duurzame producten betaalt, komt toch niet echt bij arme boeren in ontwikkelingslanden terecht Eens 37% 30% 26% 43% 29% 27% 30% 23% 32% 32% 33% Oneens 26% 29% 37% 20% 25% 34% 30% 38% 32% 26% 28% 2.3 Verschillende barrières voorkomen dat intentie omgezet wordt in gedrag Wanneer mensen ervan overtuigd zijn dat hun gedrag daadwerkelijk effect heeft, leidt dit tot een positief geloof in de uitkomst en daarmee een sterkere gedragsintentie. Soms doemen er echter barrières op die het lastiger maken om die intentie om te zetten in daadwerkelijk gedrag. In de vorige paragraaf werd al gesproken over de meerprijs die je betaalt voor Fair Trade producten: die meerprijs lijkt zo n barrière te vormen, zoals tabel 20 laat zien. 20 Ik wil wel Fair Trade producten kopen maar ze zijn te duur Eens 52% 52% 53% 59% 59% 57% 63% 55% 56% 67% 63% Oneens 16% 17% 15% 7% 13% 15% 11% 18% 12% 6% 9% Ruim de helft van de Nederlanders ziet de hogere prijs van Fair Trade producten als een obstakel om ze aan te schaffen. Onder Bijbelgetrouwe christenen is dat percentage zelfs nog iets hoger, waarbij vooral de Baptisten opvallen: twee derde van hen is het eens met de stelling. Opvallend is dat het inkomen van de respondent geen rol speelt bij de vraag of men Fair Trade producten te duur vindt. Bij orthodoxe protestanten zijn het vooral de jongeren die dit als barrière zien. Een andere barrière kan zijn dat duurzame/ eerlijke producten moeilijker verkrijgbaar zijn. Een kwart van de Nederlanders geeft aan dat de winkel waar ze meestal hun boodschappen doen, weinig of geen aanbod van Fair Trade producten heeft. 13

21 De winkel waar ik meestal mijn boodschappen doe, heeft weinig of geen aanbod van Fair Trade producten Eens 26% 26% 35% 42% 34% 27% 33% 32% 27% 38% 39% Oneens 26% 33% 28% 20% 29% 34% 30% 31% 30% 32% 25% Een derde barrière die je tegen kunt komen als je graag duurzamer wilt leven, is dat je niet weet hoe je de juiste producten kunt herkennen. Bijna een op de drie Nederlanders zou best eerlijke/ duurzame kleding willen kopen, maar weet niet hoe die te herkennen. Onder Bijbelgetrouwe christenen is dit percentage nog iets hoger. 22 Ik zou graag eerlijke/duurzame kleding willen kopen, maar ik weet niet hoe ik die moet herkennen Eens 27% 34% 34% 25% 37% 34% 32% 37% 44% 38% 38% Oneens 32% 29% 23% 33% 22% 26% 35% 31% 25% 25% 24% Dit zien we ook terug bij de stelling Er zijn zoveel keurmerken van producten, dat ik niet meer weet wat er nou wel of niet biologisch of Fair Trade is. Vier op de tien Nederlanders is het eens met deze stelling en bij de kerkelijke groepen is dat niet significant anders. Wel zijn orthodox protestantse ouderen het relatief vaker eens met deze beide stellingen. 23 Er zijn zoveel keurmerken van producten, dat ik niet meer weet wat er nou wel of niet biologisch of Fair Trade is Eens 41% 34% 41% 40% 38% 37% 35% 33% 43% 43% 43% Oneens 21% 25% 24% 22% 28% 23% 30% 32% 23% 23% 25% Nog afgezien van etikettering, is het sowieso soms lastig om te bepalen of de keuzes die je maakt wel de gevolgen hebben die je voor ogen had. Zo is het gebruik van bepaalde typen biobrandstoffen goed vanuit milieuoogpunt, maar leiden ze tegelijkertijd tot meer honger in ontwikkelingslanden. Tabel 24 laat zien dat hierover ook bij de respondenten onduidelijkheid bestaat. Meer dan de helft van hen is het niet eens, maar ook niet oneens met de stelling. 14

24 Ik ben tegen biobrandstoffen, want ze leiden tot meer honger in ontwikkelingslanden Eens 16% 18% 22% 17% 15% 16% 19% 23% 25% 19% 21% Oneens 28% 24% 21% 33% 28% 24% 30% 17% 21% 19% 22% Samenvattend zijn er wat betreft barrières geen grote verschillen tussen Bijbelgetrouwe christenen en de gemiddelde Nederlander. Wel valt op dat bij de meeste stellingen een relatief groot deel van de respondenten het niet eens maar ook niet oneens is met de stelling. Dit zou kunnen betekenen dat veel respondenten niet bewust over deze thema s nadenken. 2.4 norm belangrijk voor gedrag Iets wat zowel een barrière als een stimulans kan zijn voor bewust leefgedrag, is de sociale norm van je omgeving. Dat blijkt bijvoorbeeld uit tabel 25: een kwart van de Nederlanders zou hun energieverbruik aanpassen als ze wisten dat dat hoger was dan dat van de buren. 25 Als ik wist dat mijn energieverbruik hoger is dan dat van de buren, dan zou ik het aanpassen Eens 24% 31% 24% 32% 38% 29% 34% 35% 28% 32% 37% Oneens 42% 33% 43% 28% 29% 34% 34% 33% 37% 36% 38% Onder PKN leden en Bijbelgetrouwe christenen ligt dat percentage nog wat hoger, vooral bij de Gereformeerde Gemeenten. De sociale norm is binnen deze doelgroep dus relatief belangrijk. Dat zien we ook in de volgende tabel, waaruit blijkt dat bij de Gereformeerde Gemeenten de kerkgemeenschap de grootste invloed heeft op levensstijl en consumptiegedrag. Ook onder leden van de Gereformeerde Kerken Vrijgemaakt en Gereformeerde Bond is dit percentage relatief hoog. 26 Mijn kerkgemeenschap speelt een belangrijke rol als het gaat om mijn levensstijl en consumptiegedrag Eens 5% 18% 38% 22% 50% 40% 25% 28% 30% 28% 29% Oneens 59% 47% 30% 31% 18% 27% 36% 38% 37% 37% 39% Samenvattend kunnen we stellen dat Bijbelgetrouwe christenen al meer dan de gemiddelde Nederlander overtuigd zijn van het nut van een bewuste levensstijl. Bovendien lijkt men gevoeliger voor sociale overtuiging : de doelgroep heeft een sterkere behoefte om te conformeren aan de sociale norm dan de gemiddelde Nederlander. Je hoeft dus niet iedereen in de groep afzonderlijk te overtuigen, als je eenmaal de opinieleiders binnen de groep overtuigd hebt, is de kans groter dat anderen binnen de groep hun voorbeeld volgen. Een barrière daarbij vormt wel nog de prijs van eerlijke producten. 15

3 Invloed Nu we weten hoe het is gesteld met het geef en leefgedrag van Bijbelgetrouwe christenen, is het de vraag op welke manier dit gedrag tot stand komt. In dit hoofdstuk komt daarom aan bod welke, personen en instellingen het meeste invloed hebben op het geef en leefgedrag. 3.1 Televisie meest bekeken en meest vertrouwd Zoals we in het vorige hoofdstuk gezien hebben, is het van belang dat iemand overtuigd is van de doeltreffendheid van bewust leefgedrag, geen onoverkomelijke barrières tegenkomt en in zijn omgeving merkt dat bewust leefgedrag aanvaardbaar is of zelfs aangemoedigd wordt. Als aan die voorwaarden voldaan is, is de kans groot dat het gedrag ook inderdaad verandert. In paragraaf 2.1 zagen we al dat meer dan de helft van de Bijbelgetrouwe christenen niet bewust zelf op zoek gaat naar informatie over ontwikkelingen in de wereld. Om te achterhalen hoe je die groep toch kunt bereiken, hebben we de respondenten onder andere gevraagd via welke informatiebronnen ze op de hoogte blijven van ontwikkelingen in de wereld. Nederlanders blijken nog steeds veruit het beste te bereiken via de televisie. 82% van hen noemt deze informatiebron en onder PKN leden is dat zelfs 93%. Bij de Gereformeerde Gemeenten en Hersteld Hervormde Kerk noemt respectievelijk slechts 34% en 57% de tv, zij zijn beter te bereiken via kranten, tijdschriften en internet. 27 Via welke informatiebronnen blijft u op de hoogte van ontwikkelingen in de wereld zoals natuurrampen, armoede, milieu, duurzaamheid, etc.? (meer antwoorden mogelijk) Televisie 82% 93% 79% 57% 34% 86% 80% 87% 85% 88% 81% Kranten/ tijdschriften 58% 76% 71% 72% 83% 68% 70% 68% 56% 65% 52% Internet 60% 55% 61% 75% 73% 64% 68% 62% 70% 63% 75% Radio 44% 54% 51% 53% 51% 50% 43% 51% 37% 44% 34% Magazines/ nieuwsbr. 12% 23% 38% 22% 37% 32% 24% 33% 27% 25% 25% 17% 8% 9% 6% 9% 14% 16% 13% 14% 14% 12% Geen van deze 8% 2% 1% 1% 1% 1% 4% 2% 3% 1% 1% De televisie is voor de meeste mensen ook de betrouwbaarste bron van informatie, zoals we zien in tabel 28. Ook hier wijken de Hersteld Hervormde Kerk en vooral de Gereformeerde Gemeenten af van de andere denominaties. 16

28 Welke informatiebronnen vindt u het meest betrouwbaar? 1 e plaats 2 e plaats 3 e plaats 4 e plaats 5 e plaats 6 e plaats NL 15+ Televisie Internet Kranten en Radio Magazines / PKN Televisie Kranten en Radio Internet Magazines / Gereformeerde Bond Televisie Kranten en Internet Radio Magazines / Hersteld Hervormde Kerk Kranten en Televisie Internet Radio Magazines / Gereformeerde Gemeenten Kranten en Internet Radio Televisie Magazines / Gereformeerde Kerken Vrijgemaakt Televisie Kranten en Radio Internet Magazines / Christelijke Gereformeerde Kerken Televisie Internet Kranten en Radio Magazines / Nederlands Gereformeerde Kerken Televisie Kranten en Radio Internet Magazines / Pinksterbeweging / Charismatisch ev. Televisie Internet Kranten en Radio Magazines / Baptisme Televisie Internet Kranten en Radio Magazines / Overig evangelisch Televisie Internet Kranten en Radio Magazines / worden binnen alle groeperingen als onbetrouwbaar gezien. Leden van de Gereformeerde Bond, Gereformeerde Gemeenten en Gereformeerde Kerk Vrijgemaakt zijn relatief goed te bereiken via magazines en nieuwsbrieven van organisaties waar zij bij aangesloten zijn, en hebben ook relatief veel vertrouwen in de berichten die zij daarin lezen. Dit geldt echter met name voor 55 plussers. Jongeren binnen alle stromingen zijn meer en meer op internet te vinden en hebben een groter vertrouwen in de berichtgeving die zij daar aantreffen. Kranten en tijdschriften zijn juist beduidend minder populair onder jongeren. 29 Gebruik van magazines en nieuwsbrieven van clubs, verenigingen en stichtingen om op de hoogte te blijven van ontwikkelingen in de wereld, naar leeftijd n 82 25 45 23 59 52 34 28 34 42 47 15 34 jaar 4% 16% 29% 22% 34% 13% 21% 18% 9% 24% 24% n 107 73 63 42 51 55 51 46 61 53 59 35 54 jaar 16% 22% 33% 17% 29% 36% 27% 37% 31% 25% 24% n 93 87 52 16 29 54 37 43 47 60 32 55+ jaar 14% 28% 50% 38% 55% 46% 22% 40% 34% 25% 31% Een andere belangrijke informatiebron, die in dit schema niet is opgenomen, zijn de mensen in je omgeving. In tabel 30 zien we dat ruim een kwart van de Nederlanders regelmatig met mensen in hun omgeving praat over ontwikkelingen in de wereld zoals armoede, natuurrampen, milieu en duurzaamheid. Onder PKN leden en vooral de andere kerkelijke groepen ligt dat percentage nog wat hoger. 17

30 Ik praat regelmatig met mensen in mijn omgeving over ontwikkelingen in de wereld zoals armoede, natuurrampen, milieu en duurzaamheid Eens 26% 30% 42% 33% 40% 41% 34% 44% 39% 42% 36% Oneens 43% 36% 36% 30% 35% 29% 34% 30% 31% 32% 34% De mensen in de omgeving die de meeste invloed hebben op de gedachten die mensen over ontwikkelingssamenwerking hebben, zijn voor de meeste respondenten hun partner en hun ouders, gevolgd door vrienden en overige familie. Bij de meeste Nederlanders speelt de kerk daarin amper of geen rol. Bij Bijbelgetrouwe christenen ligt dat heel anders onder leden van de Pinksterbeweging of andere charismatisch evangelische gemeenschap is de kerk zelfs de belangrijkste bron van invloed op gedachten over ontwikkelingssamenwerking. 31 Welke personen of welke instellingen in uw omgeving hebben de meeste invloed op uw gedachten over ontwikkelingssamenwerking (gehad)? Rangorde van 1 tot 7 1 e plaats 2 e plaats 3 e plaats 4 e plaats 5 e plaats 6 e plaats 7 e plaats NL 15+ Ouders Partner Vrienden Familie Studie Werkkring Kerk PKN Partner Ouders Vrienden Familie Kerk Studie Werkkring Gereformeerde Bond Ouders Partner Kerk Vrienden Familie Studie Werkkring Hersteld Hervormde Kerk Partner Ouders Vrienden Kerk Familie Studie Werkkring Gereformeerde Gemeenten Ouders Partner Kerk Vrienden Familie Studie Werkkring Gereformeerde Kerken Partner Ouders Kerk Vrienden Familie Studie Werkkring Vrijgemaakt Christelijke Gereformeerde Partner Ouders Vrienden Kerk Familie Studie Werkkring Kerken Nederlands Gereformeerde Partner Ouders Vrienden Kerk Familie Studie Werkkring Kerken Pinksterbeweging / Kerk Partner Ouders Vrienden Familie Studie Werkkring Charismatisch ev. Baptisme Partner Ouders Kerk Vrienden Familie Studie Werkkring Overig evangelisch Partner Ouders Kerk Vrienden Familie Studie Werkkring Logischerwijs hebben ouders relatief veel invloed bij jongeren, terwijl de kerk hoger scoort bij ouderen. School/studie wordt relatief weinig genoemd. Hoe belangrijk school kan zijn, laat de volgende uitspraak van een respondent zien: Op de basisschool stimuleren ze je om aan goede doelen bij te dragen. Je krijgt er filmpjes over. Daar begint het, je bent jong. Daarna heb ik het niet gezien. Nu moet ik er zelf achteraan. Dat vind ik wel jammer. Dat mis je zeker wel. 3.2 Standpunten politieke partijen over ontwikkelingssamenwerking hebben weinig invloed op kiezers Een andere potentiële bron van invloed is de politiek. De Nederlandse bevolking raakt steeds verder versnipperd wat betreft politieke voorkeur. Bij Bijbelgetrouwe christenen is dat minder het geval. Het CDA doet 18

het nog relatief goed bij PKN leden en binnen de Christelijk Gereformeerde en Nederlands Gereformeerde Kerken. Bij die laatste twee groeperingen is de ChristenUnie echter nog groter, met zo n 40% van de stemmen, evenveel als ze ontvangen van de Gereformeerde Bond. De ChristenUnie kan op nog meer populariteit rekenen onder evangelische christenen, van wie ongeveer de helft op de CU stemt. Bij de Gereformeerde Kerken Vrijgemaakt stemt zelfs drie kwart op de ChristenUnie. De SGP vindt haar achterban vooral onder leden van de Gereformeerde Gemeenten (80% stemt SGP) en in mindere mate bij de Hersteld Hervormde Kerk en Gereformeerde Bond. 32 Stemgedrag ChristenUnie 2% 9% 46% 6% 7% 75% 39% 41% 52% 52% 43% SGP 1% 1% 28% 42% 80% 6% 11% 3% 1% 3% 7% CDA 6% 23% 9% 7% 1% 2% 19% 17% 7% 9% 5% VVD 11% 16% 1% 10% 1% 1% 2% 3% 3% 1% 7% PVV 16% 3% 5% 2% 1% 1% 2% 7% 9% 5% 5% PvdA 9% 7% 2% 4% 0% 0% 3% 3% 2% 5% 2% SP 8% 8% 2% 5% 1% 3% 2% 3% 6% 5% 5% D66 6% 8% 0% 1% 0% 1% 1% 1% 1% 0% 2% GroenLinks 5% 4% 0% 1% 0% 0% 3% 5% 1% 1% 2% Weet niet 16% 10% 4% 7% 4% 4% 10% 10% 6% 9% 9% Bijna een kwart van de Nederlanders vindt dat de politieke partij die zij steunen zich meer moet inzetten voor een eerlijke verdeling van de welvaart in de wereld, ruim een vijfde vindt van niet. Ruim de helft heeft daar dus geen uitgesproken mening over. Bij de PKN en orthodoxe christenen zien we een groter aandeel voorstanders, maar vooral de evangelische christenen, die dus grotendeels ChristenUnie stemmen, springen eruit: van hen vindt de helft dat de politieke partij van hun voorkeur hier meer aandacht aan moet besteden. De denominaties met een groot aandeel SGP stemmers zitten juist lager dan de overige groeperingen. 33 De politieke partij die ik steun, moet zich meer inzetten voor een eerlijke verdeling van de welvaart in de wereld Eens 23% 42% 36% 38% 34% 44% 39% 40% 51% 49% 50% Oneens 21% 16% 24% 17% 37% 20% 20% 16% 13% 14% 13% 19

Stichting Woord en Daad Postbus 560 4200 AN Gorinchem 0183 611800 info@woordendaad.nl www.woordendaad.nl Rabo 38.54.87.088