5.4 Uit de Opstand een Republiek geboren (2). Onderzoeksvraag: Welke bestuurlijke, godsdienstige en economische oorzaken waren bij de Opstand in de Nederlanden het belangrijkst, en wat waren de gevolgen? Willem van Oranje Belangrijkste edelman in Nederland, prins van Oranje, stadhouder (is plaatsvervanger van Karel V/Filips II in een gewest) van Holland, Zeeland en Utrecht. Tolerant m.b.t. godsdienst; zelf vaker van godsdienst veranderd Moeder (Juliana van Stolberg) luthers Vanaf 1544: wordt hij katholiek om zijn erfenis te kunnen aanvaarden (groeit op aan het hof van Karel V te Brussel) 1561: huwelijk met lutherse Anna van Saksen Vanaf 1573: calvinistisch Opmerking: hij kreeg zijn bijnaam de De Zwijger niet vanwege zwijgzaamheid, maar vanwege zijn gewoonte nooit het achterste van zijn tong te laten zien Willem vluchtte in 1567 (nog voor de komst van Alva) naar het buitenland. Daar kreeg hij te horen dat de Raad van Beroerten had besloten hem te vervolgen enalzijnbezittingeninde Nederlanden verbeurd werden verklaard. Hierna formeerde hij een huurleger en lanceerde zijn eerste invasie die mislukte (april 1568). Adolf, de jongste broer van Willem sneuvelde in Heiligerlee. In mei 1568 boekte zijn broer Lodewijk wel een eerste succes in de slag bij Heiligerlee. Met deze veldslag laten veel historici dan ook de 80 jarige oorlog beginnen. Steun vanuit de gewesten kreeg hij toen nog niet en uit geldgebrek werd zijn leger ontbonden. De strijd kreeg op 1 april 1572 een verrassende wending toen de watergeuzen bij toeval Den Briel innamen. In naam van Oranje doe open die poort 1
In naam van Oranje doe open die poort Na de inname van Den Brielle sloten zich steeds meer steden bij de opstand aan. De staten van Holland kwamen (zonder oproep van Filips II, dit was revolutionair!) bijeen, gingen zich meer als een eenheid organiseren en besloten: gezamenlijk de financiële lasten van de verdediging op zich te nemen Willem vanoranje(dienazijnvluchtdoor Filips was vervangen) toch te erkennen als stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht Hierna beginnen de Spanjaarden met de herovering van de verloren steden. Het Spaanse leger kende geen genade met de opstandelingen. Het Bloedbad van Naarden is een van de beruchtste bloedbaden van de Tachtigjarige Oorlog. Op 1 december 1572 werd een groot deel van de bevolking van Naarden door de Spanjaarden vermoord, nadat de stad zich aan de Spaanse troepen had overgegeven. 2
Na een beleg van zeven maanden gaf Haarlem zich op 12 juli 1573 over, waarna enkele duizenden soldaten en burgers werden geëxecuteerd. Leuk om te weten: het beleg Haarlem is ook het verhaal van Kenau Simonsdochter Hasselaer. Tijdens het beleg van Haarlem hielpen alle inwoners van de stad mee aan de reparaties aan de stadswallen die door Spaans kanonvuur waren beschadigd. In een ooggetuigenverslag maakte men melding van een zekere Kenau die uitblonk in haar inzet om aarde naar de stadswallen te dragen om deze te repareren. Het anonieme verslag beschreef daarnaast dat de bevolking van Haarlem vanaf de wallen met brandend stro en kokende pek (zogenaamde teerkransen) de Spaanse belegeraars bevochten. Na verloop van tijd doken verhalen op dat het Kenau was geweest die met teerkransen tegen de Spanjaarden had gevochten. Haar rol tijdens de reparaties van de verdedigingswerken is in de loop der tijd steeds verder opgeblazen, totdat zij eind negentiende eeuw zelfs geacht werd een leger van 300 vrouwen te hebben aangevoerd in de strijd tegen de Spanjaarden. Trailer van de film In het begin zag het er niet goed uit voor de opstandelingen. Gelukkig keerden de kansen in het voordeel van Oranje, de belegering van Alkmaar mislukte en ook Leiden kon worden ontzet (1574). 3
22 3 2014 ʹVan Alkmaar de victorie!ʹ, wie kent deze uitdrukking niet? Alkmaar doorstond in 1573 met succes een belegering door het Spaanse leger, als eerste stad in de Nederlanden. Nog ieder jaar vieren de Alkmaarders op 8 oktober het vertrek van de Spaanse troepen. Er was meer succes voor de opstandelingen. Nadat de watergeuzen dijken doorstaken werd op 3 oktober belegering ook de stad 1574 na een maandenlange Leiden ontzet. De belegeraars zijn overhaast vertrokken want in de schans staat nog een klaargemaakte maaltijd van wortelen, uien, vlees en pastinaken op het vuur, die ʺhutspotʺ genoemd zal worden. De Watergeuzen brengen voor de uitgehongerde bevolking nog. haring en wittebrood mee. Het Leids ontzet wordt sinds 1574 elk jaar herdacht in de Leidse Pieterskerk. De jaarlijkse viering met allerlei festiviteiten werd in 1886 voor het eerst gehouden, waarbij in de ochtend gratis haring en witbrood wordt uitgedeeld aan alle inwoners van Leiden. Tijd van ontdekkers en hervormers 5.4 Uit de Opstand een Republiek geboren. Kenmerkende aspect: Het conflict in de Nederlanden, dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat. Het moreel van de Spanjaarden was geknakt. Daarnaast bleek Spanje in 1575 bankroet! Sommige soldaten in de Nederlanden hadden al 2,5 jaar geen soldij ontvangen en gingen over tot plundering van Antwerpen (de Spaanse Furie). 4
Gevolgen Spaanse Furie. enorme anti Spaanse propaganda zowel de protestantse als katholieke gewesten gingen zich nu concentreren op de samenwerking tegen Spanje. In de Pacificatie van Gent werd afgesproken dat; 1. Gezamenlijke bestrijding muitende Spaanse soldaten 2. Godsdienstvrede naar Frans model. Geen vervolging meer van andersdenkenden en in de loyale katholieke gewesten mocht het katholicisme gehandhaafd blijven. In Holland en Zeeland zou alleen het calvinisme worden toegestaan, maar er zou gewetensvrijheid zijn voor de aanhangers van beide religies. Vanwege de onverdraagzame protestanten hield de samenwerking van de katholieke en protestantse gewesten in de Pacificatie van Gent niet lang stand. Radicale calvinisten namen in veel plaatsen in Brabant en Vlaanderen de macht over. Het overwegend roomskatholieke Amsterdam ging als laatste Hollandse stad in 1578 over tot de zijde van de opstandelingen ( = de Alteratie van Amsterdam). Handelsbelangen speelden een belangrijke rol bij de ommezwaai, omdat Amsterdam geïsoleerd raakte en andere steden de handel over dreigden te nemen. 5
De opstand viel uiteen! De katholieke zuidelijke gewesten werden afgeschrikt door de radicale calvinisten en besloten zich te verzoenen met Filips II. Men ging een samenwerking aan in de Unie van Atrecht. Als reactie daarop vormden de Noordelijke gewesten de Unie van Utrecht (1579). Elk gewest behield daarin zijn eigen rechten, bestuur en privileges Men ging samenwerken op economisch en militair gebied Het calvinisme kreeg een bevoorrechte positie Geloofsvervolging bleef verboden maar rooms katholieken raakten hun kerken kwijt. Uit deze Unie van Utrecht zou later de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden ontstaan! Geloofsvervolging bleef verboden maar rooms katholieken raakten hun kerken kwijt. Het Nederlandse gedoogbeleid is echter van alle tijden! Voorbeeld; de schuilkerken. Hierna maken opdrachten blz. 14 & 16 boekje historische context 6
Oranjes politiek van gelijkberechtiging voor katholieken en protestanten bleek dus onhaalbaar. Willem van Oranje tekende de Unie van Utrecht (1579) dan ook niet! Als vader des vaderlands was hij een groot voorvechter van de Pacificatie van Gent, met daarin voor beide religies vrijheid en een gelijkwaardige positie. Oranje voerde trouwens al vanaf het begin van de opstand een effectieve propagandaoorlog waarin hij de gewesten oproept tot meer eenheid om hun vaderland te beschermen tegen de vreemde Spanjaarden en zichzelf opwerpt als leider van de opstand. Hij keert zich in eerste instantie trouwens nog niet tegen Filips II (aan wie hij trouw gezworen had) maar tegen de tirannie van de overheidsdienarenzoals de hertog vanalva. Was het Oranje om de godsdienst te doen, de politieke vrijheid van de standen en staten of toch om het herstel van zijn bezittingen? Willem was graaf van Nassau Dillenburg Zijn lijfspreuk Je maintiendrai Nassau ( Ik zal Nassau handhaven ) wees volgens tegenstanders op zijn eigenbelang vandaar dat hij dit veranderde in Je maintiendrai ( Ik zal handhaven ) Dit is ook sinds 1815 de wapenspreuk van Nederland. Oranje wilde in de strijd tegen de Spanjaarden natuurlijk de steun van de bevolking, maar ook van buitenlandse vorsten winnen. Daarom zette hij een team van publicisten aan het werk. Hun doel: het opnemen van de wapens rechtvaardigen, de haat aanwakkeren tegen de Spanjaarden en Oranje neerzetten als de enige persoon die de Nederlanden kon redden. In verschillende media pamfletten, liedjes, symbolische voorstellingen, penningen, preken, geruchten en propagandabrieven werden deze boodschappen keer op keer herhaald. Geuzenliederen Geuzenpenningen 7
22 3 2014 Voorbeelden van de propagandaoorlog De prins van Oranje Tirannie jaagt Gelderland terug in het kamp van Alva. Geknechte provincies gewesten De plaag van Alvaʹs tirannie in de Nederlanden, ca. 1572 Voorbeelden van de propagandaoorlog Granvelle Granvelle (adviseur van Filips II) houdt een slang (list bedrog) bij Alva's oor. Alva ontvangt van paus Pius V een zwaard en geld om de Nederlanden te onderdrukken. Voorbeelden van de propagandaoorlog afgunst eer valsheid Spaanse Furie Naakte en geboeide Belgische maagd rijkdom De Plebs, het volk, als arme bedelaar. Propaganda: een vergelijking tussen Oranje en Alva. 8
Voorbeelden van de propagandaoorlog De hertog van Alva vrijt met de hoer van Babylon en de economie van het land raakt in verval. Kooplui, marskramer en schippers zijn werkloos, de schepen liggen in de havens. Voorbeelden van de propagandaoorlog Voorbeelden van de propagandaoorlog Houdt op in mijn tuin te wroeten, Spaanse beren, Wilt uw varkensrug toch achterwaarts trekken, Of mijn knots zal het u leren, Die u het hoofd zal breken en de hals zal rekken. De edele prins waarmee u meent te gekken, Zal te water en te land u bespringen al, Vertrekt met uw vuile zeugen en jongen spekken, Rent, guiten, rent voordat de geus u daartoe dwingen zal. 9
Willem van Oranje werd door Filips in 1580 de ban gedaan (vogelvrij verklaard). Willem verdedigde de opstand met zijn zogenaamde Apologie (is Grieks voor verdediging ). De Apologie eindigt met de lijfspreuk van de Prins: Je maintiendrai (ik zal handhaven). De tekst van de apologie is van belang geweest voor de Plakkaat van Verlatinghe omdat Willem hierin de gedachte van Calvijn overnam; als een vader (vorst) zich niet goed inzet voor zijn kinderen (onderdanen) mogen deze op zoek gaan naar een nieuwe vader. Argumentatie van Willem in zijn Apologie In 1581 zetten de Staten Generaal Filips II als vorst af in de zogenaamde Acte (plakkaat) van Verlatinghe, de Nederlandse onafhankelijkheidsverklaring. In de acte wordt de leer van Calvijn gebruikt om Filips II te bekritiseren en de Verlatinghe te motiveren! Willem van Oranje werd door Filips in de ban gedaan (vogelvrij verklaard, de beloning op zijn hoofd: 25.000 kronen + kwijtschelding van eventuele vroegere strafgevallen+ verheffing in adelstand) Willem wordt hierop in 1584 in Delft door Balthasar Gerards vermoord. Mijn Mon God, Dieu, mijn mon God, heb Dieu, medelijden ayez pitiémet de moi mij en et met de cedit pauvre arme peuple volk 10
Historische bron: Verslag ondervraging Balthasar Gerards. 11
Na de dood van Willem (( vader des vaderlands ) zochten de Noordelijke Nederlanden vergeefs naar een nieuwe leider. Daarom besloot men het bestuur zelf te gaan regelen en daarmee werd de Republiek der zeven Verenigde Nederlanden geboren (1588). De oorlog met Spanje zou met een pauze (12 jarig bestand 1602 1621) nog tot 1648 duren. Pas bij de Vrede van Münster (1648) erkende Spanje de onafhankelijkheid van de Republiek. De Republiek bestond uit zeven gewesten (eigenlijk acht, maar Drenthe had geen stem in de Staten Generaal) Groningen, Friesland, Overijssel, Gelderland, Utrecht, Holland Zeeland. Vooral in het begin had de Republiek het moeilijk tegen de Spanjaarden. Situatie 1586 1587 bij het ontstaan van de Republiek der zeven Verenigde Nederlanden 12
De Republiek kwam echter uit deze benarde situatie door o.a.: 1. Financiële steun vanuit Engeland (graaf van Leicester) 2. de mislukte tocht van de Spaanse Armada 3. de militaire successen van Maurits van Nassau de zoon van Willem van Oranje 4. het feit dat Filips II op te veel fronten oorlog voerde (o.a. tegen Engeland, Frankrijk, het Osmaanse Rijk en de Nederlanden) Maurits De Spaanse Armada Spanje was rond 1585 aan de winnende hand maar had last van de Engelsen o.l.v. koningin Elisabeth. Engelse kapers behaalden buit op Spaanse schepen die rijkdommen vanuit Zuid Amerika vervoerden bovendien zochten de Engelsen contact met de Turken met wie Spanje in het Middellandse zee gebied in oorlog waren de Engelsen steunde daarnaast de Nederlanden in hun opstand tegen Spanje en ook Nederlandse bedreigden de zeemacht van de Spaanse vloot Dus besloot Filips II om met de Engelsen af te rekenen en liet een onzinkbare onoverwinnelijke vloot bouwen ( invincible Armada ). De expeditie tegen Engeland mislukte door; communicatiefouten, snelle wendbare Engelse Nederlandse schepen met beter geschut en hevige stormen. Voordeel voor de Nederlandse Opstand: de opstandelingen wonnen tijd om zich te herstellen en hun posities verbeteren De Spanjaarden raakten een groot deel van hun vloot kwijt (enorme kostenpost) 13
De Republiek in 1648 inclusief Staats Brabant, ruwweg de huidige provincie Noord Brabant. Staat Brabant behoorde tot de zogenaamde Generaliteitslanden. Het was in de 80 jarige oorlog op de koning van Spanje veroverd, had geen stem in het landsbestuur en viel onder direct bestuur van de Staten Generaal. Situatie in 1648 bij de Vrede van Münster. Republiek der zeven Verenigde Nederlanden Situatie in 1648 bij de Vrede van Münster. Republiek der zeven Verenigde Nederlanden en zijn buurstaten. 14