Katern voor scholing, her- en bijscholing 12 inhoud 1 Veilig elektrisch materieel voor de explosieve (Ex) omgeving 5 Fotowedstrijd Zo moet het niet 6 Overzicht cursussen Project Goed Werkgeverschap Een uitgave van Intech Elektro & ICT en OTIB november 2007 Veilig elektrisch materieel voor de explosieve (Ex)omgeving Dit artikel beschrijft hoe een explosie ontstaat en gaat kort in op de inhoud van de Atex-richtlijn. Verder komt de indeling in Ex-zones aan de orde en wordt aan de hand van een voorbeeld de Ex-aanduiding verduidelijkt. In een explosiegevaarlijke omgeving moet je zeer zorgvuldig omgaan met elektrisch materieel, omdat zelfs het kleinste vonkje fatale gevolgen kan hebben. En toch heb je ook in de mijnbouw, in de chemische en petrochemische industrie en in de aardolie- en aardgaswinning niet alleen elektronische apparaten voor verlichten, meten of kalibreren, maar ook mobiele telefoontjes en pda s. Om de noodzakelijke veiligheid te garanderen, mag je daar alleen elektrisch materieel toepassen dat Atex-gekeurd is en een Atex-aanduiding heeft. Ontstaan van een explosie Brandbaar of ontplofbaar materiaal, zoals stof of gas, moet op een ontstekingsbron stuiten om een explosie te krijgen. Of dan werkelijk een explosie ontstaat, hangt bij stof af van de aard ervan. Korrelgrootte, korrelvorm, watergehalte, zuiverheid en eventueel het gehalte aan brandbare oplosmiddelen spelen een doorslaggevende rol (afbeelding 1). Bij gassen moet het mengsel van gas en lucht de juiste verhouding hebben, want bij graan 24% kunststof 14% hout 34% kolen/turf 10% overige 6% papier 2% metalen 10% 1. Hout- en graanstof leveren het hoogste aandeel aan stofsoorten, die stofexplosies veroorzaken. een te vet of te mager mengsel volgt geen explosie (afbeelding 2). Bovendien is een heet oppervlak nodig of een ontstekingsvonk, zoals een mechanische vonk, om een explosie te krijgen. Ontstekingsvonken ontstaan echter ook bij het lassen of door elektrisch materieel (afbeelding 3). Hoewel aan veel voorwaarden moet worden voldaan, gebeuren gas- en vooral stofexplosies vaker dan wordt verondersteld. Meestal verlopen ze betrekkelijk weinig spectaculair en binnen een kleine ruimte. Maar voor personen en materieel die zich in de directe nabijheid van de explosie bevinden, zijn ze zeer gevaarlijk en veroorzaken ze geregeld verwondingen bij de mens of aanzienlijke schade aan het materieel. Wie de explosieveiligheid aangaat Explosieveiligheid en daarmee de Atex-richtlijnen hebben betrekking op alle bedrijven die brandbare stoffen produceren, verwerken, transporteren en opslaan (bijvoorbeeld in de chemische of petrochemische industrie, bij de aardolie- en aardgaswinning en in de mijnbouw). Het volgen van de Atex-richtlijnen is ook aan de orde bij installaties, waarbij hout- en meelstof voorkomen, zoals in meelsilo s van meelfabrieken. Producen - ten en handelaren in elektrisch materieel dat in een Ex-omgeving wordt gebruikt, moeten zich ook intensief bezig houden met deze richtlijn. De Atex-richtlijnen bestaan uit: Atex-productrichtlijn 94/9/EG (ook aangeduid met Atex 95 ); regelt het in het handelsverkeer brengen van producten die in een explosiegevaarlijke omgeving worden gebruikt; 12 1
veilig elektrisch materieel voor de explosieve (ex) omgeving Atex-bedrijfsrichtlijn 1999/92/EG (vaak aangeduid als Atex 137 ); houdt zich in principe bezig met de verbetering van de gezondheidsbescherming en de veiligheid van werknemers in een explosiegevaarlijke omgeving. De Atex 137 formuleert daarvoor veiligheidseisen die een installatiebeheerder respectievelijk werkgever in een vastgestelde volgorde in de praktijk moet waarmaken: - in de eerste plaats moet de vorming van een explosiegevaarlijke atmosfeer worden vermeden of beperkt (primaire explosiebescherming); - als dat niet mogelijk is, volgt de constructieve of secundaire explosiebescherming, dus het voorkomen van werkzame ontstekingsbronnen. Dit punt heeft onder andere betrekking op de producent van elektrisch materieel. Zo biedt Ecom Instruments een scala aan veilige producten aan; - zijn werkzame ontstekingsbronnen niet te vermijden, dan kunnen de gevolgen van een eventuele explosie sterk worden beperkt, bijvoorbeeld door het inkapselen van de potentiële ontstekingsbron (tertiaire explosiebescherming). Ex-aanduiding volgens Atex 95 Ex-zones zijn afhankelijk van de mate waarin zich er explosiegevaarlijke situaties voordoen of brandbare stoffen optreden op de volgende manier ingedeeld: zones met gassen: zones 0 tot 2; stofomgeving: zones 20 tot 22. In zone 0 respectievelijk 20 is voortdurend, gedurende lange tijd of vaak sprake van een gevaarlijke situatie. In zone 2 respectievelijk 22 is er slechts zelden of korte tijd kans op gevaar. 12 2 onderste explosiegrens te mager mengsel geen verbranding geen explosie 2. Alleen bij een juiste menging van gas en lucht treedt een gasexplosie op. Grenstemperatuur bij stof-ex-beveiliging Gegeven zijn: minimale ontstekingstemperatuur = 330 C en minimale smeultemperatuur = 300 C. Daarmee wordt de grenstemperatuur 1 = 2/3 330 C = 220 C en voor de grenstemperatuur 2 = 300 C 75 K = 225 C. Grootste veiligheid biedt een apparaat met een opdruk onder T 220 C, dus onder grenstemperatuur 1. Gegeven zijn: minimale ontstekingstemperatuur = 186 C en minimale smeultemperatuur = 180 C. Daarmee wordt de grenstemperatuur 1 = 2/3 186 C = 124 C en voor de grenstemperatuur 2 = 180 C 75 K = 105 C. Grootste veiligheid biedt een apparaat met een aanduiding onder T 105 C, dus onder grenstemperatuur 2. explosiegebied bovenste explosiegrens te vette menging gedeeltelijke verbranding geen explosie 100% luchtconcentratie 0% 0% stofconcentratie 100% De aan elektrisch materieel gestelde eisen verschillen afhankelijk van het toepassingsgebied. Welk apparaat geschikt is voor welke eis, valt op te maken uit de Exaanduiding. In afbeelding 5 is bijvoorbeeld zo n aanduiding te zien die uit twee delen bestaat. Het achterste deel (E EX ia IIC T4) geldt al vele jaren als aanduiding van Exapparaten. En bij het voorste deel (Ex-symbool en II 2G) gaat het om de sinds 2003 vereiste, aanvullende aanduiding volgens Atex 95. Deze geeft compact aan met wat voor apparaat we te maken hebben. In de eerste plaats het Ex-symbool als aanduiding ter voorkoming van explosies. Dan volgt de apparatengroep I, materieel voor mijnschachten waar gevaar aanwezig is van explosief mijngas, of II, voor bovengrondse omgevingen, zoals chemie, petrochemie en in maalderijen. De apparatengroep II wordt verder ingedeeld in de categorieën 1 tot 3. Categorie 1 staat borg voor een zeer hoge mate van veiligheid, zelfs als twee apparatenfouten onafhankelijk van elkaar optreden. Categorie 3 levert uitsluitend voldoende zekerheid bij storingsvrij bedrijf. De hoofdletters G (gas) en/of D (dust/stof) geven een aanwijzing voor de atmosfeer. Aanduiding volgens EN 60079-0 Sinds de invoering van EN 60079 vervalt de hoofdletter E in het tweede deel van de aanduiding. De EX laat de via normering vastgelegde beveiliging van het Ex-apparaat door een of meer soorten ontstekingsbescherming zien. Daarna volgt de gede finieerde soort ontstekingsbescherming (ia afbeelding 5): intrinsieke veiligheid (ia of ib); ingieten met gietmassa (ma of mb); verhoogde veiligheid (e); olievulling (o); inwendige overdruk (p); kwartszandvulling (q); drukvast omhulsel (d). Met de volgende voor alle zones toepas - bare apparaten bevind je je aan de veilige kant: apparaten met intrinsieke veiligheid die door begrenzing van de energie in de stroomkring het ontstaan van ontstekingsvonken voorkomen; apparaten waarbij de ontstekingsbron in een gietmassa is ingebed, wat de ontsteking van de explosieve atmosfeer voorkomt. Alle andere soorten ontstekingsbeveiligingen zijn uitsluitend geschikt voor de zones 1 en 2 dan wordt de bijzonder hoge beveiliging van zone-0-apparaten bereikt door de combinatie van twee verschillende soorten ontstekingsbeveiligingen die ook
veilig elektrisch materieel voor de explosieve (ex) omgeving statische elektriciteit 9% wrijving 9% vuur 8% heet oppervlak 6,5% zelfontbranding 6% lassen 5% mechanische vonken 30% 3. Mogelijke ontstekingsbronnen: door strenge richtlijnen en strikte naleving ervan vormt het elektrisch materieel tegenwoordig nog slechts een zeer klein aandeel van de ontstekingsbronnen. zone 1 zone 2 zone 0 smeulbron 9% onbekend 11,5% elektrisch materieel 3,5% overige 2,5% veilige omgeving Voorbeeld van Ex-aanduiding De Ex-veilige led-zaklamp Lite-Ex PL 30 van de firma Ecom Instruments (afbeelding) is geschikt voor de inzet in gas- (Ex II 1 G EEx ia IIC T4) en stofatmosfeer (Ex II 1 D T130 C IP 65). De lamp hoort bij de apparatengroep II en biedt met de categorie 1 een zeer hoge veiligheid, en is zelfs nog veilig als zeldzame apparatenfouten of twee onafhankelijke apparatenfouten optreden. De intrinsiek veilige lamp is geschikt voor de Ex-zones 0, 1, 2 respectievelijk 20, 21, 22. Bij een defect aan de lamp zouden in of bij de lamp alleen vonken met een energie < 40 µj (IIC) optreden of onderdeel- en andere oppervlakken (die in aanraking komen met de gasatmosfeer) tot maximaal 135 C kunnen opwarmen (T4). Volgens de aanduiding geldt voor de stofomgeving dat de grenstemperatuur voor oppervlakken, waar stof op terecht kan komen, 130 C bedraagt. Deze grenstemperaturen bereikt de lamp echter zelfs niet eenmaal bij het optreden van het ernstigste defect. De batterij gaat lang mee door toepassing van een zogenoemde high-power led als lichtbron, die weinig stroom gebruikt en toch zeer fel oplicht zonder daarbij heet te worden. Er is dus geen hete, fel gloeiende draad, zoals in gloeilampen van andere zaklampen; een extra plus voor de veiligheid bij toepassing in Ex-atmosferen. Overeen komstig IP 65 is het omhulsel van de zaklamp bovendien stof- en straalwaterdicht. zone 0 4. Zone 0 respectievelijk 20: voortdurend gevaar, langdurig of vaak (apparatencategorie 1), zone 1 respectievelijk 21: incidenteel gevaar (apparatencategorie 2) en zone 2 respectievelijk 22: zelden voorkomend en kortstondig gevaar (apparatencategorie 3). voor zone 1 geschikt zijn. De apparatengroep duikt indirect in het tweede deel van de aanduiding nogmaals in de explosiegroep van gassen op. Dit geeft informatie over de typische gassen die in die zone voorkomen. In de mijnbouw (apparatengroep I) gaat het normaal gesproken om methaan. De explosiegroep II wordt op basis van de ontstekingsenergie van de voorkomende gassen verder in de volgende explosiegroepen ingedeeld: IIA (bijvoorbeeld propaan), IIB (bijvoorbeeld (ethyleen) en IIC (meest ontstekingsgevoelig, bijvoorbeeld waterstof). aanvullende aanduiding conform RL 94/9/EG (ATEX 95) 5. Voorbeeld van de opbouw van Atex-aanduiding aanduiding conform EN 60079-0 vervalt op termijn Temperatuur als beïnvloedende factor De voor een explosie noodzakelijke ontstekingstemperatuur hangt van de aard van het gas af. De gassen worden overeenkomstig in temperatuurklassen ingedeeld: van T1 tot T6. Analoog hieraan bevindt zich op het apparaat een aanduiding van de temperatuurklasse van de gassen, waarvoor het apparaat nog geschikt is. Bij T1 bedraagt de hoogst toelaatbare behuizingsen onderdeeltemperatuur van het materieel 450 C, bij T6 slechts 85 C. De ontstekingstemperatuur van het gas ligt altijd iets boven de maximaal toelaatbare behuizings- of onderdeeltemperatuur. In de stof-ex-omgeving wordt de in het geval van een apparatenfout optredende, maximale temperatuur van een vlak aangegeven. Of je een Ex-apparaat in een betreffende stof- Ex- omgeving mag toepassen, moet worden berekend (zie kader Grenstemperatuur bij de stof-ex-be veiliging ) en wel via de grenstemperatuur 1 (2/3 van de minimale ontstekingstemperatuur van de aanwezige stof) en de grenstemperatuur 2 (minimale smeultemperatuur van de aanwezige stof, verminderd met 75 K bij laagdikten tot 5 mm). Liggen beide berekende temperaturen boven dat wat op het apparaat is aangegeven (bijvoorbeeld T 90 C), dan is het apparaat geschikt voor een stof-exomgeving in elk geval wat betreft de verwarming. Omdat de laagdikte van het stof ook de verwarming van apparaten beïnvloedt, hangt de stofexplosieveiligheid sterk af van de toepassingsvoorwaarden en van een constant beheer en onderhoud. Is de ontstekingsbeveiliging gewaarborgd door de constructie van de behuizing, dan wordt ook de beveiligingwijze van de behuizing als IP-code aangegeven. Voor de veiligheid van mensen en machines is behalve de juiste toepassingsvoorwaarden en regelmatig onderhoud de keuze van het materieel belangrijk. Als voorbeeld biedt de firma Ecom Instruments producten voor Ex-zones aan voor de computertechniek, communicatie, meet- en kalibreertechniek en zaklampen. 12 3
fotowedstrijd topstartersdagen Fotowedstrijd Zo moet het niet! Onder het motto 'Zo moet het niet' gaat Intech Elektro en ICT op zoek naar foto's van slecht of foutief uitgevoerde installaties. Inzenders van wie de foto's worden geplaatst in Intech kunnen rekenen op een technisch handboek van Isso ter waarde van maar liefst 245 euro. Het handboek bestaat uit twee delen en bevat ruim 1.400 pagina s aan technische kennis. Vermeldt u alstublieft kort en bondig welke fouten te zien zijn op de foto en uiteraard ook uw naam en adres. Mail of stuur uw foto's naar: Redactie Intech Elektro en ICT Zo moet het niet intech@groepvts.nl Postbus 188 2700 AD Zoetermeer Prijswinnaar van deze maand Kees van der Hoek van Elektro team uit Rotterdam, is deze maand de winnaar van de fotowedstrijd. De foto is van een groepenkast die hij aantrof in een woning. Hij vat samen wat hij aantrof: - groepsaardingen niet aangesloten; - geen aardstek aanwezig en geen aarding op de groepenkast; - meterverbinding in een 16 mm buisleiding; - op afgaande zijde van aardlek aders dubbel onder schroef; - alle groepen voor verlichting op dezelfde aardlek; En toen waren de bewoners boos dat wij de groepenkast afkeurden, want die was pas nieuw, had de makelaar gezegd! Kees ontvangt het handboek Installatie - techniek van Isso. Van harte gefeliciteerd namens de redactie! TopStartersdagen, jouw talent, jouw toekomst! Vanwege het grote succes van de Top Startersdagen van 2006 organiseert OTIB ook dit jaar in het hele land TopStarters dagen. Werknemers, niet ouder dan 25 jaar, worden hiervoor persoonlijk uitgenodigd. Onze branche heeft groot belang bij jonge, gemotiveerde en enthousiaste werknemers. Zo blijkt uit de evaluatie dat ruim de helft van de werkgevers stelt dat hun werknemers gemotiveerder zijn gaan werken aan hun ontwikkeling als vakman/vakvrouw. Door deelname aan de TopStartersdagen heeft maar liefst 88 procent van het jonge talent zich opgegeven voor het volgen van een cursus of training en driekwart van hen geeft aan de training Klantgericht handelen als zeer zinvol te hebben ervaren. Nieuwe TopStartersdagen Voor het najaar is in oktober en begin november een serie TopStartersdagen gehouden en staan er nog vier gepland voor november en begin december. 15/11/2007: Congrescentrum Papendal Arnhem 27/11/2007: Stadion De Kuip Rotterdam 29/11/2007: Euroborg Stadion Groningen 03/12/2007: Arke Stadion Enschede Dennis van der Geest Er is bewust gekozen om tijdens de Top - Startersdagen een bekende Neder lander aan te trekken. Ook dit jaar heeft Dennis van der Geest, wereldkampioen judo en job coach, een prominente rol. Op een TopStartersdag hoor je toch bepaalde dingen over je loopbaan waar je niet zomaar aan denkt! Gedurende het ochtendprogramma worden zeven workshops aangeboden met opmerkelijke sportgerelateerde titels. De werk nemers worden uitgedaagd aan de slag te gaan met hun ontwikkeling als vakman of vakvrouw in de branche. s Middags is er voor iedereen een training Klantgericht communiceren. 500 euro TopStartersbon Deelname aan de dag is geheel gratis! En voor de deelnemende TopStarter stelt OTIB een TopStartersbon van 500 euro ter beschikking. En neemt een werknemer deel aan TopStarters onder werktijd, dan ontvangt de werkgever 100 euro aan vergoeding in de loonkosten. Aanmelden Werknemers kunnen zichzelf via de website www.topstarters.otib.nl aanmelden voor een TopStartersdag. Maar ook werkgevers kunnen werknemers aanmelden via deze website. Ook vindt u op de website een impressie van de succesvolle TopStarters - dagen 2006! 12 4
overzicht cursussen Atex-cursussen J4325 Veiligheid training Atex Inhoud: Veiligheidskundige, wetgeving, veiligheid, arbeidshygiëne, ergonomie, welzijn, ongevalsmanagement, risico beheersing, arbomanagement Bestemd voor MBO chemisch/technisch Vervolgonderwijs: Arbocoördinator Duur van de cursus variëreert van 0,5 tot 2 dagen. Uitvoerende instituten: Uneto-VNI Bezoekadres: Bredewater 20 2715 CA Zoetermeer Postadres: Postbus 188 2700 AD Zoetermeer Tel: 079 329 10 30 Fax: 079 32910 35 Homepage: www.cursusloket.nl Van der Heide Opleidingen & Inspecties Bezoekadres: Rijdstraat 12 9291 MB Kollum Postadres: Postbus 6 9290 AA Kollum Tel: 051 145 40 40 Fax: 051 145 20 33 E-mailadres: oi@vanderheide.nl Homepage: www.vanderheide.nl Elsevier Opleidingen Bezoekadres: H.A. Lorentzstraat 1a 3331 EE Zwijndrecht Postadres: Postbus 415 3330 AK Zwijndrecht Tel: 078 625 38 88 Fax: 078 612 83 78 Homepage: www.elsevieropleidingen.nl Forto Training & Opleiding Bezoekadres: Broeklaan 101 5953 NA Reuver Tel: 077 476 95 00 Fax: 077 476 95 01 Homepage: www.forto.nl ROVC Technische Opleidingen Bezoekadres: Galvanistraat 13 6716 AE Ede (Gld) Postadres: Postbus 117 6710 BC Ede Tel: 0318 698 698 Fax: 0318 698 600 E-mailadres: post@rovc.nl Homepage: www.rovc.nl SBK Advies & Training Bezoekadres: Gasthuisstraat 102 5708 HP Helmond Postadres: Postbus 448 5700 AK Helmond Tel: 0492 552 067 Fax: 0492 528 983 Homepage: www.sbkadvies.nl NEN: Explosieveiligheid en de Atexrichtlijnen Om veilig te kunnen werken met elektrische installaties is het van belang dat je inzicht hebt in het ontstaan van explosiegevaar en hoe je explosiegevaar voorkomt. Bij het voorkomen van ontploffingen spelen ontsteekbronnen een belangrijke rol. Deze ontsteekbronnen worden besproken en toegelicht met vele praktische voorbeelden. Daarnaast worden de belangrijkste zaken aangaande de Atex 95 toegelicht. Ook besteedt de cursus aandacht aan de Atex 137, in het bijzonder aan het explosieveiligheidsdocument. De belangrijkste constructievormen van elektrische materialen worden besproken en kun je na afloop van de cursus deze coderingen herkennen. De cursus biedt voldoende gelegenheid om problemen uit je eigen bedrijfssituatie met de docent te bespreken. Op maat Naast het reguliere cursusaanbod kunt u ook een cursus in je eigen bedrijf laten plaatshebben, kiezen voor een cursus op maat of gebruik maken van onze adviesdiensten na een cursus. Je leert welke normen van belang zijn; op welke gevaren en risico s je moet letten; de invloed van Atex 95 kennen; te voldoen aan de Atex 137; de eisen kennen die gesteld worden aan constructies en deze te vertalen en wat statische elektriciteit is en hoe hier mee om te gaan. De cursus is bestemd voor: Beheerders en/of eigenaars van arbeidsplaatsen waar explosieve atmosferen kunnen voorkomen en beheerders en/of eigenaars van explosieveilige bedrijfsmiddelen. De cursus is ook geschikt voor projectleiders, managers en veiligheidsdeskundigen zonder technische achtergrond. Enige voorkennis van het vakgebied en kennis van gevarenzone-indeling is aan te raden. De cursus is op 27 november, duurt één dag van 9.00 tot 16.30 uur en de prijs is 495 euro (excl btw) inclusief lunch. Als cursist kun je bij je aanmelding de behorende normen met vijftien procent korting bestellen. De cursus is de voorloper op de cursus Elektrische installaties in explosiegevaarlijke gebieden. Als je je gelijktijdig voor beide cursussen opgeeft, betaal je slechts 899 euro. Meer informatie NEN-Cursussen: tel: 015 269 01 88, e-mail: cursussen@nen.nl Met een Atexcursus via internet haal je je Atexcertificaat. Aansluitend kun je dichtbij je in de buurt het Atexexamen doen. Een Atexcursus via internet is ideaal als je moet herhalen of als je een nieuw certificaat nodig hebt. Een lage prijs voor een complete Atexcursus met examen en Atexcertificaat. Atex Engineer is beschikbaar zodra de eindtermen voor persoonscertificering bekend zijn. Meer informatie: http://www.atexdirect.nl/ Explosieveiligheid (Atex) Een explosieve omgeving is een locatie waarin een explosief mengsel van stof of gas (dampen/nevel) kan ontstaan. De Atex regelgeving zijn regels en voorschriften voor apparaten (elektrisch/mechanisch/ pneumatisch/hydraulisch et cetera), ar - beidsmiddelen en arbeidsplaatsen in explosieve omgevingen. De Atex regelgeving omvat twee (Europese) richtlijnen: Richtlijn 94/9/EG (Atex 95 of Atex CE): betreffende apparaten en beveiligingssystemen bedoeld voor gebruik op plaatsen waar ontploffingsgevaar kan heersen. Richtlijn 1999/92/EG (Atex 137 of Atex Arbo): verbetering van de gezondheidsbescherming en van de veiligheid van werknemers die door explosieve atmosferen gevaar kunnen lopen. In de praktijk hoor je nog vaak de uitdrukking alles binnen een Atex-zone moet Atex zijn. Dit wordt dan weer vertaald naar dan moet ik al het huidige gaan vervangen voor (relatief duur) Atex-materiaal. De juiste vertaling had moeten zijn het geheel moet aan Atex voldoen, wat lang niet inhoudt dat alles moet worden vervangen. Meer informatie: Micro Centrum, www.microcentrum.nl 11 5