Cloudstrategie De Europese Commissie heeft haar cloudstrategie gepresenteerd op 27 september 2012 1 (COM (2012) 529). De strategie omvat onder meer de volgende maatregelen: De wildgroei aan technische normen terugdringen om interoperabiliteit, gegevensportabiliteit en reversibiliteit voor de gebruikers te verbeteren; welke normen hiervoor nodig zijn, moet in 2013 zijn bepaald. Het Europese Telecommunicatie en Standaardisatie Instituut (ETSI) krijgt de coördinerende taak om samen met stakeholders de standaarden voor cloud computing rond aspecten als beveiliging, interoperabiliteit en data-uitwisseling samen te stellen. Verder moet ETSI ervoor zorgen dat er Europees erkende technische specificaties worden opgezet; De Europese Commissie wil steun geven aan pan-europese systemen voor het certificeren van betrouwbare clouddienstverleners; Er zal worden gewerkt aan het opstellen van veilige en eerlijke voorwaarden voor cloud computing-contracten, met inbegrip van overeenkomsten over het dienstverleningsniveau; De Commissie zal een Europees cloudpartnerschap tussen nationale overheden en het bedrijfsleven opzetten om de uitgaven door de publieke sector ETSI Cloud Standards Coordination ETSI is in het kader van COM (2012) 529 belast met het coördineren van Europese standaardisatieactiviteiten voor cloud computing. In november 2013 is een draft versie 0.9 Final Report opgeleverd voor commentaar. Het rapport omvat zaken zoals: Roles and Use Cases Mapping Use Cases and cloud standards & specifications Global cloud standardization landscape Conclusions / recommendations Maturity and adoption Interoperability Security and privacy Service Level Agreement Regulation, Legal and Governance aspects Way forward List of standards and specifications List of related work (Reports, White Papers,) List of Use Cases Dit rapport zal worden gebruikt, aan de hand van een drietal opties, om verdere samenwerking tussen de Europese Commissie en de Cloud Standards Coordination groep af te stemmen ETSI is sinds 2010 bezig met het onderwerp Cloud, getuige ETSI TR 102 De ontwikkelingen in ETSI worden van nabij gevolgd door Rob van Dorsten (BZK, Rijkscloud). Vanuit KING is Henri Rauch aangesloten. Frank van Dam is betrokken vanuit MinEZ. De Nederlandse leden van ETSI hebben zich verenigd in het Nederlands ETSI- Leden Overleg (NELO). Dit wordt voorgezeten door EL&I; het secretariaat wordt verzorgd door NEN. NELO bestaat uit: Sico Enzler, KPN Fokko Bos, EL&I, DGET Gabrielle Owen, EL&I, DGET Jean-Paul van Assche, EL&I, DGET Herman Leenders, NXP Johan van der Sanden, Philips Saad Mezzour, Medtronic Bakken Jacques Hulshof, Nedap Peter Sanders, One2Many Hans van Vliet, TNO ICT Hans van der Veer, Alcatel Lucent Bin Sai, Honeywell-Enraf Koen Jaspers, PIDS Hans Borgonjen, KLPD Wim Zwart, Wireless solutions Gert Gremmen, CE Test Jelle Cnossen, NLKabel Jan van der Meer, Ericsson Wouter Blom, Telefication Gert Roelofsen, BZK 1 http://ec.europa.eu/information_society/activities/cloudcomputing/docs/com/com_cloud.pdf
Cloudstrategie (20% van alle uitgaven aan IT) in goede banen te leiden om de Europese cloudmarkt vorm te geven, de Europese clouddienstverleners meer mogelijkheden te geven om te groeien en om de e-overheid goedkoper te maken en te verbeteren; Er zal verder gewerkt worden aan het bevorderen van gezamenlijke aanbestedingen van cloud computing diensten door overheidsorganisaties; De Commissie wil in 2014 een digitale diensteninfrastructuur opzetten onder het voorgestelde Connecting Europe Facility. Deze infrastructuur moet cloud based public services leveren voor onder andere het online oprichten van bedrijven, grensoverschrijdende aanbestedingen, ehealth diensten en toegang tot openbare overheidsinformatie. 997 Cloud; initial analysis of standardization requirements for Cloud services ETSI TR 102 997 Initial analysis of standardization requirements for Cloud services ETSI TR 103 125 SLAs for Cloud services CEN/CENELEC/ETSI: In december 2013 is Cloud Standards Coordination Final Report gepubliceerd. Resultaten uit dit rapport worden meegenomen bij de verdere ontwikkeling van de Nederlandse praktijkrichtlijn (NPR) 5317 Cloudcomputing. Steven Boogaard, MinDef Rudi Bekkers, Dialogic Tineke Egyedi, TU Delft Ton van Bergeijk, NEN (secretaris) NEN verzorgt in opdracht van EL&I de afstemming van Nederlandse commentaren en stemposities ten aanzien van ETSI-publicaties die overgenomen worden als Europese standaard (EN). Verder wil de Commissie onderzoeken op het gebied van cloud computing stimuleren, meer bekendheid geven aan cloud computing en ondernemerschap rond cloud computing stimuleren. De CEN/CENELEC/ETSI focus in 2014 komt o.a. te liggen op Legal Framework, SLA, Security en Interoperability. Het comité van de regio s heeft op 11 april 2013 een advies uitgebracht. CoR is van mening dat de Commissie met behulp van de mogelijkheden die de normalisering biedt maatregelen zou moeten nemen om ervoor te zorgen dat al bestaande of nog in ontwikkeling zijnde clouds op nationaal, regionaal en eventueel lokaal niveau aan elkaar gekoppeld en interoperabel gemaakt
Cloudstrategie kunnen worden. In dit verband is vooral de onderlinge compatibiliteit van de overheidsregisters van groot belang. Het Europees Parlement wil een Europese cloud ontwikkelen voor het opslaan van data. De meeste internetclouds zijn momenteel Amerikaans, maar sinds het afluisterschandaal van de Amerikaanse inlichtingendienst NSA wordt er met argwaan naar gekeken. Een Europese internetcloud zou de oplossing kunnen zijn. Europarlementariër Judith Sargentini heeft het voorstel uitgezet in een rapport. Ook Eurocommissaris Neelie Kroes steunt dit plan. egegevens, uitwisseling en opslag Werkgroepen voor de implementatie van de cloudstrategie ETSI Cloud standards coördination Deze werkgroep heeft op 11 december 2013 het eindrapport opgeleverd. Dit rapport bevat een overzicht van het cloudcomputinglandschap en de verschillende cloudstandaarden die nodig zijn om het Europese beleid te ondersteunen. Cloud Select Industry Group on Certification Schemes
Cloud Select Industry Group on Code of Conduct Cloud Select Industry Group on Service Level Agreements Research: the Cloud Expert Group Cloud for Europe pilotproject Op 14 november is het Cloud for Europe project officieel van start gegaan. Cloud for Europe moet zorgen voor een goede publiekprivate samenwerking rond cloudcomputing. De doelstellingen zijn: Obstakels voor het gebruik van de cloud in de publieke sector vaststellen Identificeren van diensten die deze obstakels kunnen wegnemen Stimuleren van onderzoek door de industrie om innovatieve oplossingen voor clouddiensten te vinden Dit project loopt door tot november 2016. Binnen het Cloud for Europe project zijn in de eerste helft van 2014 een aantal studies gedaan. 1) Standards, normalisation and certifications associated. In deze studie is gekeken naar de kloof tussen het huidige marktaanbod en de eisen die de Europese publieke sector stelt aan cloud diensten. 2) Study on the legal implications of cloud computing. Deze studie benoemt de juridische vereisten en uitdagingen die
een Europese publieke organisatie tegenkomt wanneer zij cloud oplossingen gaan gebruiken. Voor overheidsorganisaties gaat het onder meer om overdraagbaarheid van gegevens, en het aanpassen van wetgeving rond overheidsopdrachten en archivering. Het European Cloud Partnership heeft een survey uitgezet Trusted Cloud Europe die ingaat op ideeën over hoe cloud diensten voor publieke en private organisaties in een veilige en betrouwbare omgeving gebruikt kunnen worden. In ISO/IEC JTC1/SC38 Distributed Applications Platforms and Services is een begin gemaakt met de standaardisatie rond service-oriented architecture, web services en cloud computing. In 2011 is gestart met de standaardisatie rond service-oriented architecture, web services en cloud computing. NEN-ISO/IEC 16680 Information technology The Open Group Service Integration Maturity Model (OSIMM) NEN-ISO/IEC 17788 Information technology Distributed application platforms and services Cloud computing Overview and Vocabulary NEN-ISO/IEC 17789 Information ISO/IEC JTC 1/SC 38 en andere internationale standaardisatieontwikkelingen op het gebied van cloud computing worden voor Nederland gevolgd door normcommissie 381038 Distributed Application Platforms and Services van NEN. De normcommissie bestaat uit: Ludo Block (Grant Thornton) Hans Bos, Microsoft Beer Franken, AMC (voorzitter) Pieter Jansen, ICTree Michiel Steltman, DHPA Peter Wilms, Deloitte Nan Zevenhek, EuroCloud Lennard Zwart (CloudVPS) Ton van Bergeijk (secretaris) NEN betrekt BFS bij het werk van de normcommissie, in het bijzonder voor de
technology Distributed application platforms and services Cloud Computing Reference Architecture (in voorbereiding) NEN-ISO/IEC 17826 Information technology Cloud Data Management Interface (CDMI) NEN-ISO/IEC 17963:2013 Web Services for Management (WS- Management) Specification NEN-ISO/IEC 17998 Information technology SOA Governance Framework (in voorbereiding) NPR-ISO/IEC TR 30102 Information technology Distributed Application Platforms and Services (DAPS) General technical principles of Service Oriented Architecture NEN-ISO/IEC 18384-1, Information Technology Architecture for Service Oriented Architecture -- Part 1: Terminology and Concepts for SOA (in voorbereiding) NEN-ISO/IEC 18384-2, Information Technology SOA Reference Architecture for Service Oriented Architecture (SOA RA) - Part 2: Reference Architecture for SOA Solutions (in voorbereiding) NEN-ISO/IEC CD 18384-3, Information Technology Architecture for Service ontwikkeling van de Nederlandse praktijkrichtlijn (NPR) 5317 Cloudcomputing De heren Franken en Jansen vertegenwoordigen NEN NC 381038 bij de tweemaandelijkse afstemmingsbijeenkomsten Cloud computing welke worden georganiseerd door Bureau Forum Standaardisatie.
Oriented Architecture -- Part 3: Ontology for SOA (in voorbereiding) ISO/IEC 19086 Information technology Cloud computing - Service Level Agreement (SLA) framework and terminology serie in voorbereiding omvat:. ISO/IEC 19086-1, Information Technology - Cloud Computing Service Level Agreement (SLA) Framework and Terminology (in voorbereiding) ISO/IEC 19086-2 Base Text, Information Technology - Cloud Computing Service Level Agreement (SLA) Framework and Terminology Part 2: Metrics Deze normen omvatten zaken o.a.: 1. Overview of service level agreements (SLAs) for cloud services 2. Relationship between the master agreement (contract) and related SLAs 3. SLA components that can be used within a framework to build SLAs 4. Terms commonly used in service level agreements for cloud services In mei zijn er twee voorstellen gedaan voor nieuwe ISO/IEC normen: - New Work Item Proposal on Information Technology - Cloud
Computing - Data Flow and their Flow Across Devices and Cloud Services - New Work Item Proposal on Information Technology - Cloud Computing - Interoperability and Portability SC38 heeft verschillende publicaties van W3C geadopteerd en gepubliceerd: NEN-ISO/IEC 40280 Information technology - W3C Web Services Policy 1.5 Attachment NEN-ISO/IEC 40210 Information technology - W3C SOAP Version 1.2 Part 1: Messaging framework NEN-ISO/IEC 40220 Information technology - W3C SOAP Version 1.2 Part 2: Adjuncts (Second Edition) NEN-ISO/IEC 40230 Information technology - W3C SOAP Message Transmission Optimization Mechanism NEN-ISO/IEC 40240 Information technology - W3C Web Services Addressing 1.0 - Core NEN-ISO/IEC 40250 Information technology - W3C Web Services Addressing 1.0 - SOAP Binding NEN-ISO/IEC 40260 Information technology - W3C Web Services Addressing 1.0 - Metadata NEN-ISO/IEC 40270 Information technology - W3C Web Services Policy 1.5 Framework
NPR 5317 Cloud computing NEN ontwikkelt in normcommissie Distributed Application Platforms and Services Cloud computing (NC 381038) de Nederlandse praktijkrichtlijn (NPR) 5317 Cloud computing. NPR 5317 biedt een handreiking voor een gemeenschappelijk taal, een vereenvoudigd denkmodel en raamwerken, te gebruiken door verschillende doelgroepen. Concepten die de basis vormen voor deze NPR zijn: a) Business Case, en levensfasen van een clouddienst; b) Type risico s en type beheersmaatregelen (controls). IETF Cloud computing IETF is op dit moment aan het bekijken bij welke onderwerpen standaardisatie een belangrijke rol kan spelen. Tijdens de laatste bijeenkomst van IETF 79 in november 2010 zijn de volgende onderwerpen geïdentificeerd: NPR 5317 is te gebruiken voor besluitvorming (Business Case) wel of niet instappen en vervolgens te gebruiken bij verschillende Use Case Scenario s en taken en projecten gedurende alle levensfasen van een clouddienst. Deze publicaties worden door de NEN normcommissie NC 380138 geëvalueerd om vast te stellen in welke mate deze relevant zijn voor de ontwikkeling van het draagvlak voor de Nederlandse praktijkrichtlijn (NPR) 5317 Cloud computing. In mei 2014 organiseerde NEN een Workshop over cloudcomputing, ordenen van risico s en beheersmaatregelen (controls). Voor deze NEN Workshop hadden 40 partijen/personen zich aangemeld. Ontvangen feedback van gebruikers, leveranciers en auditors: de markt heeft behoefte aan de NPR 5317 inhoud zoals de normcommissie zich die voorstelt; geïntroduceerde concepten lijken hiervoor praktische instrumenten; Deelnemers hebben ingestemd met de drie voorstellen voor ordening van risico s, beheersmaatregelen, en standaarden. Hierop gebaseerd zal de NPR 5317 in 2014 verder worden uitgewerkt. Cloud Audit Automated Audit, Assertion, Assessment & Assurance API, Cloud Log, VPN extension to Pvt Cloud, VNM Model for PaaS,
Telecom net Virtualization, Cloud Desktop, Cloud Use cases, SDO Survey, Industry Work Items, Cloud Reference Framework Een belangrijke ontwikkeling is die binnen de WG SCIM van IETF (zie dossier etoegang) NIST Cloud computing NIST (National Institute for Standards and Technology) een Amerikaans instituut, heeft verschillende publicaties ontwikkeld welke mogelijk relevant zijn voor de ontwikkeling van Cloud computing. Deze publicaties worden door de NEN normcommissie NC 381038 geëvalueerd om vast te stellen in welke mate deze relevant zijn voor de ontwikkeling van het draagvlak voor de Nederlandse praktijkrichtlijn (NPR) 5317 Cloud computing. Mogelijk relevante publicaties zijn: NIST SP 800-145:2002 The NIST Definition of Cloud Computing NIST SP 500-292 NIST Cloud Computing Reference Architecture; NIST SP 800-53 Security and Privacy Controls for Federal Information Systems and Organizations; NIST SP 800-146 Cloud Computing Synopsis and Recommendations; ISO/TC154 ISO/TC154 Processes, data elements and documents in commerce, industry and administration heeft als scope de standaardisatie van ISO 8601:2004 staat vermeld op de Lijst met open standaarden, als gangbaar. ISO 8601 is overgenomen als Nederlandse norm NEN-ISO Het werk van ISO/TC 154 wordt gevolgd door de Nederlandse normcommissie 380154 Data-elementen. De normcommissie bestaat uit: Peter Potgieser, RBS Hein Gorter de Vries, GS1 Nederland
gegevensuitwisseling voor gebruik in handel en overheid. Dit omvat de organisatieprocessen en de daarbij behorende data welke gebruikt worden bij informatie-uitwisseling tussen organisaties. ISO 9735 - EDIFACT is in deze TC in beheer. EDIFACT is een internationale standaard voor elektronische gegevensuitwisseling (EDI). De standaard beschrijft de opmaak van het bericht dat gebruikt wordt voor de elektronische gegevensuitwisseling tussen ondernemingen, met als doel het schriftelijke verkeer bij handelstransacties tot het minimum te beperken. 8601:2005 Data-elementen en uitwisselingsformats - Gegevensuitwisseling - Weergave van datum en tijd ISO/TC 154 beheert ook ISO 8601, de standaard voor de representatie van datum en tijd. ISO/TC 184 ISO/TC184 Automation systems and integration heeft als scope de standaardisatie van gegevens opslag gegevensuitwisseling voor producten en bouwwerken. De normcommissie (NC) 381184 is de pendant van ISO/TC 184, en is dagelijks betrokken bij adviezen, vragen, projecten en het toepassen van standaarden o.m. ten behoeve van het inrichten en onderhouden van concept bibliotheken. Zij ontwikkelen en beheren hierbij te gebruiken nationale en De NEN normcommissie (NC) 381184 is betrokken bij normalisatie en standaardisatie van principes voor het inrichten, beheren en onderhouden van, context specifieke, conceptbibliotheken, verwijzingen en regels (grondbeginselen) naar toe te passen internationale standaarden,en is als volgt samengesteld: Leo van Ruijven, Croon lektrotechniek (voorzitter) Radboud Baayen, STABU / BIR Paul van Exel, Stichting USPI-NL Maarten Festen, Shell Henk Schaap, Gobar adviseurs / buildingsmart
internationale standaarden voor het modelleren van bouwwerken en producten, en uitwisseling van informatie tussen verschillende systemen. Conceptenbibliotheek (CB-NL) In samenwerking met NEN zal in 2014 een expertbijeenkomst worden gepland voor normalisatie en standaardisatie van principes voor het inrichten, beheren en onderhouden van, context specifieke, conceptbibliotheken, verwijzingen en regels (grondbeginselen) naar toe te passen internationale standaarden. Jan Rietveld (secretaris) De Nederlandse conceptenbibliotheek voor de bebouwde omgeving (CB-NL) is een initiatief van de Bouw Informatieraad (BIR) en wordt gefinancierd door de grote opdrachtgevers in de bouw. CEN/WS GITB2 (Global ebusiness Interoperability Test Beds) had tot doel om methodes te ontwikkelen voor het testen van ebusiness scenario's en de interoperabiliteit tussen diverse partijen te vergroten. Het lange termijn doel van GITB is om een Global ebusiness Interoperability Test Beds (GITB) infrastructuur op te zetten die door software verkopers en eindgebruikers wordt geïmplementeerd. Fase 2 richtte zich vooral op de vorming van een GITB structuur en architectuur. Onder de use cases die door GITB zijn bestudeerd, zijn: Public Procurement: Northern European Subset of UBL (NESUBL) and Pan European Public Procurement (PEPPOL) Public Procurement: CEN Business Interoperability Interfaces (BII) NEN verzorgde het secretariaat voor de CEN Workshop GITB2 en is betrokken bij de voorbereiding van een derde fase. Pim van der Eijk van Sonnenglanz Consulting was lid van CEN/WS GITB2.
In februari 2012 heeft CEN/WS GITB2 de CWA 16408 Testing Framework for Global ebusiness Interoperability Test opgeleverd. Deze is te raadplegen op de website van CEN 2. CEN/WS GITB3 (Global ebusiness Interoperability Test Beds) is op 1 april 2014 van start gegaan met een kick-off meeting nadat de Europese Commissie heeft besloten dit project te financieren. Het is een vervolg op CEN/WS GITB2 (zie hierboven). Het doel van de derde fase is om proof-ofconcept te leveren van de voorgaande conceptuele fases. Zie hierboven. NEN verzorgt het secretariaat van CEN/WS GITB3. Cor Loef van IHE Europe heeft aan de kick-off meeting deelgenomen. Zodra de Europese Commissie de selectie van in te huren experts heeft goedgekeurd kan het opstellen van de norm starten. Cloud Standards Customer Council: Publicatie van Guide Cloud Security Standards: What to Expect & What to Negotiate white paper Distributed Management Task Force (DMTF): Geen Geen Cloud Infrastructure Management Interface (CIMI) Model and RESTful HTTP-based Protocol Cloud Infrastructure Management Interface (CIMI) Model and REST Interface over HTTP 2 http://www.cen.eu/cen/sectors/sectors/isss/workshops/pages/testbed.aspx
Open Virtualization Format Specification Cloud Infrastructure Management Interface (CIMI) Primer Use Cases and Interactions for Managing Clouds Architecture for Managing Clouds Interoperable Clouds Open Virtualization Format White Paper Global Inter-Cloud Technology Forum (GICTF): Geen Intercloud Interface Specification Draft (Cloud Resource Data Model) ITU-T SG13: Future networks including cloud computing, mobile and next-generation networks: SG 13 Recommendations: F series: Non-telephone telecommunication services G series: Transmission systems and media, digital systems and networks I series: Integrated services digital network Q series: Switching and signalling X series: Data networks, open system communications and security Y series: Global information infrastructure, Internet protocol aspects and next-generation networks
IEEE: New projects: IEEE P2301 Draft Guide for Cloud Portability and Interoperability Profiles (CPIP) IEEE P2302 Draft Standard for Intercloud Interoperability and Federation (SIIF) Open Grid Forum: SURFnet Verschillende specificaties OASIS: Oasis Identity In The Cloud Use Cases v1.0 Open Data Protocol (OData) Privacy Management Reference Model and Methodology (PMRM) Version 1. OASIS Reference Architecture Foundation for Service Oriented Architecture Version 1.0 Topology and Orchestration Specification for Cloud Applications (TOSCA) Version 1.0 Committee Specification 01 Transformational Government TC advances an overall framework for using information technology to improve the delivery of public services: TGF Core Pattern Language OS v1.0
e-sens e-sens (Electronic Simple European Network Services). In 2013 startte de e-sens Pilot. De pilot moet toewerken naar een duurzame infrastructuur voor interoperabele overheidsdiensten. De looptijd van de pilot is drie jaar en er doen 20 landen aan mee e-sens heeft een bijzondere opzet omdat het voortbouwt op de resultaten uit de eerdere zogenaamde Large Scale pilots zoals PEPPOL, STORK, ecodex en SPOCS Binnen e-sens zullen use cases worden gebruikt op het gebied van: e-sens erkent 4 highlevel Building Blocks (e-documents, e-delivery, e- signatures en eid). De eerste assessment ronde is gedaan. Hieruit zijn verschillende standaarden naar voren gekomen die kunnen worden gebruikt als Building Blocks voor Europa. De consultatie voor de standaarden die gebruikt kunnen worden in de High Level Building Blocks zal maart 2014 van start gaan. Betrokken bij e-sens vanuit Nederland zijn: Logius: Tom Peelen, Tanaquil Arduin EL&I Freek van Krevel V&J: Ernst Steiginga BFS: Marijke Salters Freek van Krevel is trekker van WP3 (Sustainability and Long-Term Governance) o.a. de assessments) Het BFS (Marijke Salters) is betrokken bij de bewaking van de methodiek en het in lijn houden van deze methodiek met de MSP (via CAMSS). eprocurement Agricultuur ejustitie Pilot (ecodex ewerkgelegenheid Persoonlijke/burger Levenscyclus eonderwijs egezondheid Business Lifecycle Piloting. Verder betreft een belangrijk onderdeel van deze pilot het versturen van edocumenten. Een apart onderdeel zal de grensoverschrijdende erkenning beroepskwalificaties zijn. Hiervoor wordt nu het Internal Market Information System (IMI) gebruikt en dit systeem zou geïntegreerd kunnen worden. Binnen e-sens zal verder worden gekeken naar mogelijke ander pilots op gebieden zoals belastingen, persoonlijke
e-sens mobiliteit, transport en wellicht op het gebied van de financiële sector en Sociale zekerheid. Het Nederlandse ministerie van Economische zaken trekt het werkpakket Sustainability and Long-Term Governance. e-sens werkt samen met ISA op het gebied van semantische interoperabiliteit; core vocabularies, interoperable testbed, new approach to European reference architecture staan centraal. Binnen esens zijn de volgende ontwikkelingen gaande: - De piloting use cases zijn vastgesteld. In deze pilots worden daadwerkelijke transacties tussen overheden getest. Tijdens de General Assembly op 24 en 25 februari 2014 zijn de criteria en selectie van de pilots vastgesteld. Er wordt gestart met de domeinen: eaanbesteden, ehealth, ejustice en Business Lifecycle. - ICT Baseline Architecture is vastgesteld. Dit document definieert vier bouwstenen die de basis vormen voor een interoperabele architectuur van esens: eid, esignature, edocuments en edelivery. - Deliverable 3.3. gaat in op de duurzaamheid van de bouwstenen van de vorige Large Scale Pilots (LSP) en heeft een geconsolideerd overzicht gegeven van de strategieën en plannen van de vorige LSPs. Belangrijke bevinding is het feit dat de
e-sens governancestructuur van de verschillende bouwstenen niet op elkaar afgestemd zijn, voor zover ze voldoende zijn uitgekristalliseerd. - Deliverable 5.1 (requirements framework) en 5.3 (piloting scenarios) zijn online.