Scholen stichten Gids voor historisch onderzoek naar het onderwijs in de provincie Utrecht Trajecten door Utrecht 11 Het Utrechts Archief in samenwerking met de Stichting Stichtse Geschiedenis
Scholen stichten
Scholen stichten Gids voor historisch onderzoek naar het onderwijs in de provincie Utrecht Tekst: D. Verhoeven, Storia Apeldoorn Uitgave: Het Utrechts Archief in samenwerking met de Stichting Stichtse Geschiedenis Vormgeving: Gerard van der Krogt, Utrecht Druk: PlantijnCasparie, Nieuwegein Fotowerk: Fotodienst van Het Utrechts Archief Met dank aan: de provinciale archiefinspectie, de gemeente- en streekarchieven/- archivariaten in de provincie Utrecht en Paul de Leest Deze uitgave is tot stand gekomen met financiële steun van de Dienst Maatschappelijke Ontwikkeling van de gemeente Utrecht. ISBN 90-76366-19-5 ISSN 1388-3062 Het Utrechts Archief, Utrecht 2005 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Trajecten door Utrecht 11 Redactie: J.C.M. Pennings, A. Pietersma en F. Vogelzang
Scholen stichten Gids voor historisch onderzoek naar het onderwijs in de provincie Utrecht Dolly Verhoeven Trajecten door Utrecht 11 Het Utrechts Archief in samenwerking met de Stichting Stichtse Geschiedenis
hier is t dat blij, en vrij van dwang, elk kind ter schole gaat
Inhoudsopgave 1 Inleiding 7 2 Tips en waarschuwingen 9 2.1 Literatuur en gedrukte bronnen 9 2.2 Archieven en beeldmateriaal 13 2.3 Werken met bronnen 17 3 Onderwijs voor 1800 19 3.1 Onderwijs in de Middeleeuwen 19 3.2 De Reformatie 19 3.3 Toezicht en beheer 20 3.4 Schooltypen 21 3.5 Onderwijzers 23 3.6 Lessen 24 3.7 Schoolgebouwen en -meubilair 25 3.8 Leerlingen 26 5. Onderwijs na 1800: voortgezet onderwijs 49 5.1 Algemeen voortgezet onderwijs 49 5.2 Beroepsonderwijs 53 5.3 Cursussen 54 Adressen 57 Register 58 Verantwoording van de illustraties 60 4 Onderwijs na 1800: basisonderwijs 29 4.1 Onderwijshervorming 29 4.2 Wetgeving en schoolstrijd 29 4.3 Toezicht en beheer 33 4.4 Schooltypen 34 4.5 Onderwijzers 37 4.6 Lessen 39 4.7 Schoolgebouwen en -meubiliar 43 4.8 Schoolbezoek 43 4.9 Van bewaarschool naar kleuterschool 45
Leerlingen van de Utrechtse Schoolvereniging (USV) aan de Frans Halsstraat in Utrecht verlaten het schoolplein, 1929. De USV is een lagere school voor neutraal bijzonder onderwijs. Deze foto werd in 1929 gemaakt door Tj.E. Swierstra. U zult deze school nog op meer plekken in deze gids tegenkomen. 6 Inleiding
1 Inleiding de groote gebeurtenissen der 16de eeuw kunnen in de tegenwoordige openbare school onmogelijk naar waarheid gedoceerd worden Deze gids is bedoeld voor onderzoekers die zich willen bezighouden met onderwijsgeschiedenis: een breed terrein met veel verschillende facetten en veel onderzoeksmogelijkheden. De kern van het onderwijs is de overdracht van kennis, vaardigheden en vaak ook normen en waarden. Onderwijsgeschiedenis houdt zich kort gezegd bezig met het hoe, wat en waarom van die overdracht. Zo kunt u onderzoeken hoe het onderwijs in verschillende periodes was ingericht: welke regels en voorschriften waren er, hoe waren financiering en toezicht geregeld? Een ander thema is de inhoud en de vorm van het onderwijs: wélke kennis, vaardigheden en normen werden overgedragen, en op wélke wijze gebeurde dat? Of u kunt zich afvragen hoe de materiële omstandigheden waren en kijken naar de ontwikkeling van schoolgebouwen en meubilair en naar de gebruikte leermiddelen. Ook kunt u aandacht besteden aan de persoon van de onderwijzer of onderwijzeres, naar zijn of haar opleiding en achtergrond, naar de beloning en naar de status van het onderwijzend personeel. Verder kunt u zich richten op degenen die onderwijs ontvingen: wie gingen naar school en hoe lang, waarom stuurden ouders hun kinderen naar school of waarom juist niet. En u kunt nagaan hoe het zat met de scholing van speciale groepen, zoals wezen, woonwagenkinderen, blinden, kostschoolleerlingen of moeilijk opvoedbare jeugd. Dat alles in uw dorp, stad of streek of in de provincie Utrecht in het algemeen. Daarbij is het ook interessant vergelijkingen te maken tussen twee of meer gemeenten, bijvoorbeeld bij het verloop van de schoolstrijd of de doorstroming naar voortgezet onderwijs. Alle genoemde thema s vallen binnen het terrein van de onderwijsgeschiedenis. Ze kunnen bovendien uitgezocht worden voor een heel scala aan schooltypen: van huisonderwijs tot klassikale lessen, van bewaarschool tot kweekschool, van cursus tot vakopleiding. U kunt zich richten op één afzonderlijke school of schoolmeester, of op de plaatselijke of regionale situatie. Welke invalshoek u ook kiest, het is altijd goed om te bedenken dat onderwijs niet op zichzelf staat, maar een relatie heeft met economische, sociale, politieke en religieuze ontwikkelingen. Hoe zit deze gids in elkaar Na het volgende hoofdstuk met tips en waarschuwingen en overzichten van algemene literatuur, gedrukte bronnen en archieven, wordt de geschiedenis van het onderwijs in de provincie Utrecht in grote trekken behandeld: eerst de 17 de en 18 de eeuw, daarna de 19 de en 20 ste eeuw. Die laatste periode wordt gesplitst in twee delen: eerst komt het basisonderwijs aan bod, vervolgens het voortgezet onderwijs. In elk hoofdstuk wordt een beeld geschetst van de organisatie van het onderwijs (wetgeving, financiering, scholenstelsel), de doelstellingen en de inhoud van het onderwijs, de positie en opleiding van de onderwijzer of onderwijzeres, de leerlingen en het schoolbezoek. Per hoofdstuk krijgt u een kort overzicht van de belangrijkste literatuur over de provincie Utrecht. Het zwaartepunt in de gids ligt bij het lager en middelbaar onderwijs in de periode 1800-1950. Het hoger beroepsonderwijs wordt slechts kort aangestipt en het universitair onderwijs blijft helemaal buiten beeld. Scholen stichten 7
Rond 1585 werd in IJsselstein een Latijnse school gesticht. Deze was alleen bedoeld voor jongens. Voor de meisjes was er de Franse jongejuffrouwenschool, een kostschool onder leiding van een mademoiselle. De Latijnse school werd in het begin van de 19 de eeuw opgeheven. De Franse school hield het tot 1880 uit. Van de Latijnse school en de Franse jongejuffrouwenschool zult u nog meerdere afbeeldingen in deze gids aantreffen. Detail uit een tekening van de Latijnse school door Jan de Beijer, 1744. 8 Tips en waarschuwingen
2 Tips en waarschuwingen de deeling van tiendeelige breuken geschiedt, wat de bewerking betreft, als die van geheele getallen De huidige gemeenten Oudewater, Woerden en Vianen nemen een speciale plaats in. Deze gemeenten lagen tot respectievelijk 1970, 1989 en 2001 (voor een deel) in de provincie Zuid-Holland. Bij de vindplaatsen van bepaalde provinciale bronnen wordt u verwezen naar Het Utrechts Archief, maar voor vergelijkbare bronnen over deze gemeenten moet u dan soms bij het Nationaal Archief zijn. 2.1 Literatuur en gedrukte bronnen De school neemt in een gemeenschap bijna altijd een zichtbare en centrale plaats in. Het schoolgebouw is bekend en herkenbaar. Iedereen heeft wel herinneringen aan meesters en juffen, schoolplaten en schoolbanken, of aan de geur van krijt, kachels en natte jassen. Misschien is dat de reden dat er heel veel onderzoek is gedaan naar de geschiedenis van het onderwijs. Daar komt nog bij dat het oprichtingsjaar van veel scholen bekend is en bij een jubileum ligt het voor de hand om de geschiedenis van de school te beschrijven. Navolgenswaardige voorbeelden zijn F. Pouw, Openbare school te Vreeswijk 75+ jaar (Nieuwegein 1990) en J.J.M. Maas e.a., Van Latijnse school tot Cals College: 400 jaar onderwijs in IJsselstein (Utrecht 1998). Kortom: er is al ontzettend veel geschreven over plaatselijke scholen en schoolmeesters, niet alleen in gedenkboeken maar ook en vooral in artikelen in lokaal-historische tijdschriften. Alvorens aan een onderzoek te beginnen, is het aan te raden om eens te grasduinen in deze grote berg literatuur. Voor het vinden van de titels kunt u terecht bij Sabine, het Stichts Algemeen Bibliografisch Netwerk. Dit bevat circa 25.000 titels van boeken en tijdschriftartikelen over (delen van) de provincie Utrecht. Er zijn verschillende zoekmogelijkheden, onder andere op persoonsnamen, geografische namen en trefwoorden. Let u daarbij ook op de literatuur en bronnen die de auteurs op hun beurt weer hebben gebruikt. Sabine is on line te raadplegen in de meeste bibliotheken in de provincie Utrecht en op www.sabine.nu. Verder kunt u in de bibliotheek van Het Utrechts Archief via het geautomatiseerde catalogussysteem VUBIS vrijwel alle titels van boeken en tijdschriftartikelen over de gemeente Utrecht en de belangrijkste over de rest van de provincie vinden en vervolgens inzien. Ook VUBIS kent bovengenoemde zoekmogelijkheden. De meeste lokale en regionale archiefdiensten beschikken eveneens over een eigen bibliotheek. Voor andere provincies zijn publicaties verschenen die als voorbeeld of als inspiratiebron kunnen dienen. Daarnaast is er natuurlijk de algemene literatuur, die zicht biedt op de ontwikkeling van het onderwijs in Nederland. Daarbij kunt u bijvoorbeeld denken aan studies over historische pedagogiek, de discipline die zich richt op de inhoudelijke kant van het onderwijs. Op dit gebied bestaan ook enkele wetenschappelijke tijdschriften. De Belgisch-Nederlandse Vereniging voor de geschiedenis van onderwijs en opvoeding (BNVGOO) bundelt kennis en onderzoek over deze onderwerpen, onder andere via een sinds 2000 verschijnend jaarboek. Ook kunt u natuurlijk gebruik In de jaarlijkse gemeenteverslagen treft u informatie aan over het aantal leerlingen en de namen van de onderwijzers op de verschillende scholen in de gemeente. Dit is de opgave voor de USV aan de Frans Halsstraat uit 1928. Scholen stichten 9
maken van algemene overzichtswerken over de geschiedenis van de provincie of van een specifieke plaats. In bijna alle gevallen wordt daar wel melding gemaakt van de ontwikkelingen in het onderwijs, terwijl u er bovendien gegevens vindt over de maatschappelijke achtergronden. Vanaf het begin van de 19 de eeuw zijn er series gedrukte bronnen over onderwijs beschikbaar. Lokaal is vanaf het midden van de 19 de eeuw uitvoerige informatie opgenomen in het jaarlijkse Gemeenteverslag, zowel over de inrichting van het onderwijs als over de kosten daarvan. Het jaarlijkse Provincieverslag bericht minder gedetailleerd over de scholen in de provincie. Verder zijn er de omvangrijke landelijke Onderwijsverslagen, getiteld Verslag van den staat Vooral vanaf het midden van de 19 de eeuw tot het midden van de 20 ste eeuw zijn ze zeer uitvoerig en gedetailleerd. Een belangrijke gedrukte bron zijn ook de vaktijdschriften voor onderwijzers. Literatuur Nederland P.Th.F.M. Boekholt en E.P. de Booy, Geschiedenis van de school in Nederland van de middeleeuwen tot aan de huidige tijd (Assen- Maastricht 1987) P.Th.F.M. Boekholt, Onderwijsgeschiedenis. Cahiers voor lokale en regionale geschiedenis, 6 (Zutphen 1991). Landelijke onderzoeksgids. P.Th.F.M. Boekholt, red.,tweehonderd jaar onderwijs en de zorg van de Staat (Assen 2002) L. Dasberg, Grootbrengen door kleinhouden als historisch verschijnsel (Meppel 1984) Jaarboek voor de geschiedenis van opvoeding en onderwijs (Assen 2000-) B. Kruithof e.a., Geschiedenis van opvoeding en onderwijs (Nijmegen 1983) J.H. Meijsen, Lager onderwijs in de spiegel der geschiedenis: 175 jaar nationale wetgeving op het lager onderwijs in Nederland, 1801-1976 ( s- Gravenhage 1976) Tijdschriften, zoals De school anno (1983-) Provincie Utrecht: algemeen R.E. de Bruin e.a., red., Een paradijs vol weelde. Geschiedenis van de stad Utrecht (Utrecht 2000). Zie ook de andere lokale of regionale overzichtswerken. C. Dekker, Ph. Maarschalkerweerd en J.M. van Winter, red., Geschiedenis van de provincie Utrecht (3 dln.; Utrecht 1997). Zie voor het onderwijs II, 83-89, 314-317 en III, 22-33, 347-362. Jaarboek Oud-Utrecht, 1924-. Met registers over 1924-1953 en 1954-1983. Maandblad, sinds 1994 Tijdschrift Oud-Utrecht, 1926- Met registers over 1926-1962. Daarnaast zijn van belang de lokale en regionale historische tijdschriften. Utrechtse biografieën (Utrecht 1994-). In deze reeks zijn biografieën van verschillende schoolmeesters en leraren opgenomen. F. Vogelzang, eindred., De Utrechtse wijken (Utrecht 2002-). In deze reeks worden per wijk de verschillende scholen en hun gebouwen in de stad Utrecht behandeld. Provincie Utrecht: onderwijs algemeen Voor de geschiedenis van het Utrechtse onderwijs tot circa 1800 zijn de volgende twee werken onmisbaar. Ze geven inzicht in de algemene onderwijssituatie en in de literatuur en bronnen die daarover beschikbaar zijn. Bovendien bevatten ze een schat aan informatie over afzonderlijke scholen, zowel in de lopende tekst als in uitvoerige bijlagen - bijvoorbeeld lijsten van onderwijzers en van gebruikte leerboeken en een kaart met de scholen en bijscholen op het platteland. E.P. de Booy, Weldaet der scholen. Het plattelandsonderwijs in de provincie Utrecht van 1580 tot het begin der 19 e eeuw (Utrecht 1977) E.P. de Booy, Kweekhoven der wijsheid. Basis- en vervolgonderwijs in de steden van de provincie Utrecht van 1580 tot het begin der 19 e eeuw (Zutphen 1980) Zie daarnaast voor de lokale situatie bijvoorbeeld: Gedenkboek van het stedelijk gymnasium te Amersfoort: 1376-1926: bevattende de geschiedenis der Latijnsche school (Amersfoort 1928) C. A. van Kalveen, Onderwijs te Amersfoort, 1806-1860 (Amersfoort 1964) M.L.J. Meijer, Onderwijs in Amersfoort 1850-1920. Een voorwerp van aanhoudende zorg (Amersfoort 2004) Dertien eeuwen Utrecht, de Utrechters en hun onderwijs, in: M.W.J. de Bruijn e.a., red., Ach lieve tijd: dertien eeuwen Utrecht en de Utrechters, 12 (Zwolle 1985) 269-292 A. Ekker en C.D.J. Brandt, De Hieronymusschool te Utrecht (3 dln.; Utrecht 1863-1924) A. van Hulzen en A.H.M. van Schaik, Honderd jaar Utrecht, de Utrechters en hun onderwijs, in: Ig Caminada e.a., red., Als de dag van gisteren: honderd jaar Utrecht en de Utrechters, 10 (Zwolle 1990) 223-243 M. Langenbach, Een eigenzinnige dame. Maria Duijst van Voorhout, vrijvrouwe van Renswoude, in: Jaarboek Oud-Utrecht, 1994, 85-112 A.J.S. van Lier, De Fundatie van de Vrijvrouwe van Renswoude binnen de stad Utrecht: overzicht van twee eeuwen geschiedenis 1754-26 april - 1954 (Utrecht 1954) 10 Tips en waarschuwingen
J.A.G. van der Veer, Geschiedenis van het Utrechts Stedelijk gymnasium 1474-1974, in: Jaarboek Oud-Utrecht, 1974, 7-63 Leo Visser, Het lager onderwijs in Zeist, Seijst, 28 (1998) 71-74 t/m 30 (2000) 81-84 in 8 afleveringen Andere provincies P.Th.F.M. Boekholt, Het lager onderwijs in Gelderland 1795-1858 (Zutphen 1978) P.Th.F.M. Boekholt, De hervorming der scholen (Assen 1985). Betreft de provincie Drenthe. J. Bottema, Naar school in de Ommelanden: scholen, schoolmeesters en hun onderwijs in de Groninger Ommelanden ca. 1500-1795 (Bedum 1999) N.L. Dodde, Tot den kinderen selffs profijt. Een geschiedenis van het onderwijs te Rotterdam (Den Haag 1991) J.W. van Petersen, De lange schoolweg. Een rondgang door de onderwijsgeschiedenis van de Liemers en Doesburg (Zutphen 1984) H.Th.M. Roosenboom, De dorpsschool in de Meierij van s-hertogenbosch van 1648 tot 1795 (Tilburg 1997) T.U. Smeding, De school in de steigers. De wording van de Friese lagere school in de periode 1800-1857 (Leeuwarden 1987) T.H.G. Verhoeven, Ter vorming van verstand en hart. Lager onderwijs in oostelijk Noord-Brabant 1795-1920 (Hilversum 1994) C. Visser, Vernieuwing van het lager onderwijs in Zeeland in de eerste helft van de negentiende eeuw (Utrecht 1995) Gedrukte bronnen vervolgdelen over 1840-1849 (Zwolle 1849, 1851); Luttenberg s chronologische verzameling der wetten en besluiten, 1813-1950 (Zwolle 1841-1951); Van Stockums Naam- en Zaakregister op het Staatsblad, 1813-1940 Staatscourant, 1814-, met Bijvoegsel, Bijblad en Bijlage van het Bijblad. Bevat Koninklijke Besluiten, ministeriële beschikkingen, mededelingen e.d. Met register, 1813-1854, en jaarlijks register vanaf 1868. Zie ook onder Staatsblad. Zie voor een toelichting op bovenstaande publicaties J.H. Compagnie, red., De overheid publiceert : Staatsalmanak, Staatsblad en Staatscourant, Handelingen Staten-Generaal, Oost- Indische publicatiebladen, West-Indische publicatiebladen (Den Haag 1998) Verslag van den staat der hoge, middelbare en lage(re) scholen in het Koninkrijk der Nederlanden, vanaf 1916 Verslag van den staat van het onderwijs in het Koninkrijk der Nederlanden, 1817-1930; Het onderwijs in het jaar, 1930-1943; Het onderwijs in Nederland: verslag over het jaar, 1944/1946-1961; Verslag van de staat van het onderwijs in Nederland, 1962-1997 (Onderwijsverslag) Uitkomsten van de tienjaarlijkse volkstellingen, 1850-1960. Deze en die van 1971 zijn ook op cd-rom verschenen. De uitkomsten van 1960 en 1971 bevatten gegevens per provincie betreffende het genoten en gevolgde onderwijs. Tijdschriften voor onderwijzers, zoals Bijdragen/Nieuwe bijdragen ter bevordering van het onderwijs en de opvoeding in de Vereenigde Nederlanden/het Koninkrijk der Nederlanden, 1807-1873; Ons eigen blad: tijdschrift voor practische roomsche opvoeding, 1913-1964 Nederland Staatsblad, 1813-. Bevat de teksten van wetten, algemene maatregelen van bestuur, ministeriële besluiten, circulaires e.d. Met alfabetisch register, 1813-1900, 1901-1910, systematisch register, 1953- (tevens vanaf 1973 op de Staatscourant), jaarlijks chronologisch register, 1813-1935, en alfabetisch register, 1867- (tevens op de Staatscourant) en register op het van 1813-1945 uitgegeven Bijvoegsel (een uitgebreidere versie van een aantal onderwerpen uit de Staatscourant), 1813-1860, 1861-1910, tienjarige registers van 1861-1929 en jaarlijks alfabetische en chronologische registers vanaf 1825. Daarnaast bestaan de volgende registers: Luttenberg, G. Vervolg op het Groot Plakkaatboek of verzameling van wetten, betrekkelijk het openbaar bestuur in de Nederlanden (5 dln.; Zwolle 1837-1839); Luttenberg, G. Register der wetten en besluiten, betrekkelijk het openbaar bestuur in de Nederlanden, sedert den jare 1796 (1796-1843) (Zwolle 1843), met twee Provincie Utrecht Almanakken betreffende stad en/of provincie Utrecht (18 de -20 ste eeuw). Bevatten jaarlijks een overzicht van scholen en instellingen op het terrein van het onderwijs. Voor de latere periode vormen een alternatief: Adresboeken van de gemeente Utrecht, 19 de -20 ste eeuw. H.J. Kollen, Gids voor de studie van Reformatie, Contra-reformatie en katholieke herleving in Utrecht 1500-1700. Gidsen voor kerkhistorisch onderzoek, dl. 6 (2 dln.; Utrecht 1992). Hierin worden thematisch de archivalische bronnen opgesomd die zich bevinden in het voormalige Rijksarchief in Utrecht (nu Het Utrechts Archief). Zie voor onderwijs rubriek 7.5. Provinciaal Blad, 1817-. Bevat provinciale verordeningen, reglementen en bekendmakingen. Iedere jaargang is voorzien van een register. Daarnaast bestaan er over 1817-1983 tienjarige registers. Provinciale beleids- en onderzoekrapporten over het onderwijs Scholen stichten 11
R. Reinsma, Het onderwijs in de provincie Utrecht tussen 1830 en 1850 volgens de rapporten van de hoofdinspecteur Wijnbeek, in: Jaarboek Oud-Utrecht, 1964, 57-116 Staat van het Nederlandsch Onderwijzers-genootschap in de provincie Utrecht, 1849-1850. Bevat ledenlijsten. Verslag van de toestand der provincie Utrecht (Provincieverslag), 1831-1936. Bevat een hoofdstuk over onderwijs. J. van de Water, Groot Placaetboek vervattende alle placcaten [...] der Staten s Lands van Utrecht [...] tot het jaar 1728 ingesloten (Utrecht 1729) en C.W. Moorrees en P.J. Vermeulen, Mr. Johan van de Waters Groot Plakkaatboek s Lands van Utrecht aangevuld en vervolgd tot het jaar 1810 (Utrecht 1856-1860). Zie I, 349 e.v. (provincie Utrecht) en III, 498-503 (stad Utrecht). Gemeenteblad, 1897-. Bevat gemeentelijke verordeningen, reglementen en bekendmakingen. Iedere jaargang is voorzien van een register. Daarnaast bestaan er over 1897-1966 tienjarige registers. Gemeentelijke beleids- en onderzoeksrapporten over het onderwijs Mededeelingen van het Gemeentelijk Bureau voor Statistiek, 1933-1943. Statistiek voor het kleuter- en lager onderwijs in de gemeente Utrecht, opgemaakt in samenwerking met het CBS. Statistische berichten gemeente Utrecht, 1917-1987 Zakboekje der gemeente Utrecht, 1921-1944. Bevat korte statistiek van het onderwijs. Verslag van de toestand der gemeente (Gemeenteverslag), 1839-1850 (geschreven), 1851-1967 (gedrukt). Bevat een hoofdstuk over onderwijs en zeer gedetailleerde bijlagen met de verslagen van de commissie van Leerlingen aan het werk voor het vak elementair vaktekenen op de Utrechtse Ambachtsschool, 1902. Let op de stichtelijke tekst op de kast: Willen is kunnen. Foto door J.J.A. van Winsen. 12 Tips en waarschuwingen
Schrijfoefening van Dirk van Tinteren, elf jaar oud, leerling van de Diaconieschool aan de Waterstraat in Utrecht, 1785. toezicht op het lager onderwijs, idem op het middelbaar onderwijs, en van de curatoren van het Stedelijk gymnasium. Zie ook de latere afzonderlijke jaarverslagen van de Dienst Onderwijs of vergelijkbare organisatieonderdelen. Schoolboekjes voor vaderlandse geschiedenis, rekenen, lezen en spellen, vervaardigd door onderwijzers der Nederduits-hervormde diaconiescholen te Utrecht, 1861-1871. Kranten. Bevatten onder meer advertenties van schoolhouders, aankondigingen van inschrijving van leerlingen, examenuitslagen, verslagen van openingen, jubilea. 2.2 Archieven en beeldmateriaal Dat er zoveel invalshoeken zijn voor het onderzoek naar onderwijsgeschiedenis betekent ook dat er veel archiefbronnen in aanmerking komen. Onderwijs richt zich op de vorming van nieuwe generaties. De kennis die hun wordt bijgebracht, is zelden neutraal en waardevrij: er zit ook een element van opvoeding in. Daarom is onderwijs in alle tijden een bron van maatschappelijke discussie geweest. Wát moeten kinderen leren, hóe moeten ze dat leren, wíe moet het ze leren - het zijn vragen die in de loop der eeuwen veel verschillende antwoorden hebben gekend, afhankelijk van het tijdvak en de omstandigheden, maar ook afhankelijk van de politieke en godsdienstige kleur van betrokkenen. Onderwijs en opvoeding werd (en wordt) in alle tijdvakken te belangrijk gevonden om over te laten aan alleen de onderwijzer. Er is altijd toezicht op uitgeoefend en de verslaglegging van dat toezicht vormt door de eeuwen heen de belangrijkste bron van informatie. Waar de bevindingen van toezichthouders te vinden zijn, verschilt van periode tot periode. Om goed te kunnen zoeken, moet u weten hoe de organisatie van het onderwijs in elkaar zat en wie toezicht hield. Twee vormen zijn daarin te onderscheiden: toezicht door de kerk, omdat onderwijs vaak tevens een vorm van Scholen stichten 13
De Prins Hendrikschool voor schipperskinderen in Vreeswijk aan de Prins Hendriklaan, ca 1918. In 1983 bouwde men een nieuw internaat aan de Industrieweg. religieuze opvoeding en vorming was, en toezicht door de plaatselijke, provinciale of landelijke overheid. De schriftelijke neerslag daarvan is te vinden in de archieven van respectievelijk kerkenraden, classes, parochiebesturen en bisdommen, en die van gemeentebesturen, provinciebesturen, het ministerie van Onderwijs e.d. Dan zijn er de archieven van scholen zelf: lagere scholen, middelbare scholen en beroepsopleidingen. Doorgaans zijn dit de archieven van de stichtingen of verenigingen die het schoolbestuur vormen. De meeste informatie is te vinden in de archieven van gemeentebesturen. Met name gedurende de 19 de en 20 ste eeuw werd de school voor een belangrijk deel gefinancierd door de gemeente en was het gemeentebestuur verantwoordelijk voor het aannemen van de onderwijskrachten, bouw en onderhoud van schoolgebouwen, de aanschaf van leermiddelen en het innen van schoolgeld. Dat kon soms leiden tot uitvoerige discussies in de gemeenteraad, vastgelegd in de notulen. Archieven N.B. Voor ieder archief geldt dat de meeste informatie aanwezig is in notulen, correspondentie, jaarverslagen en jaarrekeningen. Dit geldt ook voor het aspect onderwijs, ook in die gevallen waarin de stukken die specifiek op onderwijs betrekking hebben in een afzonderlijke rubriek zijn ondergebracht. Meestal zijn de notulen ontsloten via indexen, met als trefwoorden termen als examens, inspectie, onderwijs, scholen, schoolwezen, schoolopzieners, schoolonderwijzers e.d. 14 Tips en waarschuwingen
Overheidsorganen hebben in de loop van de 20 ste eeuw een zaaksgewijze ordening op basis van een verfijnde numerieke code ingevoerd. Het codegetal voor de dossiers over onderwijs is -1.851, decimaal onderverdeeld per schooltype en aspect. In de inleiding tot een inventaris vindt u doorgaans uitgebreide informatie over de organisatie van de archiefvormende instelling. Houdt u er rekening mee dat sommige archieven (nog) bij de instelling zelf berusten en dat voor de raadpleging van meer recente archivalia dikwijls toestemming van de archiefeigenaar nodig is. Nationaal Archief: Nassause Domeinraad (aanstelling onderwijzers in IJsselstein). Staatsbewind (enquête scholen 1801). Agentschap van Nationale Opvoeding, 1798-1806; departement van Binnenlandse Zaken, 1806-1813; departement van Publiek Onderwijs, Nationale Nijverheid en Koloniën, 1815-1818; departement van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, 1818-1824; ministerie van Binnenlandse Zaken, afdelingen onderwijs, 1824-1918; ministerie van Onderwijs (Kunsten) en Wetenschappen, 1918-. Zie voor een overzicht van de verschillende toegangen www.nationaalarchief.nl. Het Utrechts Archief: Zie voor het overzicht van alle archieven in de provincie Utrecht www.utrechtsarchiefnet.nl, voor dat van Het Utrechts Archief www.hetutrechtsarchief.nl en dat van het Archief Eemland www.amersfoort.nl/archiefdienst. De meeste inventarissen van beide laatstgenoemde archiefdiensten zijn eveneens op hun websites raadpleegbaar en (gezamenlijk) doorzoekbaar. Voor de inventarissen van de andere archiefdiensten zal hiermee in 2005 worden begonnen. - Toezicht door rijk en provincie Staten van Utrecht. Financiële instellingen (rekeningen en manualen betreffende de gebenificieerde goederen). Onderprefecten en commissarissen van de kwartieren Amersfoort en Utrecht (onderprefect Utrecht: staten van de scholen en de onderwijzers per gemeente). Provinciaal bestuur; Gedeputeerde Staten, 1813-1920 (rubriek toezicht op gemeenten; rubriek onderwijs: aanstelling en ontslag, salarissen van personeel, financiering, bouw en verbouw van scholen). Provinciaal bestuur; Gouverneur/Commissaris des Konings/der Koningin, 1813-1920. Provinciaal bestuur; Gedeputeerde Staten en Commissaris der Koningin, 1920-1954 en 1955-1988 (rubriek -1.851). Departementaal schoolbestuur/departementale/provinciale commissie van onderwijs en districtsschoolopzieners, 1801-1857 (onderwijsverslagen, staten van de schoolbevolking, onderwijzersgezelschappen). - Toezicht door de gemeente Utrecht Stadsbestuur, 1577-1795 (rubriek admissie tot verschillende beroepen; rubriek ambtenaren en kleine bedieningen). Stadsbestuur, 1795-1813 (notulen comité van publiek onderwijs; rubriek admissie tot verschillende beroepen; rubriek ambtenaren en kleine bedieningen). Gemeentebestuur van Utrecht, 1813-1910 (notulen en correspondentie Gemeenteraad, B&W en burgemeester; notulen en correspondentie B&W over het lager onderwijs; notulen en correspondentie B&W over het middelbaar onderwijs; notulen en correspondentie B&W over de gemeentescholen; notulen en correspondentie van B&W over het gymnasium; notulen plaatselijke schoolcommissie/vanaf 1880 plaatselijke commissie van toezicht op het lager onderwijs; notulen van de commissie van toezicht op het middelbaar onderwijs; bouw en verbouw van scholen, bouwtekeningen; jaarverslagen van het lager onderwijs; jaarverslagen van het middelbaar onderwijs; jaarverslagen van het stedelijk gymnasium; verslagen van schoolhoofden; stadsschool voor teken- en bouwkunde; stedelijke zangschool). Zie ook de archieven van de gemeentebesturen van Vleuten-De Meern en Zuilen. Gemeentebestuur van Utrecht, 1910-1969 (rubriek -1.851). Zie ook de archieven van de gemeentebesturen van Vleuten-De Meern en Zuilen. Commissies tot wering van schoolverzuim in Utrecht, Vleuten en Zuilen. - Toezicht door kerkgenootschappen Kerkenraad/diaconie per kerkgenootschap. Classes (visitatieverslagen, formulierenboeken) en Provinciale Synode/Provinciale Kerkvergadering Nederlandse hervormde kerk. Rooms-katholieke staties/parochies; aartspriesters; dekenaten; aartsbisdom Utrecht (stukken over onderwijs per instelling). - Basisonderwijs in de gemeente Utrecht Kerkmeesters van de vier parochiekerken. Tot 1752 ook verantwoordelijk voor de aan deze parochies verbonden scholen. Scholen stichten 15
Aalmoezenierskamer (leerlingenlijsten). Vanaf 1752 verantwoordelijk voor de parochiescholen. Opgenomen in de inventarissen van de archieven van de opeenvolgende stadsbesturen. Stadsambachtskinderhuis. Tot 1824 opgenomen in de inventarissen van de archieven van de opeenvolgende stadsbesturen. Plaatselijke schoolmelkcommissie. St. Elizabethgasthuis/Gereformeerd Burgerweeshuis (commissie voor onderwijs, instructies voor onderwijzers). Weeshuizen van de rooms- en oud-katholieke kerkgenootschappen. Verenigingen voor bijzonder kleuter- en lager onderwijs per gezindte, zoals de protestantse Marnix-Stichting en Johanna Stichting, de Vereniging het schoolgesticht der rooms-katholieke behoeftige jeugd in de stad Utrecht en de St. Willibrord Vereniging. De meeste van deze stichtingen en verenigingen zijn in de loop der tijd tot grotere scholenstichtingen gefuseerd. (Diaconie)scholen der Nederduits-hervormde gemeente Utrecht. Predikant en Oudstenraad van de Evangelische Broedergemeente te Zeist (vanaf de 18 de eeuw stukken over afzonderlijke leerlingen van de kostscholen voor jongens en meisjes, boedelinventarissen, schoolopvoeding, huisregels, examenprogramma s, rapportcijfers). - Voortgezet onderwijs in de gemeente Utrecht Ambachtsschool. Huishoudscholen Puntenburg en Zuilenburg in Utrecht en de dependances in De Bilt en Loenen. Fundatie van Renswoude. Gemeentelijke middelbare scholen. Hieronymusschool/Latijnse school/stedelijk gymnasium te Utrecht en scholarchen/curatoren van deze school. Tot 1816 opgenomen in de inventarissen van de archieven van de opeenvolgende stadsbesturen. Schoolverenigingen van het Stedelijk gymnasium. Bijzondere middelbare scholen. Christelijk gymnasium. Schoolverenigingen van het Christelijk gymnasium. Rijksscholen (middelbare scholen en de Kweekscholen/Pedagogische Academies van Amersfoort en Utrecht) in de provincie Utrecht. Hierin ook de KLOS (opleiding voor kleuterleidsters), verbonden aan de Stichting Werkplaats Kindergemeenschap te Bilthoven. Rijks Middelbare/Hogere Tuinbouwschool. Rijkslandbouwwinterschool. Rijksopvoedingsgestichten/Rijksinrichtingen voor de Kinderbescherming te Amersfoort, Den Dolder, Hollandsche Rading, Montfoort, Nieuwersluis en Zeist. - Overige Families, zoals De Beaufort, Van der Muelen en Van Geuns (over huisonderwijs) Families, zoals De Geer van Jutphaas en De Malapert, huizen, zoals Beverweerd te Werkhoven en Linschoten, en kapittels, als bezitters van heerlijke rechten (aanstelling van onderwijzers). Notarissen. Zoeken op schoolmeester in het on line zoeksysteem op www.hetutrechtsarchief.nl. Maatschappij tot Nut van het Algemeen, departement Utrecht (kleuterscholen). Provinciaal Utrechts Genootschap voor Kunsten en Wetenschappen (prijsvragen, verhandelingen). Leesgezelschap voor onderwijzers te Utrecht. Gemeente- en streekarchieven/archivariaten: Stads- en dorpsbesturen. Gemeentebesturen na 1813. Plaatselijke schoolcommissies/commissies van toezicht op het lager onderwijs. Commissies tot wering van schoolverzuim. Commissies van toezicht op het middelbaar onderwijs. Kerkenraden/diaconieën per gezindte. Parochiebesturen. Gemeentelijke kleuter-, lagere en middelbare scholen. Latijnse school/stedelijk gymnasium te Amersfoort en curatoren van deze school. Verenigingen voor bijzonder kleuter-, lager, beroeps- en middelbaar onderwijs. Scholen verbonden aan kindertehuizen. Prins Hendrikschool voor schipperskinderen te Vreeswijk. Nutsdepartementen. Vereniging Volksonderwijs/Vereniging voor Openbaar Onderwijs, plaatselijke afdelingen. Dit is een landelijke organisatie ter bevordering van het openbaar onderwijs. Zondagsschool in Nederlangbroek. Commissies van weldadigheid in Baarn en Soest. Regionaal Historisch Centrum Noord-Holland: Departementaal bestuur van de Zuiderzee, 1811-1814 (kosten onderwijs, openbare en bijzondere Latijnse scholen/gymnasia/ internaten, staten van leerkrachten bij het middelbaar en lager openbaar en bijzonder onderwijs). De provincie Utrecht maakte van 1811 tot 1813 deel uit van dit departement. 16 Tips en waarschuwingen
Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis: Werkplaats Kindergemeenschap Bilthoven. Onderwijsvakbonden, zoals de Algemene Bond voor Onderwijzend Personeel (ABOP) en voorgangers, en de Bond van Leraressen bij het Huishoudonderwijs. Stichting Dienstverlening Kloosterarchieven Nederland: Informatie over archieven van kloosters werkzaam in de provincie Utrecht die scholen beheerden en/of onderwijzend personeel leverden. Beeldmateriaal Beeldmateriaal over onderwijsgeschiedenis is op verschillende plaatsen te vinden. Allereerst in de collecties beeldmateriaal van Het Utrechts Archief en de andere archiefdiensten, maar soms ook in de schoolarchieven zelf. Het gaat meestal om foto s van schoolgebouwen (exterieurs en interieurs), onderwijssituaties, klassefoto s en foto s van schoolreisjes, jubilea e.d. Ook kunt u hier bouwtekeningen aantreffen van scholen en soms ook van meubilair. Dit materiaal heeft vooral betrekking op de 19 de en 20 ste eeuw. Zoekt u afbeeldingen van een vroegere periode, dan bent u aangewezen op (schaarsere) schilderijen en prenten. Deze kunnen gevonden worden in de collecties van diverse musea en archieven. Een zeer uitvoerige prentencollectie bezit de Atlas van Stolk in Rotterdam. Het Nationaal Onderwijsmuseum beschikt over grote collecties schoolboeken, schoolplaten (11.000), schoolattributen, beeld- en geluidsmateriaal (schoolradioprogramma s, onderwijsfilms, filmstroken en diaklankbeelden). Aardig beeldmateriaal vormen ook de fraaie 18 de - eeuwse schrijfproeven met stichtelijke spreuken die in sommige archieven aangetroffen kunnen worden, zoals die van de diaconiescholen van de Nederduits-gereformeerde gemeente Utrecht en het Utrechtse Stadsambachtskinderhuis. Een filmografie (overzicht van films) over stad en provincie Utrecht vindt u op de website van het Utrechts Archief. In de dorpsfilms van J.W.L. Adolfs zult u regelmatig beelden aantreffen van kinderen op een schoolplein en in de klas. 2.3 Werken met bronnen Wie begint met historisch onderzoek doet er verstandig aan om zo systematisch mogelijk te werk te gaan. Vermeld altijd nauwkeurig waar u een bepaald gegeven gevonden hebt. Als dat een boek betreft: auteur, titel en bladzijde, als het een archiefstuk betreft: archief, inventarisnummer en bladzijde c.q. datum en nummer van een besluit of een ingekomen/uitgaand stuk. U zult niet de eerste zijn die terug moet keren naar de oorspronkelijke vindplaats om iets na te zoeken of te controleren. Bij het werken met bronnen is het verder van belang alert te zijn op de betekenis en de waarde van de bron. Deze is nooit opgemaakt ten behoeve van uw onderzoek. Maar waarvoor wel, en door wie? Het antwoord op die vragen kan van belang zijn om de waarde van de bron in te schatten. Een goed voorbeeld in dit opzicht zijn de klachten die in nogal wat archieven te vinden zijn over de gang van zaken in het onderwijs of over de persoon van de onderwijzer. De verleiding is groot om dergelijke documenten voor waar aan te nemen of, wat nog erger is, ze op te vatten als een voorbeeld van de wijze waarop het onderwijs in de praktijk functioneerde. Meestal is het echter waarschijnlijker dat een klacht de weergave is van een uitzonderlijke situatie en dan nog een weergave die is gekleurd door de waarneming en het belang van de klager. De algemene waarschuwing is dus: wees kritisch en neem de informatie die u vindt niet klakkeloos voor waar aan. Oud schrift Naarmate uw onderzoek verder terugvoert in de tijd zult u zich meer moeten inspannen om het bronnenmateriaal te ontcijferen. 18 de -, 19 de - en 20 ste -eeuwse bronnen zijn vaak goed toegankelijk: geschreven in een voor ons leesbaar handschrift en soms zelfs getypt of gedrukt. Wilt u onderzoek doen in bronnen uit de 17 de eeuw of nog eerder, dan verdient het aanbeveling om u te scholen in het lezen van oude handschriften. Cursussen hiervoor worden geregeld aangeboden door de verschillende archiefdiensten in de provincie. Voor zelfstudie kunt u terecht bij paleografische atlassen. Oral history Mondelinge geschiedenis of oral history is een boeiende vorm van onderzoek, die de laatste jaren steeds vaker wordt toegepast. Als u deze onderzoeksvorm wilt gebruiken, is het zaak om u goed voor te bereiden en bedacht te zijn op de bijbehorende valkuilen. Het menselijk geheugen kan verraderlijk zijn, vertrouw er nooit blindelings op. Vaak herinneren mensen zich dingen die zij niet (op die manier) hebben meegemaakt, ze kunnen bewust of onbewust proberen wenselijke antwoorden te geven of laten dingen weg die minder vleiend zijn voor zichzelf. Probeer altijd gegevens te controleren door meerdere verhalen naast elkaar te leggen en door controlevragen te stellen. Ook de manier van vragenstellen is van belang: u kunt als interviewer bedoeld of onbedoeld bepaalde ant- Scholen stichten 17
woorden uitlokken. Ondanks deze risico s kan oral history, mits op de juiste manier gehanteerd, een nuttige en soms ook kleurrijke aanvulling zijn op gegevens uit schriftelijke bronnen. Karakteristieken van onderwijzers door hun oud-leerlingen zijn natuurlijk niet te versmaden. Literatuur P. de Buck, Zoeken en schrijven: handleiding bij het maken van een historisch werkstuk (Baarn 1998 9 ) W.R.C. Alkemade, Oud schrift 1700-1825 (Den Haag 1995) J.L. van der Gouw, Oud schrift in Nederland. Een leerboek voor de student (Alphen aan den Rijn 1980 2 ) P.J. Horsman, Th.J. Poelstra en J.P. Sigmond, Schriftspiegel: Nederlandse paleografische teksten van de 13 de tot de 18 de eeuw (Zutphen 1984) R. du Bois-Reymond e.a., Onderwijzersleven (Nijmegen 1981) J. Hagen, Vragen over vroeger. Handleiding voor het maken van historische interviews (Utrecht 1993) Schoolkinderen van de Wilhelminaschool in Utrecht tijdens een excursie in de Pandhof bij de Domkerk, ca 1910. 18 Tips en waarschuwingen
3 Onderwijs voor 1800 ende gheen pausselicke superstitiën ofte andere dwalingen, noch oock eenige vuyligheyt, dertelheyt ofte andere onstichtelicheyt inhoudende 3.1 Onderwijs in de Middeleeuwen De oudst bekende school in de provincie Utrecht was de kathedraalschool in de stad Utrecht, opgericht in de 8 ste eeuw. Net als andere scholen in de vroege Middeleeuwen was dit een katholieke school, verbonden aan de kerk. Het onderwijs was in die tijd bedoeld om leerlingen - uitsluitend jongens - op te leiden voor een functie in de kerk of in het openbaar bestuur. Dat gebeurde in principe in het Latijn, de internationale taal van kerk en wetenschap. Omdat er weinig scholen waren, kwamen leerlingen vaak van heinde en ver. Hun schoolcarrière begon met een onderbouw, waarin ze les kregen in lezen, schrijven en zingen en de beginselen van het Latijn. Daarna startte de eigenlijke opleiding met het trivium, bestaande uit de drie taalvakken grammatica, retoriek, en dialectiek. Daarna volgde het quadrivium bestaande uit de vier rekenvakken rekenkunde, wiskunde, sterrenkunde en muziek (dat wil zeggen wiskundige muziektheorie). Wie deze opleiding helemaal had doorlopen, en dat duurde vele jaren, kon daarna rechten of theologie studeren. Tijdens de studie waren er voor de leerlingen allerlei kerkelijke plichten, zoals het zingen in het kerkkoor. In de vroege Middeleeuwen was onderwijs voor de meerderheid van de bevolking niet echt nodig. Wat kinderen moesten weten, leerden zij van hun ouders of in de praktijk van het leven. Maar gaandeweg veranderde dat. De bevolking groeide en er kwam meer handel en nijverheid. Er ontstonden steden die een eigen bestuur kregen, met bijbehorende ambtenaren en klerken. Daarmee nam ook het belang van scholing toe. Vanaf de 11 de en de 12 de eeuw groeide het aantal scholen. Naast de kapittelscholen ontstonden er parochiescholen. In de 14 de en 15 de eeuw namen steeds meer stadsbesturen het beheer van deze parochiescholen over. De stad benoemde voortaan de onderwijzer, stelde het salaris en het schoolgeld vast en zorgde voor het schoolgebouw. Leerlingen op stadsscholen kregen in de eerste jaren les in de landstaal (het Nederduits), daarna werd de opleiding in het Latijn voortgezet. In de 15 de eeuw ontstonden daarnaast bijscholen: particuliere scholen die voor eigen rekening en risico opereerden. De schoolhouders van bijscholen mochten geen les geven in het Latijn, om niet teveel te concurreren met de stadsschool. Ze moesten aan de stad een vergoeding betalen voor gederfd schoolgeld. Bijscholen waren er in diverse vormen. Op sommige bijscholen werd rekenen, boekhouden of Frans gegeven, andere waren eerder een soort bewaarschooltjes waar vrouwen een aantal kinderen bezighielden terwijl ze hun ondertussen de beginselen van bidden en het alfabet leerden. Tegen het midden van de 16 de eeuw waren er ook in veel dorpen scholen aanwezig, vaak verbonden aan de parochiekerk. De pastoor of de koster gaf wat lessen in lezen en schrijven aan de kinderen uit het dorp. Niet iedereen maakte er gebruik van - en meestal ook niet het hele jaar. Op de dorpsscholen werd les gegeven in het Nederduits. Vaak bestond het onderwijs alleen uit spellen, lezen en soms schrijven. Het toezicht op dit onderwijs was minimaal. Bij jaarlijkse kerkelijke visitaties werden kerk en school aan een vluchtige inspectie onderworpen. 3.2 De Reformatie Tijdens de opstand tegen Spanje in de 16 de en 17 de eeuw kreeg het protestantisme in de Noordelijke Nederlanden op de meeste plaatsen de overhand. Dat gold onder meer voor de provincie Utrecht - al waren hier ook nogal wat dorpen waar katholieken de meerderheid behielden, zoals in het Kromme Rijn-gebied. In 1580 werd in de provincie Utrecht de Hervorming ingevoerd. De Staten van Utrecht verboden de uitoefening van de katholieke eredienst. Katholieke bestuurders en priesters moesten zich bekeren tot het protestantisme of hun functies neerleggen, en de school moest een protestantse signatuur krijgen. Dat laatste ging niet van de ene dag op de andere. Een provinciale Scholen stichten 19