Enkele begrippen uitgelegd 1. Cultuur. Mannen en vrouwen zijn niet zomaar zichzelf. Ze zijn ook de streek waarin ze geboren werden, het stadsappartement of de boerderij waar ze leerden lopen, de spelletjes die ze als kinderen speelden, de verhalen die ze hoorden, het voedsel dat ze aten, de scholen die ze bezocht hebben, de sporten die ze beoefenden, de dichters die ze lazen en de God waarin ze geloofden. (W. Somerset Maugham. The Razor s Edge) Er bestaan honderden definities van cultuur, de ene al langer en moeilijker dan de andere. Het is gebruikelijk geworden om het te hebben over organisatieculturen, vooral in de context van transnationale bedrijven. Het eerste waaraan we denken is misschien wat we op de culturele pagina s van een krant kunnen vinden: ballet, opera, muziek, boeken en andere intellectuele of artistieke activiteiten. Hier bekijken we cultuur ruimer. We kijken naar de waarden en gedragssystemen die groepen mensen toelaten om de wereld te begrijpen. Het gaat om een complexe notie. Culturen (waaronder je eigen cultuur) trachten te begrijpen betekent dat je veel aspecten van het leven moet bestuderen. Enkele daarvan zijn onmiddellijk zichtbaar, voor andere zul je dieper moeten graven: Wat definieert men als goed, wat als slecht? Hoe zien de familiestructuren eruit? Wat is de relatie tussen man en vrouw? Hoe ervaart men tijd? Welke tradities zijn belangrijk? Welke talen worden gesproken? Welke regels gelden op het gebied van eten en drinken? Hoe deelt men informatie? Wie heeft macht en hoe krijgen zij die? Wat zijn de reacties op andere culturen? Wat is grappig? Welke rol speelt religie? Deze lijst kan nog veel langer zijn en je kan zelf aspecten bedenken om toe te voegen. Al deze aspecten samen vormen je referentiekader. www.maniok-en-patatten.be educatief pakket bij dvd 1
Het is belangrijk te benadrukken dat de antwoorden op deze vragen voor een groot deel dezelfde zijn voor leden van eenzelfde cultuur. Dat is duidelijk en normaal, zo zit het nu eenmaal. Zij gedragen zich gelijkaardig, ze delen hetzelfde referentiekader en beoordelen de zaken op dezelfde manier. Die vaststelling is gemakkelijker als je met een vreemde cultuur geconfronteerd wordt of in het buitenland reist. Culturen zijn niet statisch, ze veranderen en dus veranderen de antwoorden en zelfs de vragen mettertijd. Zelfs binnen culturen zijn er mensen die zich niet conform de gangbare normen gedragen en zij worden dan dikwijls geïdentificeerd als subculturen. Leden van subculturen zijn vaak het slachtoffer van intolerantie in onze samenlevingen. Voorbeelden hiervan zijn mensen men een handicap, holebi s, bepaalde religieuze groepen en het breed gamma aan subculturen bij de jeugd. Zij kunnen zich onderscheiden door taalgebruik, kledij, muziek en rituelen. We worden in een bepaalde cultuur geboren en in de eerste fase van ons leven leren we de regels, normen en waarden van onze cultuur aan. Dit proces noemt men socialisatie. Kinderen leren hoe symbolen en tekens te begrijpen en te gebruiken, hoewel de betekenis van cultuur tot cultuur kan verschillen. Zonder dit proces zou een kind onmogelijk binnen een bepaalde cultuur kunnen leven. Om een banaal voorbeeld te noemen: wat zou er gebeuren als kinderen de betekenis van een rood verkeerslicht niet zouden begrijpen. Er is geen enkele objectieve reden waarom rood stop of groen ga door zou betekenen. Ouders en familie, de school, vrienden, massamedia, met name de TV, dragen allen bij tot de socialisatie van kinderen, en vaak zijn we ons er zelfs niet van bewust dat we deel uitmaken van dit proces. 2. Regels, normen en waarden. Regels hebben vaak betrekking op gewoonten. Gewoonten zijn gangbare manieren van gedrag. Soms is er een goede reden voor gewoonten, soms is het toevallig dat deze bepaalde gewoonte bestaat en had het ook een andere gewoonte kunnen zijn. Zo is het de gewoonte elkaar de rechterhand te geven, maar er is geen reden waarom dat ook niet de linkerhand had kunnen zijn, zoals kleine kinderen ook vaak lijken te denken. Een aantal regels is gebaseerd op normen. Normen zijn niet zo vrijblijvend als regels. Normen zijn richtlijnen voor gedrag waaraan je je in principe hoort te houden en hebben dus ook een morele lading. Normen hebben vaak een meer emotionele lading dan regels en als je ze overtreedt volgen er sancties. Een norm is meer dan een gewoonte. Normen schrijven duidelijk bepaalde gedragingen voor of verbieden andere gedragingen. Verschillende normen zijn omgezet in wetten, zoals de wetgeving in verband met abortus, euthanasie. Normen zijn gebaseerd op waarden. Waarden zijn algemenere principes dan normen en hebben vaak een nog sterkere emotionele lading. Omdat ze algemener zijn kan men uit dezelfde waarde soms meerdere normen afleiden. www.maniok-en-patatten.be educatief pakket bij dvd 2
In een team kan een regel zijn dat men probeert evenveel vrouwelijke als mannelijke teamleden in dienst te hebben. Mannen en vrouwen gelijk behandelen kan een norm zijn. Dat alle mensen gelijkwaardig zijn kan een waarde zijn. Het verschil tussen regels, normen en waarden is niet zo precies. Wat voor de een slechts een regel is, kan voor de ander een norm zijn. Ze regelen het gedrag van mensen onderling en maken hun gedrag ook voorspelbaar. Dankzij regels en normen kunnen we bepaalde gedragingen verwachten en mogen we verwachten dat andere gedragingen achterwege blijven. Ze voorkomen conflicten en zorgen voor orde. Regels en normen gelden in principe voor iedereen in de groep. Dat betekent dat er een reactie komt van de andere groepsleden, als een van de groepsleden zich niet aan die normen of regels houdt. Er zijn niet alleen normen voor gedrag, maar ook voor meningen en gevoelens. Sommige meningen mag je in ons land niet hebben, bijvoorbeeld dat een dictatuur beter is dan een democratie of dat racisme prima is. Bij een begrafenis hoor je niet vrolijk te zijn en ouders horen vanaf het begin van hun kind te houden. Regels, normen en waarden veranderen langzaam, maar wel voortdurend. Abortus en euthanasie waren enkele jaren geleden nog een misdrijf, nu zijn ze wettelijk toegestaan onder bepaalde voorwaarden. 3. Identiteit. Wie ben ik? Wat ben ik? Met identiteit is het net hetzelfde als met cultuur: ze heeft verschillende aspecten, sommige zichtbaar, andere verborgen. Een manier om dit te begrijpen is om je jezelf voor te stellen als een ajuin (zelfs al vind je die niet lekker). Elke laag komt overeen met een ander aspect van je identiteit. Sommige van deze aspecten zullen verband houden met: De rollen die je in je leven vervult : dochter, vriend, student, bakker, bankier. Die delen van je identiteit die je zelf kan kiezen: fan van een bepaald soort muziek, lid van een politieke partij, stijl van kleden. Waar je bent geboren, waar je woont. Al dan niet tot een minderheid behorend. Je geslacht en je seksualiteit. Je godsdienst. www.maniok-en-patatten.be educatief pakket bij dvd 3
4. Stereotypen. Stereotypen bestaan voornamelijk uit gedeelde opvattingen of gelijke gedachten over een bepaalde groep mensen. Een stereotype is een geheel van eigenschappen die een groep mensen meestal samenbrengt in termen van gedrag, gewoontes, enzovoort. Het doel van stereotypen is om de realiteit te vereenvoudigen: zo zijn ze. Bazen zijn tiranniek, die mensen zijn lui, deze punctueel; de mensen uit die wijk zijn gevaarlijk één of enkele van die mensen zullen dat ongetwijfeld zijn, maar allemaal? Soms gebruiken we in verband met de groep waar wij zelf toe behoren stereotypen om ons sterker of superieur te voelen ten opzichte van anderen. ( Of als excuus voor onze minder goede eigenschappen Wat kan ik eraan doen? We zijn allemaal zo -) Stereotypen zijn meestal gebaseerd op een bepaald contact of op bepaalde beelden die we hebben opgedaan op school, via de massamedia of thuis. Ervaringen die dan gegeneraliseerd worden en toegepast op alle mensen die we ermee kunnen associëren. 5. Vooroordelen. Een vooroordeel is een oordeel dat we vellen over een ander persoon of een ander volk zonder dat we hen echt kennen. Vooroordelen kunnen negatief of positief zijn. Vooroordelen worden aangeleerd als deel van ons socialisatieproces, en zijn daarom zeer moeilijk om te vormen of uit te roeien. Hierom is het belangrijk te beseffen dat we er hebben. Om dit concept beter uit te leggen kan het helpen eens te onderzoeken hoe goed we onze vrienden kennen. We hebben misschien andere vrienden, naargelang de situatie, om mee naar de film te gaan, om mee te gaan wandelen, voor hulp bij huiswerk, om mee te voetballen, om naar concerten te gaan. Weten we van welk soort muziek onze voetballende vrienden houden? Of hebben we hier het raden naar? Hierover dingen veronderstellen is gemakkelijk en zeer gewoon. Als het zo gewoon is om dingen te vooronderstellen over vrienden, bedenk dan eens hoe gemakkelijk het is om foute oordelen te vellen over mensen die je niet kent. Vooroordelen en stereotypen zijn schema s die ons in staat stellen de werkelijkheid te vatten. Als de realiteit niet met onze vooroordelen overeenstemt, is het eenvoudiger voor onze hersenen om onze interpretatie van die realiteit aan te passen, dan om onze vooroordelen te veranderen. In situaties waarin we niet over alle informatie beschikken helpen vooroordelen ons om dit aan te vullen. In het dagelijks taalgebruik is het soms moeilijk om een onderscheid te maken tussen stereotypen en vooroordelen. www.maniok-en-patatten.be educatief pakket bij dvd 4
Vooroordelen en stereotypen over andere culturele groepen. Soms absorberen we onbewust vooroordelen en stereotypen over andere culturele groepen, maar ze komen ergens vandaan en ze dienen verschillende doeleinden: Ze helpen ons onze eigen culturen te evalueren. Om andere culturen en hun levenswijzen te evalueren. Om het patroon van relaties tussen onze en andere culturen te regelen. Ze dienen als rechtvaardiging voor de behandeling en discriminatie van mensen uit andere culturen. 6. Etnocentrisme. Onze oordelen, evaluaties en rechtvaardigingen zijn sterk beïnvloed door ons etnocentrisme. Dit houdt in dat we geloven dat ons antwoord op de wereld onze cultuur- het juiste is, andere zijn op een of andere manier niet normaal. We hebben het gevoel dat onze waarden en levenswijzen universeel zijn, de juiste voor alle mensen, de anderen zijn gewoon te dom om dit evidente feit te begrijpen. Oppervlakkig contact met mensen van andere culturen kan onze vooroordelen, onze etnocentrische bril die ons blind maakt voor alles wat we niet verwachten, juist versterken. Andere culturen lijken ons misschien aantrekkelijk of exotisch, maar doorgaans is onze bril gekleurd door negatieve vooroordelen en stereotypen, en dus wijzen we hen af. 7. Discriminatie. Discriminatie is vooroordeel in praktijk. Groepen worden gekenmerkt als anders en worden gediscrimineerd. Ze worden misschien geïsoleerd, tot criminelen gemaakt door wetten die hun levenswijze als illegaal bestempelen. Men laat ze in ongezonde omstandigheden leven, neemt hen hun politieke stem af, geeft hen de slechtste jobs of helemaal geen werk. De toegang tot discotheken wordt hen geweigerd, ze worden onderworpen aan lukrake politiecontroles. Binnen minderheden zijn er mensen die zich tegen zulke negatieve discriminatie verzetten, soms met de steun van mensen uit de meerderheid. Zij verdedigen de idee dat maatregelen van positieve discriminatie nodig zijn om gelijkheid te kunnen bewerkstelligen. 8. Xenofobie. Het woord xenofobie is afgeleid van een Griekse term die vreemdelingenangst betekent. Het gaat hier om een goed voorbeeld van een vicieuze cirkel: ik ben bang van mensen die anders zijn omdat ik hen niet ken en ik leer hen niet kennen omdat ik bang ben van hen. www.maniok-en-patatten.be educatief pakket bij dvd 5
Net zoals racisme en discriminatie, wordt xenofobie gedreven door stereotypes en vooroordelen, hoewel ze haar bron heeft in gevoelens van onzekerheid en angst die op de andere worden geprojecteerd. Deze angst voor de andere uit zich vaak in afwijzing, vijandigheid of geweld ten opzichte van mensen uit andere landen of leden van minderheden. 9. Intolerantie. Intolerantie is een gebrek aan respect voor gebruiken en overtuigingen van anderen. Dit uit zich in het niet toestaan dat mensen op een andere wijze handelen, of er een andere mening op nahouden dan jijzelf. Intolerantie kan ertoe leiden dat mensen worden buitengesloten of afgewezen wegens hun religieuze overtuiging, hun seksuele voorkeur, of zelfs omwille van hun kleren en haartooi. 10. Racisme. Een definitie geven van racisme is niet eenvoudig. Het zodanig definiëren dat je van elke handeling, gedachte of proces doorheen Europa- zou kunnen bepalen of het al dan niet racistisch is, lijkt praktisch uitgesloten. Racisme is gebaseerd op de aan elkaar verwante overtuigingen dat bepaalde menselijke eigenschappen, mogelijkheden en zo meer bepaald worden door het ras en dat er superieure en inferieure rassen bestaan. Het is logisch dat je om deze redenering te aanvaarden eerst moet geloven dat er zoiets bestaat als verschillende menselijke rassen. De gevolgen van racisme zijn afschrikwekkend, zelfs het woord racisme is al beangstigend. Het is het concept van superioriteit dat zo gevaarlijk is, superioriteit van de ene groep mensen boven de andere. Bronnen: Rooijendijk, L., Werken in instellingen 1, werkboek groep en team,h.nelissen/baarn, 2000 http:/www.vormen.org/educatie/allemaal anders,allemaal gelijk, september 2008 www.maniok-en-patatten.be educatief pakket bij dvd 6