Afsluitdijk Ruud van Capelleveen Nummer: 11 kijk op www.absolutefigures.nl voor digitale boeken
Afsluitdijk www.absolutefigures.nl DOOR RUUD VAN CAPELLEVEEN Colofon Dit is een uitgave van: Absolute Figures Margrietstraat 4 6921 ZD Duiven Telefoon: 0316 280 698 Eindredactie: Ruud van Capelleveen Bezoek onze website: www.absolutefigures.nl Copyright Het is niet toegestaan om de inhoud en werking van onze download te wijzigen. Ook mag u de inhoud van deze download niet op een andere manier verspreiden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. 2010-2017 Inleiding De Zuiderzeevloed van 1916, waarbij op tientallen plaatsen de dijken rond de Zuiderzee braken, bracht de besluitvorming in een stroomversnelling. Het Zuiderzeeplan van Cornelis Lely kreeg hernieuwde aandacht. In 1918 werd het wetsontwerp voor de inpoldering van de Zuiderzee door de Tweede Kamer aangenomen. In 1920 werd gestart met de uitvoering van het omvangrijke project. De bouw van de Afsluitdijk tussen Noord-Holland en Friesland was een onderdeel uit het Zuiderzeeplan van Cornelis Lely. De Afsluitdijk werd voldoende breed gemaakt om naast een verkeersweg een spoorlijn te kunnen aanleggen. Met deze spoorlijn zouden van Anna Paulowna naar Harlingen, Noord- Holland en Friesland worden verbonden. In plaats van een spoorlijn kwam er een snelweg. www.absolutefigures.nl Kastelen Extra 11 2
Lorentzsluis bij Kornwerderzand Zuiderzeeplan Cornelis Lely De bouw van de Afsluitdijk tussen Noord-Holland en Friesland was een onderdeel uit het Zuiderzeeplan van Cornelis Lely. We moeten ver in de tijd teruggaan om een eerste plan voor de beveiliging van de Zuiderzee, het huidige IJsselmeer, te vinden. Zo bedacht Hendrik Stevin rond 1667 een Zuiderzeeplan. Hij wilde de zee-engtes tussen Noord- Holland, de Waddeneilanden en de provincie Groningen met dijken afsluiten en de waterplas vervolgens wegmalen. Hierdoor zou Nederland een veiligheidsprobleem oplossen en er veel landbouwgrond bij krijgen. Het plan van Stevin was zijn tijd ver vooruit en technisch nog niet mogelijk. In de tweede helft van de negentiende eeuw laaide de discussie over de inpoldering van de Zuiderzee weer op. Zuiderzeevereniging In 1886 werd de Zuiderzeevereniging opgericht. Deze vereniging stelde de waterbouwkundige Cornelis Lely aan als adviseur. De jonge ingenieur was toen al een inventieve en daadkrachtige man. Lely kwam drie jaar later met een plan voor de afsluiting van de Zuiderzee. Het zat initiatiefnemers van de Zuiderzeevereniging mee. Hun man, Cornelis Lely, werd in 1891 benoemd tot www.absolutefigures.nl 11 3
minister van Waterstaat, Handel en Nijverheid in het kabinet-van Tienhoven. Aan het begin van de twintigste eeuw zou hij in nog twee kabinetten minister van Waterstaat worden. Het is dus niet verwonderlijk dat de Zuiderzeewerken, de aanleg van de Afsluitdijk en inpolderingen, grotendeels zijn uitgevoerd naar zijn Zuiderzeeplan. IJsselmeer Cornelis Lely benaderde het probleem anders dan Hendrik Stevin. Het grootste verschil was de ligging van de Afsluitdijk, die door Cornelis Lely ten zuiden van de huidige Waddenzee werd ingetekend, tussen de provincies Noord-Holland en Friesland. De Waddenzee bleef een open zee. Eb en vloed zouden hier het ritme van de natuur blijven bepalen. Ook het gebied ten zuiden van de Afsluitdijk, het tegenwoordige IJsselmeer zou niet geheel ingepolderd worden. Het IJsselmeer werd een zoetwatermeer, waaruit in perioden van droogte water kon worden gepompt naar de omringende gebieden. zoet binnenmeer. Via de sluizen in de Afsluitdijk, de Lorentzsluis bij Kornwerderzand en de Stevinsluis bij Den Oever, bleven de Waddenzee en de Noordzee echter bereikbaar. Zuiderzeevloed De Zuiderzeevloed van 1916, waarbij op tientallen plaatsen de dijken rond de Zuiderzee braken, bracht de besluitvorming in een stroomversnelling. Het Zuiderzeeplan van Cornelis Lely kreeg hernieuwde aandacht. In 1918 werd het wetsontwerp voor de inpoldering van de Zuiderzee door de Tweede Kamer aangenomen. In 1920 werd gestart met de uitvoering van het omvangrijke project. Visserij Ook de vissers in de vele vissersplaatsen aan de Zuiderzee waren beter af met het Zuiderzeeplan van Cornelis Lely. Als het plan Stevin zou zijn uitgevoerd, zou het visserslatijn in plaatsen als Enkhuizen, Harderwijk, Urk, Volendam en Lemmer snel zijn verstomd. Voor de vissers veranderde er na de uitvoering van het Zuiderzeeplan van Lely wel veel, want het IJsselmeer werd een www.absolutefigures.nl 11 4
Snelweg Afsluitdijk Dudok-monument Spoorlijn en verkeersweg De Afsluitdijk werd voldoende breed gemaakt om naast een verkeersweg een spoorlijn te kunnen aanleggen. Met deze spoorlijn zouden van Anna Paulowna naar Harlingen, Noord- Holland en Friesland worden verbonden. Bij de aanleg van de Amsteldiepdijk in Wieringen werd al rekening gehouden met een spoorlijn over de Afsluitdijk. In de uitgegraven kleisleuf in Wieringen - de klei werd gebruikt voor de aanleg van de Afsluitdijk - zou de spoorlijn komen. Later, toen een rendabele exploitatie van het tracé door de Nederlandse Spoorwegen onmogelijk bleek, werd in deze spoorgleuf de autoweg naar de Afsluitdijk aangelegd. De overgebleven ruimte op de Afsluitdijk werd veertig jaar later benut om de autoweg te verbreden tot een vierbaans snelweg. Groei gemotoriseerd verkeer Tijdens de aanleg van de Afsluitdijk groeide het gemotoriseerde verkeer. Door de seriematige productie was de prijs van de auto sterk afgenomen en kon een grotere groep mensen zich de aanschaf van een auto permitteren. Het budget van de overheid voor wegenverbetering steeg in deze jaren geleidelijk. "Naar mate de intensiteit van het verkeer www.absolutefigures.nl 11 5
steeg, nam de hinder toe en klonken de klaagzangen van de automobilist luider," schreef Willem van der Ham in zijn gedenkboek over Rijkswaterstaat, 'Heersen en Beheersen: Rijkswaterstaat in de twintigste eeuw'. Economische factoren De druk op de overheid om de situatie te verbeteren nam toe. De ANWB en het Koninklijk Instituut van Ingenieurs organiseerden in 1920 een wegencongres. "Hieruit kwam de Vereniging Het Nederlandsche Wegen-Congres voort, een krachtige lobbygroep waarin tal van belanghebbenden zich verenigden. De wielrijdersbond gebruikte economische motieven om de staat tot hogere uitgaven voor het wegennet te bewegen: "Het doel van een wegennet ligt niet in zichzelf. Het kan slechts middel zijn - maar dan ook een middel van vitale betekenis - om tot een hoog cultureel doel te geraken. Dit doel is: de grootst mogelijke bloei te bevorderen van landbouw, handel en nijverheid, benevens van het toerisme. Zijn grote betekenis ontleent het wegennet aan het feit, dat het een onmisbare factor is in het economische leven." zou op 28 mei 1932 in de Vlieter, daar waar nu de uitkijktoren van Dudok staat, gedicht worden. De mogelijkheid voor de aanleg van een spoortracé over de Afsluitdijk bleef lang bestaan. Uiteindelijk werd in de jaren zeventig besloten tot verbreding van de verkeersweg. In 1976 werd de verkeersweg op de Afsluitdijk omgebouwd tot snelweg. Rijkswegenplan Als we het kaartje van het Rijkswegenplan van 1927 bekijken zien we dat het huidige net van autowegen hier nagenoeg naadloos op aansluit. De verkeersweg over de Afsluitdijk staat hierop nog niet ingetekend. De Afsluitdijk was nog in aanbouw. De laatste opening van de Afsluitdijk www.absolutefigures.nl 11 6
Steenzetter Afsluitdijk Monument De Steenzetter foto Ageeth van Amerongen Technisch hoogstandje De bouw van de Afsluitdijk, de dertig kilometer lange verbinding tussen Noord-Holland en Friesland, was een technisch hoogstandje. De bouw in de jaren twintig en dertig van de twintigste eeuw vond met bescheiden middelen plaats. Op oude foto's zien we hoe met kranen het gat werd gedicht. Op deze plaats, het Sluitgat, staan enkele monumenten die herinneren aan deze geschiedenis. Ter gelegenheid van de vijftigste verjaardag van de sluiting van de Afsluitdijk werd hier op het talud een beeld geplaatst van beeldhouwster Ineke van Dijk (Gouda, 1940). Het beeld was een geschenk van de Nederlandse Vereniging Kust en Oeverwerken. Bouw Afsluitdijk Naar huidige maatstaven werd de bouw van de Afsluitdijk met beperkte technische middelen uitgevoerd. De mannen die aan dit bouwwerk werkten moesten zwaar werk verrichten. Het tillen en plaatsen van basaltblokken door steenzetters staat in onze tijd op gespannen voet met hetgeen de wetgever heeft vastgelegd in de arbeidsomstandighedenwet. Ineke van Dijk maakt goed invoelbaar hoe zwaar dit werk was: kromgebogen staat de steenzetter voorover, terwijl zijn stevige handen een basalt- www.absolutefigures.nl 11 7
blok, waarmee de helling van de Afsluitdijk werd bekleed, vastpakt. De bouw van de afsluitdijk was niet enkel handarbeid. Er werden allerlei hulpmiddelen ingezet: baggermolens, profielzuigers, perszuigers, kranen, bunkerschepen, dekschuiten, klepbakken, sleepboten, enzovoort, enzovoort. IJsselmeer Vijf jaar na het begin van het werk, werd op 28 mei 1932 het laatste gat in de Afsluitdijk gesloten. Toen de dijk dicht was klonk een twee minuten durend concert van scheepsfluiten over het water. De Zuiderzee was gesplitst in de Waddenzee en het IJsselmeer. Het waterpeil op het IJsselmeer zou niet meer onderhevig zijn aan eb en vloed. Het peil wordt met een sluizensysteem beheerd. Het peil varieert nu van twintig centimeter beneden NAP in de zomermaanden tot veertig centimeter beneden NAP in de winter. Voor de vissers in de havenplaatsen aan het IJsselmeer veranderde er veel. Het zout verdween uit het water in het IJsselmeer: het water werd zoet. Het leven en het werken voor veel vissers veranderde. Visserslatijn maakte in de kleine vissersplaatsen aan het IJsselmeer plaats voor romantiek. Sommigen vonden werk in de toeristenindustrie. In deze visie is geen plaats voor machines. Ook voor tekenaars, wiskundigen, kraanmachinisten, sleepbootkapiteins en bestuurders is geen plaats bij het monument op de Afsluitdijk. Sinds mei 2007 kijkt op deze plek de door Mari Andriessen gevormde Cornelis Lely neer op de steenzetter van Ineke van Dijk. Op het bronzen reliëf van Hildo Krop staan zijn collega steenzetters. Vier steenzetters symboliseren de krachttoer van de aanleg van de Afsluitdijk. Steenzetters De beelden bij het Sluitgat hebben een romantisch karakter: het werk aan de Afsluitdijk wordt verbeeld met menselijke figuren. www.absolutefigures.nl 11 8
Standbeeld Cornelis Lely op de Afsluitdijk foto Ageeth van Amerongen Zuiderzeeplan Monument De Haarlemse beeldhouwer Mari Andriessen (1897-1979) beeldde Cornelis Lely stevig uit. Cornelis Lely, de architect van de Zuiderzeewerken, staat standvastig in een stevige bries; zijn jas fladdert rond zijn benen. Het waait altijd op de Afsluitdijk. Als u halverwege de Afsluitdijk de auto verlaat, moet u uw jas aantrekken, want de wind heeft hier vrij spel. De loopbaan van Mari Andriessen begon aarzelend. In de jaren dertig ging het economisch slecht en werd er weinig geld aan kunst uitgegeven. Andriessen was een principiële man. Tijdens de Tweede Wereldoorlog moesten alle kunstenaars zich aanmelden bij de Kultuurkamer. Andriessen weigerde en kreeg daardoor geen opdrachten en mocht niet exposeren. In zijn huis hield hij joodse onderduikers verborgen en men zegt, dat hij voor het verzet wapens verborgen hield in zijn atelier. Oorlogsmonumenten Na de Tweede Wereldoorlog kreeg Mari Andriessen veel belangrijke opdrachten. Overal in het land werden oorlogsmonumenten opgericht. Het bekendste oorlogsmonument van deze Nederlandse kunstenaar is ongetwijfeld 'De Dokwerker' (1952). Dit beeld op het Jonas Daniël www.absolutefigures.nl 11 9
Meijerplein in Amsterdam herinnert aan de Februaristaking. De 'Treurende weduwe' in Putten eert de achterblijvers van de razzia in deze Gelderse plaats. In Enschede plaatste men in het Volkspark een oorlogsmonument van Mari Andriessen. In veel Nederlandse steden staat een beeld van Mari Andriessen. Op de Lijnbaan in Rotterdam staat een uit drie figuren bestaand monument. In Nijmegen worden de burgerslachtoffers van het bombardement in 1944 door een beeld van de kunstenaar levend gehouden. de creatie van Andriessen vanuit Noord-Holland over zijn levenswerk, de Afsluitdijk. Toen Rijkswaterstaat de rijksweg verdubbelde, kwam het Lely-monument in de berm te staan. In 2007 kreeg het beeld van Cornelis Lely een betere plaats in de nabijheid van het Dudok-monument. De officiële onthulling door prins Willem-Alexander vond plaats ter gelegenheid van het 75-jarige bestaan van de Afsluitdijk, op 24 mei 2007. Bekende personen Bij oorlogsmonumenten gaat het doorgaans om anonieme figuren. Een uitzondering hierop is beeld van Anne Frank bij de Westerkerk in Amsterdam. Andriessen beeldde ook een aantal bekende personen uit. Voorbeelden hiervan zijn Albert Plesman, die in 1958 in brons bij het toenmalige KLM-hoofdkantoor werd geplaatst, de schrijver Adriaan Roland Holst bij de Bergense Ruïnekerk en Koningin Wilhelmina, die in al haar eenvoud - het belangrijkste kenmerk van het werk van deze kunstenaar - enkele jaren na haar overlijden in brons in het Utrechtse Wilhelminapark verscheen. Cornelis Lely Ook Cornelis Lely werd onder het toeziend oog van Mari Andriessen in brons gegoten. In 1954 werd het beeld bij Den Oever geplaatst. Het standbeeld van Cornelis Lely werd onthuld door koningin Juliana. Aanvankelijk keek www.absolutefigures.nl 11 10
Kornwerderzand foto Ageeth van Amerongen Kornwerderzand Lorentzsluizen Aan de Friese kant van de Afsluitdijk ligt het plaatsje Kornwerderzand. Het dorpje had in 2009 slechts 23 inwoners. Kornwerderzand is niet erg groot en zal door de meeste Nederlanders niet als een gunstig woongebied worden beschouwd. Kornwerderzand was een zandplaat, waarop in de jaren twintig van de twintigste eeuw een werkeiland werd aangelegd voor de bouw van de Afsluitdijk. Bij Kornwerderzand vinden we de Lorentzsluizen waarmee schepen de Waddenzee of het IJsselmeer kunnen bereiken. De Lorentzsluizen zijn niet alleen bestemd voor het scheepvaartverkeer. Ook spuisluizen behoren tot het complex van de Lorentzsluizen. Met deze spuisluizen beheert Rijkswaterstaat het waterpeil van het IJsselmeer en het achterland. Verdediging De sluizen in de Afsluitdijk zijn belangrijk voor de waterhuishouding van Nederland. Daarom werd er een stelsel van bunkers gebouwd, waarmee de sluizen beschermd zouden worden. Tijdens de spanningen rond de Sudetencrisis vond in de herfst van 1938 een gedeeltelijke mobilisatie van het Nederlandse leger plaats. Deze mobilisatie verliep rustig en ordelijk. De Nederland- www.absolutefigures.nl 11 11
se regering hoopte Nederland te behoeden voor een oorlog, net als in de Eerste Wereldoorlog het geval was geweest. Alles werd in het werk gesteld om de neutraliteit te behouden. Toch werd een begin gemaakt met de versterking van de Nederlandse verdedigingslinie. De kazematten in Kornwerderzand waren dan ook bemand, toen Duitsland op tien mei 1940 Nederland binnenviel. Een kleine Duitse legermacht trok door de noordelijke provincies op naar de Afsluitdijk. Tweede Wereldoorlog In mei 1940 konden de Nederlandse soldaten bij Kornwerderzand aanvankelijk gemakkelijk stand houden. Net als bij de Grebbelinie kon het Nederlandse leger hier gebruikmaken van de gunstige ligging. Bij de Afsluitdijk kwamen de Duitsers er niet door. De Nederlandse versterkingen waren onneembaar. Op 13 mei 1940 voerde de Duitse luchtmacht een aanval uit op de bunkers. De luchtaanval berokkende echter ook geen noemenswaardige schade. Tegen de avond van 13 mei nam de te hulp geschoten kanonneerboot 'Johan Maurits van Nassau' de Duitse artillerie onder vuur. Als gevolg van het hevige vuur van de Nederlandse oorlogsbodem, verlieten de Duitsers hun artillerienest. Uiteindelijk bracht de Nederlandse overgave uitkomst aan de Duitsers bij Kornwerderzand. De Nederlandse verdedigers bij de Afsluitdijk gaven zich over toen generaal Henri Winkelman de overgave van het Nederlandse leger bekend maakte. Kazemattenmuseum Tegenwoordig is op de plaats waar het Nederlandse leger in 1940 zich zo heldhaftig verdedigde tegen de Duitse overmacht een museum gevestigd. Het Kazemattenmuseum in Kornwerderzand bestaat uit vijf grote kazematten, een Duits wachtlokaal, een Duitse bunker, een aggregaatkazemat en een bezoekerscentrum. In deze kazematten wordt onder andere aandacht besteed aan het leven in de kazematten, de Duitse aanval in mei 1940, de kanonneerboot Johan Maurits van Nassau, de luchtafweer, het verzet en de vuurwapens uit de Tweede Wereldoorlog. Het Kazemattenmuseum is slechts op bepaalde dagen in de zomermaanden en op afspraak open. Het is daarom verstandig om eerst inlichtingen in te winnen bij de VVV, voordat u de reis naar het Kazemattenmuseum in Kornwerderzand aanvaardt. www.absolutefigures.nl 11 12
Geschiedenis Nederland Ruud van Capelleveen schrijft sinds eind jaren negentig elke maand een aantal bijdragen over geschiedenis voor AbsoluteFacts.nl. 'Door de Nederlandse geschiedenis' is een bundeling van zijn beste artikelen over de geschiedenis van Nederland. Ruud van Capelleveen toont in zijn artikelen aan, dat geschiedenis buitengewoon verfrissend en boeiend kan zijn. www.absolutefigures.nl In 'Door de Nederlandse geschiedenis' vertelt Ruud van Capelleveen veel over de Nederlandse geschiedenis: over de moordenaar van Willem van Oranje, Balthasar Gerards, over raadspensionaris Johan van Oldenbarnevelt, die met prins Maurits in conflict raakte, over de invloed van koning Lodewijk Napoleon, die door zijn broer Napoleon Bonaparte aangewezen werd om de Franse belangen te dienen als koning over Nederland, en over de Slavenhandel van de WIC. Voor de moderne mens is het heel gewoon om door verlichte straten te fietsen, maar in vroeger tijden trad na zonsondergang echt de duisternis in. Als door dikke bewolking ook het schijnsel van de maan niet doordrong op aarde, kon je geen hand voor ogen zien. Hierdoor waren de nachten gevaarlijk, want roversbenden lagen in het donker op de loer om hun slag te slaan. Ruud van Capelleveen laat u zien dat vroeger alles anders was. bekijk dit digitale boek op https://www.absolutefigures.nl www.absolutefigures.nl 11 13
Afsluitdijk bij Kornwerderzand Kornwerderzand www.absolutefigures.nl 11 14
IJsselmeer bij Kornwerderzand foto Ageeth van Amerongen Bunker bij Kornwerderzand foto Ageeth van Amerongen www.absolutefigures.nl 11 15
Sluis bij Kornwerderzand foto Ageeth van Amerongen Dudok-monument www.absolutefigures.nl 11 16
Steenzetter en Dudok-monument Hier werd de dijk gesloten op 28 mei 1932 foto Ageeth van Amerongen www.absolutefigures.nl 11 17
Monument vertelt geschiedenis van de Afsluitdijk Andere tijden www.absolutefigures.nl 11 18
Vooraanzicht monument op Afsluitdijk Twee zwembaden per seconde foto Ageeth van Amerongen www.absolutefigures.nl 11 19
IJsselmeer foto Ageeth van Amerongen Afsluitdijk richting Den Oever foto Ageeth van Amerongen www.absolutefigures.nl 11 20
Bushalte op Afsluitdijk Afsluitdijk met Lely-monument www.absolutefigures.nl 11 21
Parkeerplaats bij Dudok-monument Standbeeld Cornelis Lely www.absolutefigures.nl 11 22
Standbeeld Cornelis Lely foto Ageeth van Amerongen Dudok-monument foto Ageeth van Amerongen www.absolutefigures.nl 11 23
Loopbrug over verkeersweg Loopbrug bij Dudok-monument www.absolutefigures.nl 11 24
De Nederlandse vlag op de Afsluitdijk Blik op het IJsselmeer foto Ageeth van Amerongen www.absolutefigures.nl 11 25
De creatie van Dudok Trappenhuis www.absolutefigures.nl 11 26
Monument onder Dudok-monument Detail van de gedenkplaat foto Ageeth van Amerongen www.absolutefigures.nl 11 27
Monumenten op de Afsluitdijk De kaart van het IJsselmeer foto Ageeth van Amerongen www.absolutefigures.nl 11 28
De Afsluitdijk richting Kornwerderzand Aanmeerpunt www.absolutefigures.nl 11 29
Afsluitdijk richting Friesland Parkeerplaats foto Ageeth van Amerongen www.absolutefigures.nl 11 30
bekijk onze digitale boeken op https://www.absolutefigures.nl www.absolutefigures.nl 11 31
Gratis Nieuwsbrieven Neem nu een gratis abonnement op één of meerdere nieuwsbrieven van Absolute Figures. Met onze nieuwsbrieven informeren wij u op het gebied van uw interesse. Net als op onze websites, gratis downloads en e-boeken streven wij met onze nieuwsbrieven naar een hoge kwaliteit. De nieuwsbrieven van Absolute- Figures.nl zijn een begrip geworden in Nederland. Hiermee informeren wij de liefhebbers al bijna twintig jaar. Bekijk het overzicht van onze informatieve nieuwsbrieven: Gratis Nieuwsbrieven Digitale Boeken Onze digitale boeken zijn niet verkrijgbaar in de reguliere boekhandel. Onze producten worden uitsluitend via onze winkel op het internet verkocht. Hierdoor kunnen wij de prijzen van onze boeken aantrekkelijk houden. www.absolutefigures.nl AbsoluteFacts.nl De website AbsoluteFacts.nl schenkt aandacht aan geschiedenis. Op deze site raakt u niet uitgekeken, want regelmatig worden nieuwe interessante onderwerpen toegevoegd, met name over de Nederlandse geschiedenis, kastelen en de koninklijke huizen van Europa. www.absolutefacts.nl CultuurArchief.nl Informatieve Nederlandse site met interessante artikelen over kunst en kunstenaars. CultuurArchief.nl is een uitgebreide website voor iedereen die van kunst houdt. www.cultuurarchief.nl Filahome.nl Filahome is een onafhankelijk filatelistisch tijdschrift op het internet met elke week nieuwe publicaties. De nadruk ligt op postzegels, maar er wordt ook aandacht geschonken aan algemene filatelistische onderwerpen. www.filahome.nl www.absolutefigures.nl 11 32