Hoofdstuk III - Over Besmettelijke Ziekten

Hoofdstuk III - Over Besmettelijke Ziekten Waarin wordt verteld hoe de mens steeds weer besmettelijke ziekten overwint, en hoe er toch steeds nieuwe bijkomen. Hoe ontstaan besmettelijke ziekten? Besmettelijke ziekten zijn ziekten die mensen aan elkaar door kunnen geven. Lang geleden begrepen de mensen daar weinig van. Ze begrepen ook niet echt dat mensen die ziekten aan elkaar doorgaven. Als er dan een epidemie ontstond, dan stond men voor een raadsel. In de oudheid dacht men dat iemand die ziek was bezeten was door een boze geest: een duivel had bezit genomen van zo iemand. Iemand die ziek was, was dan ook onrein ("onrein" is een oud woord voor "niet schoon"). Zo iemand zou de onreinheid aan iemand anders kunnen doorgeven. Zo ontstonden wetten dat mensen die ziek waren zich moesten afzonderen tot ze genezen waren. Dan had de boze geest hun verlaten en waren ze weer schoon. Om zeker te zijn dat alles in orde was, moesten ze zich dan laten keuren door de priesters van een tempel van een goede godheid. Dan moesten ze zich meestal nog een keer helemaal wassen. De priesters van de tempels waren eigenlijk dokters. Ze keken de onreine zieke mensen na, vertelden hen wat ze het beste konden doen voor hun ziekte en verzorgden hen soms ook. Hoewel de mensen in de oudheid dus helemaal verkeerd waren als ze probeerden te begrijpen hoe ziekten ontstonden, toch waren vele van hun wetten en regels erg nuttig. Dat komt omdat hun wetten en regels hielpen om mensen met besmettelijke ziekten af te zonderen. Pas als de zieke mensen schoon verklaard waren, mochten ze terug onder de andere mensen komen. Ook waren er een heleboel regels over hoe je je kon wapenen tegen ziekten. Die regels hadden ook dikwijls met reinheid te maken, zoals het verbod om met vieze handen te eten: men moest de handen wassen voor het eten. Je moest ook matig eten en drinken, en voldoende lichaamsbeweging nemen. Als je die regels niet volgde waren de goede goden ongunstig gestemd. Die uitleg was verkeerd, maar de regels werkten wel. Later zochten de mensen de uitleg voor het ontstaan van ziekten niet meer bij goede en kwade goden, maar in de natuur zelf. Dan geloofde men dat er gifstoffen bestonden die de mens ziek konden maken. Hoe die gifstoffen er kwamen en wat ze bij de mens deden begreep men nog niet goed. Vele honderden jaren lang bestonden er twee totaal verschillende gedachten over deze gifstoffen. Dat duurde vanaf de middeleeuwen tot op het einde van de 19de eeuw, wat niet zo erg lang geleden is. Volgens de ene gedachte ontstonden die gifstoffen uit rotting in de bodem. Die rotting kon helemaal uit zichzelf ontstaan als de omstandigheden gunstig waren. Bijvoorbeeld, als de bodem te vochtig en te warm was, als er te weinig afvoer van water was en te weinig wind. Dan zouden gifstoffen uit de bodem omhoog stijgen. Op de plaats waar dat gebeurde zouden er dan plots vele mensen bijna tegelijk ziek worden. Dat was dan de verklaring voor de epidemie. Volgens de andere gedachte waren deze gifstoffen eigenlijk kleine ziektekiemen ("kiem" betekent ongeveer hetzelfde als "zaadje"). De mensen zouden deze kiemen aan elkaar doorgeven, en zo zouden er plots vele ziektegevallen bijna tegelijk ontstaan. De kiemen zouden 19

wellicht een eigen leven leiden, dat wil zeggen dat het zelf levende wezens waren, en ze zouden zichzelf kunnen vermenigvuldigen. Vele honderden jaren hebben de mensen de ene keer wat meer in de ene uitleg geloofd, en de andere keer wat meer in de andere. Eigenlijk was dat zo gek niet. Beide gedachten leiden tot een aantal hele nuttige regels en wetten. De aanhangers van de uitleg door rotting vonden dat je het beste de boel schoon kon houden. Zij wilden dat er overal goede riolen kwamen om vuil water af te voeren, dat alle huizen netjes waren met schone toiletten en goede ontluchting. Dat was heel wat. Je weet waarschijnlijk wel uit je lessen van geschiedenis dat de mensen vroeger zomaar overal plasten en poepten. Dat deden ze op straat. Of, als ze het in huis deden, dan gooiden ze de emmer door het raam naar buiten. In grote steden droegen mensen soms grote lederen paraplus boven zich, tegen de poep uit de ramen. Men hield ook niets schoon, men waste zich niet, of maar een keer per jaar, en men luchtte ook niets, want dat bracht maar kou binnen. Al deze regels om alles schoon te houden en een gezond leven te leiden noemde men de leer der hygiëne, naar de oud-griekse godin Hygieia die de godin was van de goede leefregels. Men noemde de verdedigers van deze regels ook wel hygiënisten. De aanhangers van de uitleg door ziektekiemen hadden ook een aantal hele nuttige ideeën. Zij vonden dat mensen met besmettelijke ziekten afgezonderd moesten worden. Zij brachten lijders aan besmettelijke ziekten zoals de pest samen in pesthuizen, buiten de stad. De woningen van pestlijders werden dichtgetimmerd en hun kleren verbrand. Pas als een pestlijder kon bewijzen dat hij genezen was, en dat was pas nadat hij nagekeken was door dokters en priesters, werd hij weer toegelaten in de stad. Deze regels en wetten waren niet altijd even plezierig om uit te voeren, want je moest er mensen voor uit hun huis zetten. Toch waren ze nuttig om de mensen die nog niet ziek waren te beschermen tegen het overdragen van ziekten. Zo had men ook bedacht dat als er een vreemd schip in een haven binnenvoer, het niet meteen mocht aanleggen aan de wal. Het moest eerst 40 dagen voor anker liggen, buiten de haven. Pas als het zeker was dat er zich in die 40 dagen geen ziekten hadden voorgedaan onder de bemanning, mocht het schip aanleggen. Dan wisten de mensen aan de wal zeker dat er geen ziektekiemen aanwezig waren. In de Franse haven Marseille, aan de middellandse zee, had men veel contact met schepen uit verre vreemde landen. Men was daar ook heel streng met het toepassen van de 40-dagen regel. Het Franse woord voor veertig is "quarante" (spreek uit "karaante"), en men sprak dan ook van de quarantaine"-regel (spreek uit "karaanteine"). Het bestrijden van tuberculose door afzondering. Het afzonderen van mensen die aan een besmettelijke ziekte lijden is ook in onze eeuw soms nog nodig. Dat is vooral als de ziekte heel gemakkelijk van de ene mens naar de andere overgaat, en als het een erge ziekte betreft. Zo heeft men in de eerste helft van de 20ste eeuw de tuberculose bestreden door mensen die deze ziekte hadden af te zonderen van de andere mensen. Tuberculose is een soort longontsteking. Als iemand deze ziekte kreeg werd hij naar een speciaal ziekenhuis gebracht, meestal buiten de stad in de bossen gelegen. Deze ziekenhuizen werden sanatoria genoemd. Ook alle mensen met wie de lijder aan tuberculose contact gehad had werden onderzocht om te kijken of zij de ziekte ook gekregen hadden. De zieken moesten in het sanatorium blijven tot zij voldoende genezen waren om niet meer besmettelijk te zijn. Dan pas mochten zij weer onder de mensen komen. Dat duurde soms jaren. Je begrijpt dat de mensen daar erg bang voor waren. Soms liepen ze weg als ze dachten dat ze tuberculose hadden, of ze lieten zich niet onderzoeken. Er werd dan ook veel gediscussieerd of men dat de mensen wel aan kon doen, vooral als het ging om een vader of een moeder die in een gezin nodig waren. In het begin kon men in deze sanatoria niet veel anders doen dan 20

goede voeding, frisse lucht en veel rust geven. Men hoopte op de helende kracht van de natuur. Later kon men mensen echt genezen door medicijnen. Toen waren de sanatoria ook niet langer nodig. De medicijnen hielpen immers zo goed dat mensen nog maar een week of twee in het ziekenhuis moesten blijven. Dan waren ze al niet meer besmettelijk. Sanatoria hebben bestaan tot ongeveer 1960. Daarna werden ze voor andere dingen gebruikt, bijvoorbeeld als bejaardentehuizen. Als je nu een ziekenhuis ergens in een bos ziet staan, dan is dat waarschijnlijk een oud sanatorium. De verspreiding van cholera door het drinkwater. Een groot succes van het idee dat ziekten ontstaan door ziektekiemen was het vinden dat cholera verspreid kon worden door het drinkwater. Cholera is een vreselijke soort diarree. Het is een diarree waarvan je letterlijk helemaal leegloopt. De mensen die deze ziekte hebben, braken en poepen de hele dag door al het water uit hun lijf. De enige redding is trachten genoeg vocht in te nemen, want de hele dag door al het vocht uit je lichaam verliezen, dat hou je geen twee dagen vol. Dat cholera verspreid kon worden door drinkwater werd de eerste keer aangetoond in Londen rond het jaar 1850 door de Engelse arts John Snow. Deze dokter heeft in zijn leven vele andere dingen gedaan dan cholera bestuderen; hij was ook de eerste die mensen in slaap deed voor operaties - daarvoor werden mensen gewoon dronken gemaakt opdat ze niet te veel zouden voelen. Deze arts was er nu van overtuigd geraakt dat cholera ontstond door verspreiding van levende ziektekiemen. De meerderheid van de andere artsen in die tijd geloofden dat niet. Zij dachten dat het ontstond door de giftige gassen uit de bodem. Er waren verschillende redenen waarom John Snow geloofde dat cholera ontstond door ziektekiemen. Hij had vastgesteld dat kinderen die in hetzelfde bed sliepen de cholera aan elkaar door konden geven. Hij had gevonden dat een reiziger de ziekte van de ene streek naar de andere kon overbrengen. Hij had zelfs gevonden dat de vuile kleding van een zieke de ziekte over kon brengen naar iemand anders. Hij had ook vastgesteld dat de ziekte begon met braken en diarree en niet met hoofdpijn of koorts, wat erop wees dat de schadelijke stoffen rechtstreeks met de darm in contact kwamen, en niet door de lucht. John Snow zocht dus naar bewijzen voor rechtstreeks contact van mensen met braaksel of diarree van lijders aan cholera. Zo zag hij dat in vele waterputten waaruit mensen hun drinkwater haalden ook allerlei afval terecht kwam. Je moet weten dat in het midden van de vorige eeuw te Londen er nog geen echte waterleiding was met water tot in elk huis. Er was een waterput of een pomp voor een hele straat. In de waterput liep dikwijls ook allerlei afval. Toen er dan in 1853 en 1854 nieuwe vreselijke epidemieën van cholera kwamen te Londen, ging John Snow onderzoeken waar de mensen woonden die cholera kregen. Hij ging ook navragen van welke put of pomp ze hun drinkwater haalden. Zo kon hij aantonen dat mensen die van een bepaalde pomp dronken ziek werden en anderen niet. Dat deed hij door kaartjes te tekenen met de ziektegevallen erop. Dan zag je op de kaartjes dat de ziekte vooral in bepaalde straten rond een bepaalde pomp voor kwam. Rond andere pompen kwam geen ziekte voor. John Snow wordt wel een van de eerste epidemiologen genoemd. Hij telde het aantal zieken per pomp en kon zo duidelijk maken dat de ziekte via het drinkwater werd verspreid. Hij probeerde het water ook te onderzoeken om de ziektekiemen werkelijk te vinden. Maar de wetenschap was in zijn tijd nog niet ver genoeg gevorderd om de ziektekiem ook te ontdekken. Dat gebeurde pas 30 jaar later, door Robert Koch in Duitsland. In de tijd van Snow waren er vele dokters die hem niet echt geloofden. Zelfs nadat de ziektekiemen ontdekt waren bleven 21

velen twijfelen of de ziektekiem alleen wel voldoende was om de ziekte te veroorzaken. Wel was intussen iedereen overtuigd geraakt van het nut van schoon water en van het nut om de waterleiding apart te houden van het afvoersysteem van het riool. Nogal logisch zal je nu zeggen; toen was dat nog niet zo. Wie had gelijk? Het idee van de gifstoffen uit de grond en het idee van de ziektekiemen waren twee nogal tegengestelde wijzen om uit te leggen hoe ziekten ontstonden. Zij hadden soms nogal tegengestelde regels en wetten als gevolg. De strijd tussen deze twee ging lang op en af, en niemand haalde echt ooit helemaal gelijk. Dat kon ook niet, want geen van beide partijen kon de ander echt wat laten zien. De ene konden geen ziektekiemen laten zien, want de microscopen waren nog niet goed genoeg, en de geneeskunde wist nog te weinig. De anderen konden niet uitleggen wat die schadelijke uitwasemingen uit de bodem nu eigenlijk waren. Er waren ook dingen die ze geen van beiden uit konden leggen. Bij voorbeeld, waarom tijdens een epidemie niet iedereen ziek werd. Want, volgens de ene gedachte zou iedereen in een bepaalde streek toch door de wolk van gifstoffen uit de bodem lopen? En, volgens de andere gedachte zouden ziektekiemen toch gemakkelijk van de ene mens op de andere overgaan? Ook kon men niet uitleggen waar de ziekte bleef als er geen epidemie was. Bij al dat bekvechten tussen geleerde dokters probeerde men ook om uit te vinden wat er gebeurde als men op een plaats met een epidemie de regels toepaste volgens de ene uitleg, en op een andere plaats volgens de andere uitleg. Dat kon gebeuren omdat de stadsdokters en het bestuur van de ene stad meer in de ene gedachte geloofde dan in de andere. Dan ging men achteraf tellen of er in steden waar men de maatregelen volgens de ene uitleg had toegepast minder zieken waren voorgekomen dan in steden waar men de andere uitleg had geloofd. Maar ook dat was niet eenvoudig. Soms leken de regels van de ene partij meer succes op te leveren, soms die van de andere. Vandaag de dag, nu wij veel meer weten, begrijpen wij ook hoe dat kwam. We weten nu dat het voor sommige ziekten belangrijker is om hygiënisch te zijn, terwijl het voor andere ziekten belangrijker is om alle contact te vermijden. Voor een besmettelijke buikgriep bijvoorbeeld, waarvan je diarree krijgt, is vooral hygiëne van belang: handen wassen, vooral als je naar het toilet bent geweest, en schone toiletten die afvoeren in het riool. Andere ziekten, zoals verkoudheden krijg je van andere mensen over met druppeltjes speeksel, bijvoorbeeld door in elkaars gezicht te hoesten of te niezen. Dan helpt het om je hand voor je mond te houden, zakdoeken te gebruiken en het hoofd af te wenden bij niezen of hoesten. Voor andere ziekten, zoals de bof of de windpokken, helpt wassen of de hand voor je mond houden helemaal niet, want die ziekten vliegen echt met het stof van de ene persoon naar de andere. Dan moet je dus ver uit de buurt blijven. En nog andere ziekten, vooral in tropische landen worden van de ene mens naar de andere overgebracht door insecten, bijvoorbeeld als muggen steken, of verspreiden zich van dieren naar mensen. Vandaag de dag weten wij ook dat de uitleg van de ziektekiemen eigenlijk gewonnen heeft. Op het einde van de 19de eeuw en in het begin van de 20ste eeuw waarin wij nu leven, heeft men van de ene besmettelijke ziekte na de andere de juiste ziektekiem gevonden. Men heeft gevonden dat er verschillende soorten ziektekiemen bestaan: bacteriën, virussen, schimmels en parasieten. Men heeft ook gevonden dat deze ziektekiemen niet zomaar uit het niets ontstaan, maar een eigen bestaan hebben. Dat werd gevonden door de Fransman Louis Pasteur te Parijs, die ook vele andere ziektekiemen vond, zoals die voor de pest. De kiem voor tuberculose en voor cholera werd gevonden door de Duitse Robert Koch. Men heeft later ook begrepen waar ziektekiemen blijven als er geen epidemie is. Men heeft ondertussen ook begrepen waarom niet iedereen die in contact komt met een zieke, de ziekte ook krijgt. De regels die wij 22

vandaag de dag gebruiken om besmettelijke ziekten te voorkomen zijn een mengeling van de regels die vroeger zijn ontstaan: hygiënische regels en quarantaine regels. Nu pas begrijpen wij goed waarom die regels werken. Maar we kunnen ook meer: we kunnen besmettelijke ziekten ook voorkomen door inenting en genezen door de ziektekiemen dood te maken. Over al deze zaken vertellen we in de volgende bladzijden meer. Eerst moeten we uitleggen wat ziektekiemen zijn. 23