TECHNISCH INNOVEREN IN PROCESTECHNIEK PRODUCTIE MACHINEBOUW ENERGIE LOGISTIEK

WWW.ENGINEERINGNET.BE QR-code smart phones Engineeringnet magazine TECHNISCH INNOVEREN IN PROCESTECHNIEK PRODUCTIE MACHINEBOUW ENERGIE LOGISTIEK AUTO S ONTWERPEN Engineering Microsoft s Kinect lonkt naar ontwikkelaars IN THE CAVE Veiligheid Duitse fraude ondergraaft VCA-certificaat Carrière 10 experten op zoek naar ingenieurs Geothermie Weldra aardwarmte in Bergen of Mol? Robotica Consortium legt basis nieuwe offshore robotindustrie Hoofd Mediapartner vakbeurs Automation & Engineering 2012 NUMMER 104 - maart/april 2012 - P409092 - Afgiftekantoor Antwerpen x - MAINPRESS PUBLICATIE - verschijnt 6 x per jaar

All the Tools you Need for Embedded Measurements and Control, in one rugged box. Graphical Software Sensor Connectivity Signal Analysis Control Algorithms Custom Timing Custom Triggering Actuator Connectivity Embedded Storage Industrial Networks Expansion Systems Het NI CompactRIO platform is uitermate geschikt voor uw meest uitdagende embedded meet- en besturingsapplicaties. U hoeft geen tijd te besteden aan de ontwikkeling van een op maat gemaakte hardware oplossing, omdat het NI CompactRIO platform de andere off-the-shelf systemen overtreft. Metingen van hoge nauwkeurigheid, gekoppeld aan een robuust ontwerp en de unieke mogelijkheid om de hardware aan te passen met behulp van de NI LabVIEW systeemontwerp software, geven u alle voordelen van maatwerk met het gemak van een off-the-shelf platform. >> Leer meer over CompactRIO op ni.com/compactrio 32 (0)2 757 0020 België 52 (0) 40 5120 Luxemburg Control & Monitoring Technology Days 2012 Bezoek belgium.ni.com/cmtechdays voor meer informatie. National Instruments Belgium NV BE 0445.607.706 IKAROSLAAN 79 B-1930 ZAVENTEM 2012 National Instruments. Alle rechten voorbehouden. CompactRIO, LabVIEW, National Instruments, NI en ni.com zijn handelsmerken van National Instruments. Andere vermelde producten en firmanamen zijn handelsmerken of handelsnamen van hun respectievelijke bedrijven. 04516

ENGINEERINGnet.BE REFLECTIES Commentaar bij: "Komt er een Belgische offshore robotindustrie?" Kritisch bekeken Een cluster van bouw-, engineering- en automatiseringsbedrijven uit België loopt met het plan rond om speciale robots te gaan ontwikkelen voor montage van offshore-windmolens en andere installaties. De ambitie: een volledig nieuwe robotindustrie creëren rond varende montageplatformen. Haalbare kaart? Mogelijk wel. Maar hoe dan ook: er is niets verkeerd met ambitie, want dat is iets waar we in België eerder een tekort dan een overvloed aan hebben. Misschien kunnen wij de robots bouwen en ze door de Hollanders laten verkopen? door Bert Belmans, hoofdredacteur Engineeringnet Magazine Een Belgisch consortium gaat een nieuwe, gerobotiseerde installatietechniek ontwikkelen voor het plaatsen van windturbines op zee. Dat het niet enkel om vage plannen, maar om tastbare materie gaat, bewijst het feit dat de Vlaamse overheid eind februari via zijn Tina-fonds een achtergestelde lening van 18,7 miljoen toekende aan High Wind nv, het bedrijf dat door de consortiumleden in het leven is geroepen. In de vennootschap hebben zich een aantal bedrijven en organisaties - niet van de minste overigens - verenigd, die naast hun financiële investering ook een flink pak ervaring en kennis op het vlak van offshore-engineering en of industriële automatisering inbrengen: GeoSea (een dochter van DEME), Alstom, Sirris, Iemants Staalconstructies, G&G International, SBE en Egemin Automation. High Wind staat nog in de kinderschoenen, maar de plannen zijn er niet minder ambitieus om: een volledig nieuwe technologie ontwikkelen om de installatie van offshore windturbines voor een deel door robots te laten uitvoeren. Het opzet is speciale installatieschepen te bouwen, in feite varende fabrieken, waarop de componenten van de turbines getransporteerd worden om die vervolgens met behulp van - nog te ontwikkelen - robotarmen op een vlotte weersonafhankelijke manier te assembleren. De ontwikkeling van die robotarmen wordt geen sinecure: waar robots in normale omstandigheden vanuit een gekende, vaste positie op de werkvloer opereren, zullen de offshore robots af te rekenen krijgen met hoge windsnelheden en woelige baren. Dat is zonder meer een uitdaging op het vlak van ontwikkeling. Luc Vandenbulcke van GeoSea in De Tijd: In de eerste plaats moeten ingenieurs onderzoek doen hoe we de robots kunnen maken. Vervolgens gaan we prototypes bouwen, een productielijn opstarten, de robots op de markt brengen en er een industrie rond bouwen. In dat verband is het zonder meer een pluspunt dat High Wind wordt gevormd door bedrijven die zich in verschillende fases van de waardeketen bevinden, lees: geen concurrenten zijn van elkaar. Opmerkelijk in dat verband - maar een tikje meer chauvinisme is in een open economie als de Belgische méér dan welkom - is dat de cluster zuiver Belgisch is gehouden: er is geen enkele buitenlandse robotbouwer bij betrokken. Dat wordt onder meer gecompenseerd door de kennisinbreng van het onderzoeksinstituut Sirris en van de AGV-bouwer Egemin. Sirris heeft ervaring met robots: het voert bijvoorbeeld via het Belgische ruimtevaartbedrijf QinetiQ Space gerobotiseerde simulaties uit voor ESA, en Egemin bouwt al jaren mobiele robotinstallaties en AGV s, een kennis die voor de bewegingscoördinatie van robotinstallaties op zee ongetwijfeld van pas zal komen. Is de uitdaging niet van de minste, de mogelijke vruchten van het project en de perspectieven om een nieuwe industrie uit de grond te stampen zijn dat evenmin. Door ongunstige weersomstandigheden en hoge windsnelheden op zee kan de voorziene manuele installatietijd van offshore windparken namelijk verdubbelen of zelfs verdrievoudigen. De montagetijd is maar één aspect: zeker even belangrijk - vanuit investeringsstandpunt en voor de opdrachtgever/exploitant - is de grotere zekerheid in de planning van tijd en kosten. Elke in de engineering- en installatiefase gewonnen dag is namelijk één dag meer dat een windturbine energie produceert en dat het geïnvesteerde kapitaal begint te werken. En onzekerheid in de projectkosten is iets waar investeerders, banken en financiële jongens van gruwen. Peter Roose van High Wind: De evolutie van de offshore windsector gaat razendsnel en vergt zeer grote investeringen. De Vlaamse bedrijven die zich in High Wind verenigen kunnen hun sterke positie in deze snel evoluerende en competitieve markt enkel bevestigen door te blijven investeren in nieuwe technologieën en technieken. Bovendien zijn wij ervan overtuigd dat de ontwikkeling van deze installatierobot de eerste stap is in de ontwikkeling van een hele nieuwe industrie in Vlaanderen waarbij hoogwaardige technologische oplossingen grotendeels in Vlaanderen ontworpen, gebouwd en geassembleerd zullen worden. Waarvan akte. << ENGINEERINGNET MAGAZINE - maart 2012 3

Analoge input ±10 V, 0 / 4 20 ma 4 kanalen, differentiële ingangen, 16 bit Weerstandssensor Thermo-element Analoge output 4 kanalen, single ended, 16 bit ±10 V, 0 / 4 20 ma 4 kanalen, 16 bit Speciale functies Hoek-/wegmeting Communicatie Motion 4 kanalen, PT100, PT1000, Ni100 enz., 16 bit 4 kanalen, type J, K, L, M enz., 16 bit 4 kanalen, 2 inputs, 2 outputs, 16 bit Incrementele encoder Seriële interface IO-linkmaster stappenmotormodule Eindtrap DC-motor M12 M12 D-Sub M12

Engineeringnet CROSSMEDIA NIEUWSPLATFORM PRINT WEB MOBILE QR-code smartphones IN DIT MAGAZINE 3 Commentaar bij Komt er een Belgische offshore robotindustrie? 15 Kinect-technologie lonkt naar ontwikkelaars Eind oktober 2011 kondigde Microsoft aan dat het een commerciële SDK op de markt zou brengen waarmee bedrijven toepassingen kunnen ontwikkelen voor de Kinect die het nu ook openstelt voor derden. De Kinect kwam een jaar eerder op de markt als een bewegingscamera voor de XBox-spelcomputer. Ogenblikkelijk kraakten hackers toen het toestel. Blijkbaar een accident de parcours, want ook de ontwikkelings- en engineeringwereld toont - ondermeer voor visiesystemen - interesse in de technologie. 12 Dr. Ir. Sujeet Chand Smart manufacturing zal gepaard gaan met een schokeffect 15 Kinect-technologie lonkt naar ontwikkelaars gepaard gaan met een schokeffect 20 Ingenieurs en artsen ontwikkelen eerste patiëntspecifiek implantaat in titanium 23 Natte ingenieursdroom Virtuele auto s ontwerpen in The Cave 26 10 HR-experts in debat over de ingenieursschaarste 37 Duitse fraude brengt VCA-certificering in gevaar 23 Natte ingenieursdroom? Virtuele auto s ontwerpen in The Cave De wereldwijde economische crisis heeft de drang naar kostenbesparingen versterkt, en de mogelijkheden om waarde te creëren door middel van hogere duurzaamheidscijfers zullen voorlopig alleen maar toenemen. Het zijn deze twee factoren die hebben geleid tot een hernieuwde aandacht voor virtuele ontwerpmethoden. Want de huidige ontwerptechnologie reikt veel verder dan de traditionele voordelen zoals tijdsbesparing en het versnellen van ontwerpprocessen. columns 25 Impact op ons dagelijkse leven Mechatronica, de nieuwe comfortbrenger? 35 Ook technische problemen: hoe zal het Internet er 3.000 dagen verder uitzien? 39 Wanbetalers: hoe aansporen tot betaling? (1) SPECIAL ENERGIE & ENGINEERING 43 Epyon DC-technologie: eerste snellaadpunt met multi-uitgang voor elektrische wagens in België 44 Technologie evolueert snel: Weldra aardwarmte in Bergen of Mol? 48 Grootste PEM-brandstofcelcentrale: Solvay laat brandstofcel van 1 MW 800 uur stabiel draaien 53 Ecomechatronics moet machinebouwer méér slagkracht geven Technologie evolueert snel Weldra aardwarmte in Bergen of Mol? Het Bergense spoorwegstation en de buurt daar rond worden straks verwarmd met geothermie. Ook in Vlaanderen plant men opnieuw boringen om de warmte van de diepe ondergrond naar boven te halen. De sector rekent dat geothermie tegen 2050 wel 20% van de Europese energiebehoefte kan invullen. VOLG HET NIEUWS IN REALTIME OP WWW.ENGINEERINGNET.BE 44 blz. 31-34 HET MAGAZINE OVER O&O, ENGINEERING & INNOVATIE IN PROCES, PRODUCTIE, MACHINEBOUW & LOGISTIEK ABONNEMENTENDIENST: WWW.MAINPRESS.COM CIM-logo nagebouwd.indd 1 27-6-2011 13:04:05 ENGINEERINGNET MAGAZINE - maart 2012 5

ENGINEERINGNET.EU NEWSLiNe Sheet Metal Working Industry is Investing Again Mack Brooks Exhibitions, organizer of the international EuroBLECH Fair: The sheet metal working industry has recovered, and now presents itself as stabilised, confident and thoroughly positive. ENGINEERINGNET.EU - The current booking status of the international EuroBLECH 2012 Fair in Germany reflects a significant stabilisation of the sheet metal working industry. Today, some seven months ahead of the opening of the exhibition, a total of 1,235 exhibitors from 38 countries have already reserved their stand space, covering some 5,000 square metres more than at the previous event. The trend, which had already become apparent during the previous exhibition, has now been confirmed: the industry sector is investing again, explains Nicola Hamann, Exhibition Director EuroBLECH on behalf of the organisers, Mack Brooks Exhibitions. Despite some incertitude due to the currency crisis in the Euro zone or the recent developments in some north African and middle Eastern countries, there are generally positive sales prospects for suppliers to the sheet metal working industry; and not only in the growth markets of Asia and South America, but also in many European countries as well as in the USA. << (BB) (picture: EuroBLECH) EuroBLECH, 23-27 October, Hanover, Germany. Foundation Fieldbus Outpaces Other Process Fieldbus Solutions According to the research agency ARC, Foundation Fieldbus accounted for nearly three-quarters of the total digital process fieldbus marketplace in 2011. ENGINEERINGNET.EU -- Foundation Fieldbus provides an all-digital communication infrastructure for process automation, with multivariable measurement capabilities, powerful device diagnostics, and the ability to integrate wireless devices across multiple networks. According to ARC Fieldbus technology has made further inroads into the culture of process automation, despite the negative impact that the global recession had on the market. The company predicts ongoing expansion of the market, with continued double-digit growth over the next five years: With the Connecting Vessel Power Grids Directly to Solar Panels ABB wins order to install the first ever DC-based electric solution for a vessel. The DC grid will allow vessels to cut fuel consumption and emissions by up to 20 percent. ENGINEERINGNET.EU -- ABB has won an order to supply the first ever direct current (DC) power grid on board a ship. The equipment will allow a new offshore platform support vessel, under construction in Norway, to operate at the highest energy efficiency level to minimize emissions. In traditional electrical propulsion vessels, multiple DC connections account for more than 80 percent of electrical power consumption. Using a single DC grid represents significant power savings. ABB s solution is designed for ships with low-voltage onboard circuits, such as offshore support vessels, tug boats, ferries and yachts, and can reduce fuel consumption and emissions by up to 20 percent, states the concern. «Moreover, vessels will be ready to connect directly to supplementary DC energy sources, such as solar panels, fuel cells, or batteries,» said Veli-Matti Reinikkala, head of ABB s Process Automation division. << (BB) (picture : ABB) ditital manufacturing technology expanding into more and more application segments such as Foundation for Remote Operations Management and Foundation for Safety Instrumented Functions, a growth in the billions of dollars on an annual basis is possible for the foreseeable future. << (BB) (picture : Emerson) 6 ENGINEERINGNET MAGAZINE - maart 2012

ENGINEERINGnet.EU NeWSLINe Belgian Q-Biologicals Signs Agreement with Bayer CropScience Former Innogenetics biologicals department signs agreement to produce recombinant proteins for Bayer. ENGINEERINGNET.EU -- Q-Biologicals, a Belgian biotech company, announces that it has entered into a service framework agreement with Bayer CropScience to produce and purify recombinant proteins for Bayer. Production of two recombinant proteins has already been commissioned. Q-Biologicals CEO, Annie Van Broekhoven, comments: The signing of this service framework agreement is a strong endorsement of the need of service provider like Q-Biologicals in the Flanders (Belgian) region. This collaboration with Bayer is an important step in fulfilling our ambition to become a key player in the field of production of biologicals. Q-Biologicals is the former biologicals department of Innogenetics/ Fujirebio. It incorporates technology acquired from the Protein Service Facility of the Flanders Institute for Biotechnology and Ghent University. The company focuses on providing services in the field of process development and manufacturing of recombinant proteins, viruses and live cells. << (BB) (picture: Bayer Cropscience) BASF Creates Catalyst with Bodyguard BASF scientists create bodyguard protecting catalyst during formic acid production process. More international news daily on www.engineeringnet.eu ENGINEERINGNET.EU -- Very few chemical products have as many applications as formic acid: its uses include deicing airport runways or protecting silage from salmonella. BASF researchers now have developed a new manufacturing process that creates formic acid directly from carbon dioxide and hydrogen. Scientists have known about this reaction for over 40 years. But before it could be used on a large scale, they first had to find a way to protect the catalyst during the reaction. The solution is shown here: a ligand, a molecule with long arms. Like a bodyguard, the ligand protects the catalyst, ensuring that it remains active and can be used in further reactions. Ligands also allow catalysts to be recycled. << (BB) (photo: BASF) ENGINEERINGNET MAGAZINE - maart 2012 7

Programmeerbare Controllers - snel, robuust, betrouwbaar! Programmeerbare S controllers voor S uiteenlopende toepassingen: A WAGO-I/O-SYSTEM 750 PERSPECTO Control-Panels, S 762 WAGO-I/O-IPC, S 758 WAGO-SPEEDWAY 767 info-be@wago.com www.wago. www.wago.be

ENGINEERINGnet.BE NIEUWSLIJN Brainware Doorbraak in draadloos muziek beluisteren Het Eindhovense Holst Centre en het Leuvense imec hebben na tien jaar intensief onderzoek een doorbraak bereikt in het draadloos doorsturen van muziek met hoge kwaliteit en laag energieverbruik. Bestaande draadloze audiosystemen kampen met twee beperkingen: kwaliteit en stroomverbruik. Na een paar uurtjes geven de meeste draadloze hoofdtelefoons of Bluetooth headsets er al de brui aan. Het Nederlandse Holst Centre en het Belgische imec hebben nu een oplossing: een chip die langdurig draadloos muziek beluisteren met hoge kwaliteit mogelijk maakt. In vergelijking met Bluetooth of andere bestaande standaarden, is de chip tot 5 maal energiezuiniger. Muziek versturen kan over een afstand tot 20 meter. Er is naar verluidt geen storing mogelijk van andere draadloze signalen. En objecten in de ruimte maken het signaal alleen maar beter. Impulse Ultra-wideband (UWB), de breedbandtechnologie die Holst Centre en imec gebruiken voor hun nieuwe chip, werkt namelijk op een fundamenteel andere manier dan gebruikelijke draadloze standaarden. In plaats van met relatief hoge intensiteit uit te zenden op een bepaalde frequentie, werkt UWB bij veel lagere intensiteiten, maar dan over een breed spectrum. Op die manier blijft UWB als het ware verborgen tussen de ruis van andere signalen en kan het er ook nooit mee in conflict komen. Kunst is natuurlijk om het signaal uiteindelijk weer te ontcijferen. Meteen één van de redenen waarom de huidige doorbraak pas na tien jaar intensief onderzoek gerealiseerd kon worden. Nochtans is de nieuwe technologie helemaal niet zo nieuw. Ultra-wideband dateert al uit begin vorige eeuw en ligt aan de basis van heel wat radartoepassingen. Rond de eeuwwisseling kende UWB een kleine revival, meer bepaald in de ontwikkeling van draadloos USB. Maar voor die toepassing waren de vereiste datastromen niet te combineren met een laag energieverbruik. Niemand slaagde er dan ook in om de technologie succesvol naar de markt te brengen. De UWB-technologie van Holst Centre en imec gebruikt een andere breedband modulatietechniek. Door steeds kleiner wordende IC-technologie en doorgedreven onderzoek is het nu gelukt om extreem snel de radio aan en uit te schakelen. Daarbij blijven alle voordelen van UWB bewaard en gaat de energieconsumptie omlaag, tot naar verluidt slechts maximaal een tiental milliwatt. << (BB) (foto: imec) VDL Steelweld mag productielijnen bouwen voor Ford Genk Het Nederlandse engineeringbedrijf VDL Steelweld mag productieautomatisering leveren aan Ford Genk. VDL Steelweld meldt dat het in december 2011 bestellingen heeft binnengehaald van Ford Genk en Ford Valencia. Voor de locatie in België zal het Nederlandse bedrijf productielijnen toeleveren voor de closure delen van de nieuwe Ford Mondeo zoals deuren, kofferdeksel, motorkap en spatborden. Tevens gaat VDL Steelweld een nieuwe hanginglijn inrichten. Op deze lijn zullen in de toekomst ook de modellen Galaxy en S-Max geproduceerd worden. Voor de productielocatie in Valencia worden twee hanginglijnen ingericht voor nieuwe modellen. Het gaat hierbij om een integratie in de bestaande productielijnen. Een huzarenstukje, aangezien de productie van het huidige model zoveel mogelijk ononderbroken moet doorlopen. Het ombouwen en testen van de lijn vindt dan ook plaats in de weekends binnen een tijdspanne van maximaal 36 uur. VDL Steelweld is een internationale onderneming met vestigingen in Nederland, Groot-Brittannië en Duitsland. Het hoofdkantoor is gevestigd in Breda, Nederland. Het bedrijf bouwt gerobotiseerde productiesystemen. Er werken in totaal bijna 300 mensen bij het bedrijf. Steelweld behoort tot de VDL-groep, met hoofdkantoor in Eindhoven en ongeveer 7.100 medewerkers over heel de wereld. << (BB) (foto: Ford) ENGINEERINGNET MAGAZINE - maart 2012 9

ENGINEERINGNET.BE NIEUWSLIJN RAB-leden doeken enige Benelux-gerichte robotassociatie op De Vereniging Robotics Association Benelux (RAB) is ontbonden. De leden raakten het naar verluidt niet eens over de toekomstige koers van de associatie. De Algemene Vergadering van RAB de vereniging van invoerders en fabrikanten van industriële robots heeft eind januari beslist de associatie te ontbinden. Dat meldt RAB in een zéér kort persbericht van 3 zinnetjes. Volgens die mededeling ligt een verschil van mening over de toekomstige koers van de RAB ten grondslag aan de ontbinding. En ook: De leden zijn in goede harmonie uit elkaar gegaan. RAB had zich het delen en uitdragen van kennis die inzicht geeft in de toegevoegde waarde van industriële robotsystemen voor allerlei toepassingen in verschillende sectoren (metaal, food, etc.) tot doel gesteld. Daarnaast behartigde de RAB de economische en technische belangen van haar leden. Een van de belangrijkste pijlers van de Vereniging RAB was het tonen aan de markt dat industriële robots perfect RAB is dood, lang leve Vision & Robotics Solutions De inkt van het persbericht over de opdoeking van de RAB-robotassociatie was nog niet droog, of het Nederlandse Mikrocentrum kondigde een nieuwe werkgroep aan over robotica. In tegenstelling tot België, beweegt er in Nederland heel wat op het vlak van robotica en automatisering. Eén dag na het bericht over de opdoeking van RAB, kondigde het Nederlandse Mikrocentrum fijntjes aan binnen zijn High Tech Platform al eind november 2011 een nieuwe werkgroep voor diezelfde leveranciers opgericht te hebben. En daar houden de initiatieven in Nederland niet op: zo startte ook de TU Eindhoven in 2011 het Robotic Open Platform, een open source project dat de uitwisseling van praktische robotkennis moet bespoedigen. De werkgroep van Mikrocentrum, Vision & Robotics Solutions, bundelt intussen een vijftigtal bedrijven, en heeft krek hetzelfde doel als het ter ziele gegane RAB: zich inzetten om vision, robotica, gerelateerde industriële automatisering en systeemintegratie in zowel Nederland als België meer voet aan de grond te laten krijgen. Els van de Ven van Mikrocentrum: Naast promotie van de techniek maakt de Vlnr: Els van de Ven, Mikrocentrum en Ditske Kranenburg, Roboned. nieuwe werkgroep de branche als zodanig sterker door gezamenlijke doelstellingen te formuleren en de krachten te samengaan met veiligheid. Daarvoor is een stichting en een veiligheidskeurmerk in het leven geroepen: RAB Robotics Safety Mark. Doordat deze stichting een aparte entiteit is, heeft de opheffing van de RAB formeel geen impact op deze stichting. De RAB-leden, die het dus (helaas, want een mooi marktstaal) niet meer zagen zitten: ABB, AWL-Techniek, DE- STA-CO Benelux, Dero, Factory Control, FANUC Robotics Benelux, Ferdar Automation Technology Nederland, IRS Robotics, KUKA Automatisering + Robots, Manders Automation, MechDes Engineering, Moba, RFA Rijlaarsdam Factory Automation, Robertpack Industrial & Packaging Equipment, Rolan Robotics, Schunk Intec, Stäubli Benelux, Valk Welding, VDL Steelweld, WWA Projects, YASKAWA Benelux, ZVS Techniek. << (BB) (foto: Messe Munchen) bundelen bij het ontwikkelen van innovatieve en relevante oplossingen. Een samenwerkingsverband met Roboned, een andere Nederlandse robotorganisatie, waartoe zo n 340 bedrijven, kennisinstellingen en universiteiten behoren, zou zich in een vergevorderd stadium bevinden. In België heerst op het vlak van robotica alvast een grote stilte. Organisaties en bedrijven kunnen wél aansluiten bij Nederlandse initiatieven, maar daar houdt het zo ongeveer op. Helaas. En of er tijdens vergaderingen in Nederland Frans gesproken wordt, durven we te betwijfelen. Waardoor meteen een deel van de robotleveranciers en -gebruikers in Franstalig België in de kou blijft staan. << (BB) (foto: Mikrocentrum) 10 ENGINEERINGNET MAGAZINE - maart 2012

ENGINEERINGnet.BE NIEUWSLIJN Qinetiq Space ontwikkelt nieuw dockingmechanisme voor ISS-ruimtestation Sirris voert reeks robotondersteunde testen uit op door Qinetic Space ontwikkeld dockingmechanisme voor het ISS. Het Belgische Qinetiq Space is volop bezig met de ontwikkeling van een nieuw dockingmechanisme (een IBDM of International Berthing and Docking Mechanism) voor ESA. Een IBDM vangt een voertuig of module op die naar het ISS zweeft en dempt alle relatieve beweging tussen de module en het ISS. Eens dit gebeurd is, zorgt de IBDM voor een structurele luchtdichte koppeling tussen beide. Voor de testen deed het Belgische bedrijf een Metapro verruimt tot nieuwe materialenbeurs MTMS In maart 2013 staat er een nieuwe vakbeurs in Brussel. MTMS, of de Material Transformation & Machining Show. Die vervangt de bestaande Metapro-beurs over metaalbewerking. De Metapro, die normaal deze maand haar zevende editie zou beleven, was aanvankelijk met een jaar uitgesteld om beter in de beurzenkalender te passen. Metapro zou voortaan in de oneven jaren georganiseerd worden. Zou, want organisator Expo Advice kondigde vorige week op het Metapro Network Event in Kortrijk aan dat Metapro volgend jaar opgaat in MTMS of Material Transformation & Machining Show. Het wordt naar verluidt een nieuwe vakbeurs voor bewerkingstechnologieën die zich Karl D haveloose richt op verschillende materialen: metaal, kunststoffen, composieten. Karl D haveloose van Expo Advice: In het licht van de snelle ontwikkeling van nieuwe technologieën zoals rapid prototyping, 3D-technologieën of het verlijmen beroep op het kenniscentrum Sirris. De grote technische uitdaging was het omgaan met van materialen, zijn wij ervan overtuigd dat een verruimd Metapro-concept een goede oplossing kan bieden voor de Belgische markt. Met de nieuwe beursformule MTMS wil hij een overkoepelend visionair concept in de markt zetten waarin ook andere technologieën voor het bewerken van kunststoffen, composieten of hybride materialen aan bod komen. MTMS richt zich zowel tot de traditionele bezoekers uit de metaalsector als tot hightech-bedrijven die composieten verspanen of textiel verwerken in hun productieproces. Ook bedrijven uit de textielsector, de kunststofindustrie of de voedingssector kunnen er op zoek gaan naar nieuwe bewerkingstechnologieën, aldus D haveloose. Metaalbewerkingstechnologie blijft wellicht de kern van de vakbeurs, maar technologieën voor het bewerken van andere industriële materialen krijgen een evenwaardige plaats, zoals verlijmen, additive manufacturing en rapid prototyping. Ook aan automation & logistics wordt naar verluidt gedacht. (Bron: PDC, Vraagenaanbod) de grote krachten en momenten die gepaard gaan met het koppelen van de modules. Qinetiq Space wilde meer bepaald onderzoeken welke krachten en momenten precies optreden bij het docken volgens verschillende naderingstrajecten. Bij deze trajecten doen zich tijdens het naderen translatie- en rotatiefouten voor, waardoor bijkomende krachten en momenten optreden die geregistreerd moesten worden. Sirris kon met een robot de gewenste trajecten beschrijven. Een krachtcel op het einde van de robotarm liet toe het verloop van de belastingen nauwkeurig op te volgen. De geregistreerde krachten en momenten konden vervolgens vergeleken worden met deze die opgemeten werden in het actieve gedeelte van de IBDM. Met behulp van een 3D-optisch meetsysteem konden de verplaatsingen nauwkeurig gevolgd worden en vergeleken met de door de robot zelf geregistreerde posities van de eindeffector. De samenwerking heeft alvast geleid tot een contract voor verdere testen door Sirris. Het doel is nu het demonstreren van de capture - en damping -fase van het docking process in combinatie met de dynamica van de dockende module en het ISS. << (BB) (foto: QinetiQ) ENGINEERINGNET MAGAZINE - maart 2012 11

ENGINEERINGNET.BE INTERVIEW Dr. Ir. Sujeet Chand, CTO Rockwell Automat Smart manufacturing zal gepaard gaan met een scho De factory of the future, smart manufacturing, addivitieve fabricage, de gehele technische wereld bereidt zich voor op een grondige transformatie van het productie-apparaat om competitief te blijven in de werkelijk geglobaliseerde wereld van morgen. Dat wordt een wereld waarin een e-reader zoals de Kindle een time to market van amper enkele maanden telt, waar Tata een auto neerpoot voor een pietluttig bedrag, en waar alle facetten van ontwerp tot levering aan de consument onderdeel zijn van een intelligent, tentakelachtig productiemodel in de cloud. Wij spraken er in Chicago over met Dr. ir. Sujeet Chand, een wereldwijde autoriteit op het vlak van smart manufacturing, die zich als Chief Technology Officer van Rockwell Automation in de bevoorrechte positie bevindt alle ontwikkelingen van (erg) nabij te kunnen volgen. Door ing. Koen Vandepopuliere M.Sc., Engineeringnet Magazine Hoe zou u smart manufacturing definiëren? Sujeet Chand: Smart manufacturing staat voor sterk geconnecteerd en geoptimaliseerd produceren. Met sterk geconnecteerd bedoelen we: alles wat kan worden gedigitaliseerd, moet worden gedigitaliseerd en met mekaar geconnecteerd via het internet. Met geoptimaliseerd willen we zeggen dat het ertoe bijdraagt de processen te verbeteren met als gevolg verhoogde productiviteit, terugdringen van kosten, van voorraden en energieverbruik, tevens impliceert smart manufacturing dat elk onderdeel vlot traceerbaar is - onder meer de herkomst ervan - zodat kwaliteits- en veiligheidsproblemen die eruit voortkomen, snel worden geïdentificeerd en geremedieerd. Het connecteren omvat dus heel wat aspecten: niet enkel het automatiseringssysteem maar ook leveringsketen, distributiesysteem, bestelmodules, Smart manufacturing impliceert dat modellen worden geverifieerd met als doel de productieprocessen beter te laten beheren door het naar een hoger niveau tillen van connectiviteit en communicatietechnologie: communicatie tussen de verschillende onderdelen van de onderneming zal toelaten de processen te optimaliseren. Het heeft een impact op onderzoek en ontwikkeling, vrachtvervoer, het faciliteert produceren op vraag van de klant, Uiteindelijk komt het neer op: klanten geven wat ze wensen. Ik geef enkele voorbeelden. Stel, de consument zoekt in een supermarkt naar een bepaald product, maar ziet dat het niet meer voorradig is. Maar als de leverancier van dat product zicht heeft op de voorraden van de supermarkt, kan deze ervoor zorgen dat het altijd aanwezig is. Het helpt ook bij het ontdekken van trends. Amazon, bijvoorbeeld, merkte een toegenomen vraag naar touchcomputing, genre ipad. Wel, toen Amazon competitief wou worden in die markt, moesten ze zeer snel zelf met zo n tablet op de proppen komen. Ze moesten dus in staat zijn zo n product snel te ontwikkelen, te ontwerpen, produceren, distribueren, zodat ze hun klanten kunnen geven wat ze vandáág willen. Zo ontstond de Kindle. Een mooi voorbeeld van een bedrijf dat ter zake ver staat, is ook Dell. Deze firma staat bijzonder sterk wat betreft het beheer van hun leveringsketen, produceren overeenkomstig de vraag van de klant, En Tata Motors is er, mede dankzij smart manufacturing, in geslaagd de goedkoopste auto ter wereld te produceren. Wat ziet u als de cruciale onderdelen van smart manufacturing, en waarom? Sujeet Chand: Belangrijk is een gestandaardiseerd netwerk. De communicatie zal verlopen over het internet; interoperabiliteit van systemen via internet is cruciaal. Een tweede belangrijke component is productie-intelligentie. Dit beheert het productiegebeuren en vertaalt het in informatie, dus data, op basis waarvan acties worden ondernomen. Vraag is dan: hóe zorgt u daarvoor? Welnu, ook daarbij spelen standaarden een belangrijke rol. Derde component, tenslotte, is de bekomen informatie te gebruiken om alle aspecten van de onderneming te optimaliseren: sites, leveringsketens, Om dat mogelijk te maken, zijn geavanceerde signalisatie en modellering belangrijk, computers met 12 ENGINEERINGNET MAGAZINE - maart 2012

ion: keffect QUOTE Dr. ir. Sujeet Chand: Smart manufacturing zal inspireren tot proces- en productinnovaties die een waar schokeffect in de markt teweegbrengen. Bijvoorbeeld een auto voor 3.000, of een PC voor 300 dollar. hoge verwerkingssnelheden, en nog veel meer. Welke evoluties ziet u ter zake in het volgende decennium? Sujeet Chand: Ik geloof dat het internet, en internetgerelateerde standaarden, een steeds belangrijker rol zullen spelen inzake industriële automatisering. Wat we ook zullen zien, is dat de voortschrijdende globalisering de tendens naar smart manufacturing zal versnellen. Neem een firma die computerchips maakt in Noord-Amerika, Zuid-Amerika, Europa en Azië. Hoe beheert deze haar leveringsketens, haar fabrieken, hoe zorgt ze ervoor dat de kwaliteit wereldwijd consistent is, hoe kan ze reageren als er problemen optreden in de leveringsketen, waar ook ter wereld? Daarvoor is een sterk geconnecteerde onderneming nodig. Voorts zien we, vandaag reeds, een convergentie tussen IT- en controleafdeling. Dat zorgt ervoor dat steeds meer mensen nodig zijn die zich in beide domeinen thuis voelen; kenniswerkers die, zich baserend op informatie afkomstig uit de leveringsketen, in real time beslissingen kunnen nemen, gebaseerd op zakelijke overwegingen. Maar dat neemt niet weg dat er ook heel wat gespecialiseerde machine-operatoren, technici, nodig zullen blijven. En wat betreft smart manufacturing zelf? Sujeet Chand: Smart manufacturing zal drie fases doorlopen. In een eerste fase zal ze diverse stappen in het productieproces met mekaar connecteren en meer harmonisch laten verlopen, om zo de efficiëntie op de site te bevorderen. Daar zijn, typisch, informatietechnologie aanwezig, sensoren, motoren/actuatoren, controllers, productiemanagementsoftware, om elke specifieke stap of bewerking te beheren. Maar: elk daarvan is een efficiëntie-eiland! Smart manufacturing zal deze eilanden met mekaar connecteren en het delen van data mogelijk maken over de hele site. De convergentie tussen data die zijn vergaard door machines en deze uitgaande van menselijke intelligentie zal optimalisaties over de hele site faciliteren, net als het halen van managementobjectieven in de hele onderneming: economische performantie, veiligheid van werknemers, milieugerelateerde doelen, De tweede fase impliceert het connecteren van modelleer- en datatechnologieën met hoogperformante computerplatformen, wat het mogelijk zal maken te komen tot beduidend hogere niveaus productie-intelligentie. ENGINEERINGnet.BE INTERVIEW Complete productielijnen, en sites, zullen dermate flexibel zijn geworden dat ze in real-time reageren, wat leidt tot energiebesparing en geoptimaliseerde output. Bedrijven zullen de mogelijkheid hebben huidige en toekomstige processen te optimaliseren door het ontwikkelen van opvallend geavanceerde modellen en simulaties van productieprocessen. Onder meer zullen ze modellen ontwikkelen voor de massaproductie van producten en componenten die voortvloeien uit vorderingen inzake nanotechnologie: de ontwikkeling van ultra-geminiaturiseerde, zeer complexe componenten, systemen en materialen. Nog in deze tweede fase zal fabrieksspecifieke informatie worden geconnecteerd met data afkomstig uit de hele leveringsketen: gaande van beschikbaarheid van ruwe grondstoffen en het reageren op de wensen van klanten, tot het leveren van afgewerkte producten. En zodra slimme netten er zijn, zal de fabriek die voldoende aandacht besteedde aan smart manufacturing, klaar zijn ermee te connecteren om zo de energie te verbruiken wanneer deze meest voorradig of laagst in prijs is. Jaar na jaar blijft productie-intelligentie toenemen; uiteindelijk mondt ze uit in de derde fase. Smart manufacturing zal dan inspireren tot proces- en productinnovaties die een waar schokeffect op de markt teweegbrengen. Bijvoorbeeld een auto voor 3.000, of een PC voor 300 dollar. Vandaag dwingen leveringsketens als het ware te aanvaarden wat werd geproduceerd; tijdens deze derde fase, echter, wordt het net omgekeerd. Bedrijven zullen producten maken die zijn aangepast aan individuele noden: denk aan medicijnen met specifieke doseringen en samenstellingen. Klanten zullen een fabriek laten weten welke auto deze moet produceren, welke componenten ze in hun computer willen, of welke de jeans is die perfect op hun lichaam past. Deze derde fase zal de meest ingrijpende zijn, en van vitaal belang voor bedrijven. Deze zullen geen incrementele of geleidelijke veranderingen zien. Maar wel: wijzigingen die de regels van het spel compleet veranderen en de markten heftig door mekaar schudden << (foto s: Rockwell) ENGINEERINGNET MAGAZINE - maart 2012 13

7844 x passie! Onze specialisten voor de controle van uw processtoepassingen 3 van de voor u met passie ontwikkelde producten : Contactmanometer: volledig elektronisch, slijtagevrij, zeer nauwkeurig met analoge en digitale display en analoge en digitale uitgangen. Niveausensor efector gwr: sensorstaaf kan naar wens ingekort worden, individueel aan de tank aan te passen. Inline stromingssensor efector mid: compact en prijsgunstig. Voor debietmetingen, totaliseren van de doorstroomhoeveelheid en temperatuuraanwijzing. ifm electronic - close to you! www.ifm.com/be - tel : 02/481.02.20

ENGINEERINGnet.BE ONDERZOEK & ONTWIKKELING Serious games en herkenning Kinect-technologie lonkt naar ontwikkelaars De Kinect is gebaseerd op triangulatie. Hij heeft een infraroodbron die de omgeving bestraalt met een bekend puntenpatroon. Elke beweging die je maakt, zorgt voor een vervorming van het geprojecteerde patroon die de camera registreert. Achterliggende software doet aan patroonherkenning en triangulatie om de diepte te meten. Het begin 2009 door Microsoft overgenomen Israelische PrimeSense ontwierp de techniek en heeft het over LightCoding. Dat is dus wel iets anders dan Time of Flight dat afstanden meet op basis van het tijdverschil tussen het uitzenden van het licht en het opvangen van zijn reflectie. Het uiteindelijke resultaat is een dieptemap. Bij een beeldsnelheid van 60 frames per seconde zou de camera bewegingen van 1 cm registreren. De camera is ontwikkeld door PrimeSense/3DV Systems. Begin 2009 nam Microsoft 3DV Systems over en bouwde de camera in de Kinect. Verder zit er in de Kinect een RGBcamera, gezichts- en stem-herkenning en microfoon. De technologie omvat naar verluidt een 600-patenten. De consumentenmarkt is hier de technologiemotor. De massamarkt -uiteindelijk gaat het om huiskamerspelletjes die beweging herkennenrukt de prijzen naar beneden. Microsoft wil de technologie nu opentrekken naar de Windows-pc omgeving. Industriële belangstelling Ondertussen vind je op het internet een aantal projecten rond meer industriële toepassingen. Dat van het Finse Fastems bijvoorbeeld, sterk in automatisering, deed met de Unit for Computer-Human Interaction aan de Universiteit van Tampere, proeven naar het inzetten van de Kinect als interface voor machineoperatoren. Het stelde een proof-of-concept voor op de jongste EMO-beurs in Hannover. In de plaats van knoppen in te drukken, doe je dat straks misschien met gestures of typebewegingen, zegt researcher Tomi Heimonen die zeven moves isoleerde. Eind oktober 2011 kondigde Microsoft aan dat het een commerciële SDK op de markt zou brengen waarmee bedrijven toepassingen kunnen ontwikkelen voor de Kinect die het nu ook openstelt voor derden. De Kinect kwam een jaar eerder op de markt als een bewegingscamera voor de XBox-spelcomputer. Ogenblikkelijk kraakten hackers toen het toestel. Blijkbaar een accident de parcours, want ook de ontwikkelings- en engineeringwereld toont - ondermeer voor visiesystemen - interesse in de technologie. door Luc De Smet, Engineeringnet Magaizne De software in de Kinect-camera scant het skelet van de operator, identificeert de schouders, de elleboog en de pols en typeert daarmee bepaalde bewegingen. Eenvoudige zaken als het openen of sluiten van de machinedeur, links of rechts draaien, Als grote voordeel ziet Heimonen het gebruiksgemak. Er komt geen specifieke hardware meer aan te pas. De camera kost Geert Caenen, Vision++ twee keer niks. Alleen bij het opstarten van de toepassing moet de camera even kalibreren. De operator gaat daarvoor even op zijn plek staan met de armen open. De uitdaging bestaat er natuurlijk in om de toepassingen te vertalen naar een heuse industriële omgeving, rekening houdend zowel met de veiligheids- en ergonomieaspecten. In een productieomgeving kan ENGINEERINGNET MAGAZINE - maart 2012 15

23 May 2012» awarding!«welcome to the 8th IERA Award 2012 at the AUTOMATICA The top event for robotics experts: The IERA Invention & Entrepreneurship Award for Outstanding Achievements in Commercializing Innovative Robot and Automation Technology! This distinguished award is a joint initiative of the IEEE Robotics and Automation Society (IEEE RAS) and the International Federation of Robotics (IFR). The nominated finalists will be announced at the IERA Award Session at the AUTOMATICA in Munich: 23 May 2012 from 13:00 hrs to 16:30 hrs in hall A3, room A31/32. We look forward to your participation registration is not necessary, participation is free of charge. Invitation to the Networking-Dinner with announcement of the winner and expert meeting We strongly encourage you to attend: The IERA Networking-Dinner will include the official award ceremony, honourable guests as well as others who are interested in current news and getting to know the international experts of the robotics community. We look forward to your registration for the Networking-Dinner on 23 May 2012, from 19:00 hrs to 22:30 hrs at the restaurant Seeblick at the fairground of Messe Munich. Participation fee: 60.- For more information and registration please visit our website www.ifr.org or contact IFR, Ms. Silke Lampe Tel.: +49 69 6603-1697 Fax: +49 69 6603-2697 secretariat@ifr.org IFR International Federation of

ENGINEERINGnet.BE ONDERZOEK & ONTWIKKELING dat wel. Een goede belichting en de juiste hoek met de camera zijn belangrijk voor een correcte herkenning van de beweging, zegt Heimonen. Dat valt natuurlijk op te lossen door op de grond een cirkel te trekken waarbinnen de operator zijn instructies kan doorgeven. We moeten ook zeer voorzichtig zijn met ongewilde bewegingen. Niezen, bijvoorbeeld. Het project maakt deel uit van ruimere programma s van de Finse metaalverwerkende cluster die door de coördinerende Finse onderzoeksorganisatie Tekes gefinancierd worden. In dat kader ook het UXUS-gebeuren -User Experience & Usability in Complex Systems (UXUS)- dat bedrijven als Kone, Konecranes, Metso Paper, Rautaruukki en Fastems betrekt. Het gaat er vooralsnog om een conceptueel kader te creëren, gedreven door de praktijk van gebruikers en klanten. Dat moet zorgen voor nieuwe interactieconcepten en -gereedschappen die zowel de ervaring van de gebruiker als de productiviteit verbeteren. Het programma gaat ervan uit dat het succes en de concurrentiekracht van bedrijven in de toekomst sterk verbonden zal zijn met de manier waarop ze in staat zijn te zorgen voor mensgerichte interacties, duurzame processen, producten en diensten. Maar ook samenwerken in open innovatienetwerken en co-creatie ziet men als noodzakelijk om werkelijk innovatieve uitdagingen aan te gaan. Daarbij wordt het transformeren van kennis tussen onderzoek en praktijk, tussen de academische wereld en de zakenwereld belangrijker dan ooit. Pick & place Het Nederlandse Vanderlande Industries experimenteert met de Kinect. We zetten een ontwikkelingsproject op en doorlopen nu een feasibility traject met een testopstelling. Omdat andere visiesystemen niet lukten, suggereerde Vision++, waarmee we samenwerken, twee maanden geleden om het eens met de Kinect te proberen, zegt Peter Hendriks, R&D projectleider. Testen met Time of Light-systemen kenden veel problemen. De toepassing wil immers dat er in een doos gekeken wordt. ToFsystemen hebben daarbij last van reflecties van de randen. De Kinect was op een 10-tal dagen up & running. Dank zij de SDK en het opentrekken van de Kinect voor pc wisten we op heel korte tijd vele functies te integreren, aldus Geert Caenen, project manager bij Vision++ uit Heverlee. De meerwaarde van Vanderlande s oplossing bestaat in het picken van verschillende producten uit zowel een chaotische als een geordende opslag en het kunnen plaatsen in een bak. De toepassing is gekoppeld aan een portaalrobot waaronder klantenorderbakken aangevoerd worden. We gaan naar een 700 à 1.000 picks per uur, rekent systeemarchitect Bruno Van Wijngaarden bij Vanderlande Industries. Het afleggen van de items in de order-bakken gebruikt de ruimte optimaal. Het visiesysteem analyseert dus ook eerst de inhoud van de orderbak want die kan reeds gedeeltelijk gevuld zijn. Vision++ koos voor een robuust systeem dat zowel textuurkenmerken -de opdruk van dozen, bijvoorbeeld- als 3D-vorminformatie gebruikt om zoveel mogelijk items in de productbak te identificeren en te verifiëren. De Kinectcamera is deel van dit visiesysteem. Bruno Van Wijngaarden Kinect, met onderaan de sensoren. De technologie maakt furore: Samsung kondigde half februari aan 3D-TV af te vallen, maar wel sterk te geloven in intelligente, geconnecteerde televisie, met de Kinect voor de bediening van de tv via stem of gebaren. (foto: Microsoft) Voor het gecontroleerd afleggen van items in de orderbak wordt een tweede systeem met Kinect-camera gebruikt. Kinects 3D-hoogtekaart van de bakinhoud wordt gebruikt om geschikte aflegposities te berekenen aan de hand van voorgedefinieerde heuristieken. De Kinect is niet eenvoudig te kalibreren maar het is een massaproduct, zegt Caenen. Zodra iemand de sensor kalibreert, is die kalibratie ook bruikbaar voor anderen. Je vindt op internet kant-en-klare kalibratiedata en tools voor de gevorderde gebruiker die zijn eigen Kinect wil kalibreren. De Kinect beweegt mee op een as van een robot. Er is dan ook een wisselwerking tussen de snelheid van beeldverwerking en die van de robot. Je kan het systeem niet triggeren met een hardware signaal of Proefopstelling bij Vanderlande Industries, met als commentaar van System Architect Bruno van Wijngaarden: Moeilijk om een beeld te tonen zonder te veel weg te geven van de technologie (foto: Vanderlande) ENGINEERINGNET MAGAZINE - maart 2012 17

Betrouwbaar Flow meten. Proline Prosonic Flow B 200 De Prosonic Flow B 200 is een Utrasone gasflowmeter, speciaal ontworpen voor het meten van biogas. De B 200 maakt het mogelijk om naast het volume van biogas of stortgas ook het methaangehalte van het gas meten. Deze unieke techniek biedt de volgende voordelen: Natte en droge gassen kunnen worden gemeten De meting is onafhankelijk van de samenstelling van het gas, en is ook mogelijk bij lage druk Onderhoudsvrij Dankzij de intrinsiek veilige (Ex ia) tweedraads uitvoering is het instrument uitermate geschikt voor toepassing in een explosieve gevaarlijke omgeving Kwaliteit en kwantiteit worden 24 uur per dag gemeten Additionele metingen mogelijk; - Herleid volume [Nm³] - Methaan percentage - Verbrandingsenergie - Wobbe Index www.be.endress.com Endress+Hauser NV Carlistraat 13 1140 Brussel België Telefoon +32 2 248 06 00 Fax +32 2 248 05 53 info@be.endress.com www.be.endress.com

ENGINEERINGnet.BE ONDERZOEK & ONTWIKKELING puls. De camera kan in continu mode 30 beelden per seconde verwerken, hetgeen beter is dan de meeste industriële 3D camera s. De Kinect is duidelijk geen industriële hardware. Dat stelt vraagtekens bij de levensduur van het apparaat. Misschien moeten de integratoren straks de sleutelcomponenten afzonderlijk aanschaffen en in een stevige behuizing monteren. Het is de bedoeling potentiële klanten een demonstratieomgeving te bieden. We zoeken er straks een pilot project bij met specifieke eisen, zegt Van Wijngaarden. De voorkeur gaat uit naar een pilot in de retail voor het stapelen van vleesschaaltjes, bijvoorbeeld. De integrator wil ervaring opdoen met verschillende vormen en aspecten van verpakkingen. Daarom wordt ook gekeken naar het behandelen van onderdelen en componenten. Het prototype wil Vanderlande dit jaar nog operationeel hebben om dan voor eind 2013 een gebruikersproject rond te hebben. Of eerder. Dit is ook Belgisch Op basis van 36 punten isoleert de Kinect-software de patronen van een menselijke figuur tegen de achtergrond. Het creëert een skelet in het beeld, legt Laurent Grumiaux uit bij het Fishing Cactus in Bergen dat officieel XBox developper is van serious gaming. De herkenningsmachine werkt overigens enkel bij mensen. De bewegingen van de figuur kunnen softwarematig hertaald worden naar om het even welke avatar -of dat nu een menselijke figuur is, een paard of een doos. Ook kunnen ze een cursor aansturen. De XBox komt met twee standaard cursors -voor twee paar handen. Wil je een cursor met de voet aansturen, dan moet je zelf gaan programmeren, aldus Grumiaux. Vandaag pikt de Kinect er nog geen individuele vingers of polsrotatie uit. De feedback die je daarover krijgt, is gebaseerd op vooropgenomen animaties. Ook de feedback over gelaatsuitdrukkingen -lachen, bijvoorbeeld- is onnauwkeurig en vergt veel expressie. De derde as -de z-as- gebruikt ook veel CPU-rekenkracht, daar moet je dus spaarzaam mee omgaan. Grumiaux verwacht, nu de Kinect-technologie opengesteld wordt voor de pc, dat de camera in de volgende versie van de Kinect: uitstekend om ervaring met robots op te doen... Twee 20 jaar oude studenten in Robotics Engineering uit Zweden stellen op YouTube hun project voor. Met behulp van ondermeer een Kinect sturen en programmeren ze een ABB-robot. De camera kost twee keer niks. Of hoe je als student de aankoop van duur industrieel materiaal omzeilt... en toch ervaring opdoet! Bekijk de video op You Tube. Scan de QR-code in. << Kinect een grotere resolutie zal hebben en dat er een near mode komt zodat de persoon dichter bij de camera kan. De pcgebruiker heeft op zijn machine doorgaans meer intern geheugen dan op de XBox zodat zaken complexer kunnen worden. Je kan de Kinect voortaan ook koppelen aan een joystick, microfoon of externe webcamera die bijvoorbeeld specifieke gelaatsuitdrukkingen aftoetst. Cognitief gedrag testen Fishing Cactus ontwikkelde met het Erasmus-hospitaal van de ULB een proof of concept om het cognitief gedrag van patiënten of proefpersonen te testen. Therapeuten observeren hiermee hoe mensen hun avatar in een virtuele omgeving aansturen met hun handen of lichaamsbeweging. De therapeuten kunnen zelf het scenario bepalen. Fishing Cactus werkt er aan een tweede versie. Het ontwikkelde ook een prototype voor een virtuele fysiotherapiecoach die de patiënt onmiddellijk feedback geeft over zijn bewegingsoefeningen voor de Kinect. Voor de Europese Commissie ontwikkelde het met het communicatiebureau Mostra een edu game voor het bezoekerscentrum van de EU Commissie. Voor de industriële wereld zijn we klaar met een heel groot trainingsproject voor een Italiaans bedrijf. We koppelden de Kinect aan een van hun apparaten. De trainingsopstelling, die gebruik maakt van 3D, cursoren en een gepersonaliseerde avatar, geeft feedback over de kwaliteit van het gebruik van het apparaat: over de beweging, het ritme, de accuraatheid, De Kinect doet het heel goed bij wie moet leren omgaan met een proces of apparaat. Hiermee train je het spiergeheugen. Fishing Cactus ontwikkelt serious games voor autobouwers en producenten van work-out toestellen maar is ook actief in de nucleaire sector met veiligheids- en evacuatie-scenario s. Er is steeds beweging aan gekoppeld. Fishing Cactus startte in 2009 met vier mensen en telt vandaag bijna 30 medewerkers. Meer dan de helft is programmeur. Er zijn vier game designers en vier 2D- en 3D-artiesten. De omzet groeide van 100.000 naar 1,2 miljoen euro eind 2011. We bouwden een eigen 3D-engine waarmee we serious games ontwikkelen. Daarbij integreren we de inhoud en het proces, inclusief beelden, belichting, achtergronden, artificiële intelligentie, avatars. We waken er steeds over dat de fun -toets aanwezig blijft, stelt Grumiaux. We spreken dan ook niet over pure simulaties. Het gaat om ervaringen met inhoud. Een goeie game bouwt het bedrijf op een week. Een degelijke industriële toepassing vergt al gauw een paar maanden. We leven in een wereld waar mensen willen leren zonder inspanning, op een actieve manier, stelt Grumiaux. De jongere generatie is groot geworden met spelletjes en kan wellicht niet meer leren zonder spel of actieve toepassing. Archaïsche dinosaurussen denken dat spelletjes alleen zijn voor kinderen. Maar de gemiddelde leeftijd van gamers is vandaag zowat 35 jaar! Spelen zijn gewoon verweven met onze dagdagelijkse wereld. << ENGINEERINGNET MAGAZINE - maart 2012 19

ENGINEERINGNET.BE onderzoek&ontwikkeling Ingenieurs en artsen ontwikkelen eerste patiëntspecifiek implantaat in titanium Een gezamenlijk project met partners uit de Belgische en Nederlandse academische wereld, de medische sector en de industriële engineering heeft geleid tot de ontwikkeling van een volledig onderkaakreconstructie-implantaat in titanium. Uniek: het implantaat is in België gefabriceerd met behulp van Selective Laser Melting, een vorm van digitale productie. door Bert Belmans, Engineeringnet Magazine Het unieke schuilt in de productiemethode van het implantaat via 3D-printen, of Additieve Fabricage. In tegenstelling tot klassieke kaakimplantaten, waarbij materiaal wordt weggefreesd om de juiste vorm te krijgen, is dit onderkaakreconstructie-implantaat laagje voor laagje opgebouwd via een hoogpreciese laser. Die verhit metalen poederdeeltjes selectief, die vervolgens snel en volledig smelten en hechten aan de vorige metaallaag zonder lijm of bindvloeistof. Deze methode Rapid Prototyping, 3D-printing of Additieve Fabricage genoemd - is niet nieuw, maar begint stilaan volwassen te raken. En België is op het vlak van 3D-printing verwend: er zijn niet minder dan 3 fabrikagecentra actief (LayerWise, Melotte en Materialise), waaronder het grootste van Europa. In dit geval is de eer aan fabricant LayerWise. Die gebruikte titanium als grondstof voor het implantaat, en wist de volledige prothese, inclusief de gewrichtsdelen, als één geheel te fabriceren. Prof. Dr. Jules Poukens van de Universiteit Hasselt: De nieuwe behandelingsmethode is een wereldpremière omdat het gaat over het eerste patiënt-specifiek implantaat ter vervanging van een hele onderkaak. Het implantaat integreert meerdere functies, waaronder kuiltjes die het oppervlak vergroten, holtes die de spierhechting Boven: team van chirurgen en ingenieurs tijdens de ingreep in het Orbis Medisch Centrum Sittard-Geleen. Onder: schedel zonder en met inplantaat. Het hele project is een staaltje van Belgisch-Nederlandse samenwerking: de nieuwe methode werd ontwikkeld door de Biomed onderzoeksgroep van de Universiteit Hasselt (B) in samenwerking met ingenieurs van de Xios Hogeschool (B), van Xilloc Medical (NL), de Universiteit Leuven en chirurgen van het Orbis Medisch Centrum Sittard-Geleen (NL). LayerWise (B) produceerde de implantaatstructuur, die voorzien werd door een biokeramische laag door Cam Bioceramics (NL). Ronduit schitterend! (foto: LayerWise). bevorderen, en sleuven die onderkaakzenuwen geleiden. Bovendien is het onderkaak-implantaat voorzien om later dentale implantaatbruggen- en/of steegconstructies rechtstreeks te kunnen bevestigen. Ik leidde het chirurgenteam die de AM-geproduceerde structuur geïmplanteerd heeft tijdens een operatie van minder dan vier uur in het Orbis Medisch Centrum in Sittard-Geleen. Kort na het ontwaken uit de anesthesie sprak de patiënt reeds enkele woorden, 20 ENGINEERINGNET MAGAZINE - maart 2012