Inhoud 1 Inleiding (gezondheids)recht 23 1.1 Inleiding 23 1.2 Recht 24 1.2.1 Positief recht 24 1.2.2 Rechtsbronnen 24 1.2.3 Functies van het recht 26 1.2.4 Rechtsgebieden 27 1.3 Gezondheidsrecht 36 1.3.1 Rechtstheorie en rechtsbeginselen 37 1.3.2 Domein van het gezondheidsrecht 39 1.3.3 Scholenstrijd in het gezondheidsrecht 41 1.3.4 Gezondheidsrecht als verwerkelijking van een grondrecht 42 1.3.5 Een nieuwe theorie van gezondheidsrecht 45 1.3.6 Recht op zorg voor de gezondheid 51 1.4 Recht en gezondheidszorg 56 Literatuur 57 2 Structuur en organisatie gezondheidszorg 59 2.1 Inleiding 59 2.2 Wet toelating zorginstellingen 62 2.2.1 Voorgeschiedenis 62 2.2.2 Deregulering van WZV en wetvoorstellen 65 2.2.3 Relatie tot recente stelselveranderingen 66 2.2.4 Van aanbod- naar vraagsturing 67 2.2.5 WTZi en gereguleerde marktwerking 68 2.2.6 Inhoud van regeling WTZi 68 2.3 Private initiatieven in de zorg en ZBC s 72 2.3.1 Achtergronden 72 2.3.2 WTZi, ZBC s en privéklinieken 73
2.4 Introductie van winstoogmerk 74 2.5 Kapitaallasten en bouw 75 2.5.1 Aanleiding 75 2.5.2 Hoofdlijnen 76 2.6 Wet op bijzondere medische verrichtingen 77 2.6.1 Inleiding 77 2.6.2 Regulering van bijzondere voorzieningen 77 2.6.3 Overige bepalingen 81 2.7 Gezondheidswet 82 2.7.1 Inleiding 82 2.7.2 De Gezondheidsraad 82 2.7.3 Staatstoezicht op de Volksgezondheid 84 2.7.4 Provinciale Raad voor de Volksgezondheid 88 2.8 Wet ambulancezorg 89 Literatuur 90 3 Mededinging en aanbesteding in de zorg 93 3.1 Inleiding 93 3.2 Verboden kartelafspraken en vrijstellingen in de zorg 94 3.2.1 Kartelverbod en vrijstellingen 94 3.2.2 Combinatieovereenkomsten 96 3.3 Misbruik van machtsposities 97 3.3.1 Inleiding 97 3.3.2 Voorbeeld van mogelijk misbruik van machtspositie in de zorgpraktijk 98 3.4 Fusies en concentraties in de zorg 99 3.4.1 Inleiding 99 3.4.2 Wijziging Mededingingswet met verlaging omzetdrempel voor concentraties 100 3.4.3 Spelregels bij concentratie 101 3.4.4 Voorbeelden van fusietoetsing in de zorgpraktijk 103 3.5 Beoordeling van samenwerking in de zorg door NMa 109 3.5.1 Richtsnoeren voor samenwerking voor ondernemingen 109 3.5.2 Richtsnoeren voor de zorgsector 110 3.5.3 Visiedocument van NMa over concurrentie in ziekenhuissector 110 3.5.4 Visiedocument van NMa over concurrentie in AWBZzorgmarkten 110 3.5.5 Toegestane vormen van samenwerking 111 3.5.6 Verboden samenwerking 112 3.5.7 Specifieke vormen van samenwerking 112 3.5.8 Brancheorganisaties en Mededingingswet 115 3.5.9 Algemene voorwaarden 117
3.5.10 Gedragscodes 117 3.5.11 Gemeenschappelijke inkoop 118 3.5.12 Kwaliteitsafspraken 123 3.6 Taken en bevoegdheden van Nederlandse Zorgautoriteit 125 3.6.1 Inhoud van NZa-taken 125 3.6.2 Taken van minister van VWS 126 3.6.3 Informatie-uitwisseling met andere toezichthouders 126 3.7 Toepassing van aanmerkelijke marktmacht door NZa 128 3.7.1 Aanmerkelijke marktmacht 128 3.7.2 Bevordering van marktwerking 131 3.8 Zijn zorgverzekeraars en zorginstellingen aanbestedingsplichtig? 131 3.8.1 Aanbestedingsplichtige diensten 132 3.8.2 Publiekrechtelijke instellingen 132 3.8.3 Toepasselijke aanbestedingsregels in de zorgsector 132 3.8.4 De nieuwe mogelijkheden uit de richtlijn 133 3.8.5 Circulaire van College bouw zorginstellingen 134 3.8.6 Hoe moet worden aanbesteed? 135 3.8.7 Rechtspraak Europees aanbesteden in de zorgsector (algemeen) 137 3.9 Aanbesteden en Wmo 143 3.9.1 Inleiding 143 3.9.2 Overgangsregeling in de Wmo 144 3.9.3 Toepasselijke aanbestedingsprocedure 144 3.9.4 Uitzondering op aanbestedingsregels 145 3.9.5 Onderscheid tussen 2A- en 2B-diensten 146 3.9.6 Voorbeelden van rechtspraak aanbesteden in de Wmo 146 3.9.7 Beleidsmatige ontwikkelingen 151 Literatuur 154 4 Financiering van de gezondheidszorg 157 4.1 Inleiding 157 4.2 Zorgverzekeringswet 160 4.2.1 Verzekeringsplicht 160 4.2.2 Inhoud van zorgverzekering 161 4.2.3 Financiering 164 4.2.4 Zorgverzekeraars 166 4.2.5 Vereveningsbijdrage 170 4.2.6 Beheer 171 4.2.7 Toezicht 172 4.3 Wet op de zorgtoeslag 174 4.4 Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten 174 4.5 Wet marktordening gezondheidszorg 176 Literatuur 177
5 Kwaliteitsregulering 179 5.1 Inleiding 179 5.2 Kwaliteitsregulering zorginstellingen 180 5.2.1 Voorgeschiedenis van KZI 180 5.2.2 Doel, reikwijdte en inhoud van KZI 181 5.2.3 Kwaliteitsnormen van KZI 182 5.2.4 Handhaving en toezicht 187 5.3 Kwaliteitsregulering beroepsbeoefenaren 188 5.3.1 Achtergrond van Wet BIG 189 5.3.2 Hoofdlijnen 191 5.3.3 Tuchtrecht 199 5.3.4 Maatregelen wegens ongeschiktheid 200 5.3.5 Strafbepalingen 201 5.3.6 Toekomst van Wet BIG 201 5.4 Zelfregulering in de gezondheidszorg 202 5.4.1 Inleiding 202 5.4.2 Protocollen, richtlijnen, standaarden en gedragsregels 202 5.4.3 Kwaliteit van richtsnoeren voor artsen 204 5.4.4 Richtsnoeren in de rechtspraak: context en consequenties 205 5.4.5 Wenselijkheid van richtsnoeren 209 5.4.6 Eigenschappen van gewicht 211 5.4.7 Richtsnoeren, rechters en medisch-professionele autonomie 216 5.4.8 De zaak-menzis 219 5.4.9 Conclusie 220 5.5 Medezeggenschap in de zorg 221 5.5.1 Inleiding 221 5.5.2 Reikwijdte 222 5.5.3 Inhoud 223 5.5.4 WMCZ in de praktijk 224 5.6 Toekomst 224 Literatuur 225 6 Patiëntenrechten: de WGBO 227 6.1 Inleiding 227 6.2 Zelfbeschikking en rechtsbescherming 228 6.3 Rechtspositie van de patiënt 229 6.4 Eenzijdige beëindiging van behandelingsovereenkomst door hulpverlener 230 6.5 Opzegging van behandelingsovereenkomst door patiënt 232 6.5.1 Eenzijdige opzegging door patiënt 232 6.5.2 Beëindiging met wederzijds goedvinden 233
6.6 Informed consent (recht op weloverwogen toestemming) 233 6.7 Informatierecht 234 6.7.1 Inhoud van voorgenomen onderzoek of behandeling 235 6.7.2 Risico s van onderzoek en behandeling voor patiënt 235 6.7.3 Doel van onderzoek of behandeling 236 6.7.4 Aard van onderzoek of behandeling 236 6.7.5 Alternatieven voor onderzoek of behandeling 236 6.7.6 Staat en vooruitzichten van gezondheidstoestand van patiënt 237 6.7.7 Patiënt wil geen informatie 237 6.7.8 Therapeutische exceptie 238 6.7.9 Rechtspraak en redelijkheid met betrekking tot informatieverstrekking 239 6.7.10 Samenvatting 239 6.8 Toestemming 241 6.8.1 Wilsonbekwaamheid en handelingsonbekwaamheid 242 6.8.2 Wilsbekwaamheid 243 6.8.3 Wie geeft toestemming bij wilsonbekwaamheid? 243 6.9 Beroepsstandaard 244 6.10 Privacy en patiëntendossier 245 6.10.1 Recht op inzage in patiëntendossier 246 6.10.2 Verstrekking van gegevens uit patiëntendossier 247 6.10.3 Zeggenschap over patiëntendossier 247 6.11 Zwijgplicht en beroepsgeheim 248 6.11.1 Behandelend team 249 6.11.2 Verzekerings- en keuringsarts: blokkeringsrecht 250 6.11.3 Huisarts 252 6.11.4 Afgeleid beroepsgeheim 252 6.11.5 Inspectie voor de Gezondheidszorg/opsporingsambtenaren 253 6.11.6 Voorwaarden voor doorbreking van geheimplicht 253 6.11.7 Wettelijke doorbreking van beroepsgeheim: deskundigenonderzoek in burgerlijke procedure 254 6.11.8 Wettelijk beroepsgeheim: redelijk vermoeden van kindermishandeling 254 6.11.9 Plaatsvervangend beslissen/vertegenwoordiging van patiënt 255 Literatuur 256 7 Bijzondere patiëntenrechten in de gezondheidszorg 259 7.1 Inleiding 259 7.2 Bijzondere opnemingen in psychiatrische ziekenhuizen 260 7.2.1 Inleiding 260 7.2.2 Vertrekpunten van Wet Bopz 260
7.2.3 Begripsbepalingen 261 7.2.4 Opneming 262 7.2.5 Rechten van onvrijwillig opgenomen patiënten 270 7.2.6 Verlof en ontslag 276 7.2.7 Vastlegging van gegevens 279 7.2.8 Patiëntenvertrouwenspersoon 279 7.2.9 Pychogeriatrische patiënten en verstandelijk gehandicapten 280 7.3 Orgaantransplantatie 282 7.3.1 Inleiding 282 7.3.2 Begripsbepalingen 283 7.3.3 Orgaandonatie bij leven 283 7.3.4 Postmortale orgaandonatie 284 7.3.5 Vaststelling van de dood 285 7.3.6 Donorregister 286 7.3.7 Verdeling van postmortale donororganen 287 7.3.8 Strafbepalingen 287 7.3.9 Masterplan orgaandonatie en kabinetsstandpunt 287 7.4 Medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen 288 7.4.1 Geschiedenis 288 7.4.2 Materiële normen 290 7.4.3 Toetsingscommissies 296 7.4.4 Toetsingsprocedure 297 Literatuur 302 8 Medische aansprakelijkheid 305 8.1 Inleiding 305 8.2 Medische aansprakelijkheid 306 8.3 Kernbegrippen in civiele aansprakelijkheid 307 8.4 Open systeem: karaktertrekken van civiele aansprakelijkheid 308 8.5 Aansprakelijkheid bij gebrekkig of niet-nakomen van een overeenkomst 309 8.6 Centrale aansprakelijkheid van ziekenhuis 312 8.7 Schadebegrip in het civiele recht 313 8.7.1 Soorten schadevergoeding 313 8.7.2 Omvang en hoogte van schadevergoeding 315 8.8 Ander nadeel : affectieschade en shockschade 316 8.8.1 Aantasting van fundamenteel recht 316 8.8.2 Affectieschade en shockschade 316 8.8.3 Immateriële schade algemeen 318 8.9 Causaal verband 319 8.10 Buitencontractuele aansprakelijkheid: onrechtmatige daad 321
8.10.1 Soorten buitencontractuele aansprakelijkheid 321 8.10.2 Aansprakelijkheid voor gevaarlijke stoffen 322 8.11 Zorgvuldigheidsvereiste: maatstaf van redelijk bekwaam hulpverlener 323 8.12 Aansprakelijkheid wegens gebrekkige informatieverstrekking en instructiefouten 325 8.13 Aansprakelijkheid bij niet medisch geïndiceerde esthetische behandeling 326 8.14 Aansprakelijkheid bij ketenzorg (transmurale zorg) 326 8.15 Productenaansprakelijkheid 328 8.16 Aansprakelijkheid wegens gebrekkige zorg in het ziekenhuis 330 8.17 Aansprakelijkheid voor schending van veiligheidsnormen en medische protocollen 331 8.18 Aansprakelijkheid van ziekenhuis bij schending van veiligheidsnormen 334 8.19 Bewijs 335 8.20 Zaak-Implanon: aspecten van civiele aansprakelijkheid belicht 336 8.21 Omkering van de bewijslast 342 8.22 Verband tussen medisch-tuchtrechtelijke uitspraak en civielrechtelijke claim 344 8.23 Ethiek in aansprakelijkheidsrecht: de zaak-kelly, wrongful life, wrongful birth, schadeposten 344 8.24 Maatschappelijke gevolgen van civielrechtelijke uitspraak 351 8.25 Civiele vorderingen en medisch zinloos handelen 352 Literatuur 355 9 Begin van het leven 357 9.1 Inleiding 357 9.2 Begin van leven 358 9.3 Betekenis van internationaal recht 359 9.3.1 EVRM 359 9.3.2 Biogeneeskundeverdrag (Verdrag van Oviedo 1997) 360 9.4 Medische wenselijkheid 361 9.5 Menselijke waardigheid 361 9.6 Ethisch beladen ontwikkelingen in medische wetenschap 362 9.7 Embryoselectie omwille van genezing 363 9.8 Transplantatie 364 9.9 Instrumenteel gebruik van menselijk leven 366 9.10 Ethische status van het embryo 367 9.11 Juridische status van het (pre-)embryo 368 9.12 Afbreking van zwangerschap 370
9.13 Afzwakking van rechtspositie van ongeborene? 372 9.14 Late zwangerschapsafbreking 372 9.14.1 Wettelijke bepalingen 372 9.14.2 NVOG-richtlijn voor late zwangerschapsafbreking 374 9.15 Voortplantingstechnieken: kunstmatige bevruchting en selectie 375 9.16 Kunstmatige voortplanting 375 9.17 Draagmoederschap 377 9.18 Selectie van leven 378 9.18.1 Prenatale diagnostiek 379 9.18.2 Erfelijkheidsonderzoek 380 9.18.3 Extreme gevoeligheid en gevolgen voor derden van genetische gegevens 381 9.19 Embryowet 382 9.19.1 Activiteiten die buiten Embryowet vallen 384 9.19.2 Verplicht protocol voor handelingen met geslachtscellen en embryo s 384 9.19.3 Vier verschillende situaties 385 9.19.4 Verboden 386 9.19.5 Niet verboden 388 9.19.6 Toestemming van donor en CCMO 389 9.19.7 Donatie en zeggenschap over geslachtscellen 390 9.19.8 Donatie van restembryo s en toestemming 391 9.19.9 Toestemming voor onderzoek met embryo s waarmee zwangerschap beoogd is 392 9.19.10 Toestemming voor onderzoek met foetussen 392 9.19.11 Onderzoeksprotocollen en toetsing 393 9.20 Wet foetaal weefsel (WFW) 395 9.20.1 Doel van WFW 396 9.20.2 Definitie 397 9.20.3 Samenhang met andere wetgeving 399 9.20.4 Informatie, toestemming en privacy 400 9.20.5 Reglement verplicht 402 9.20.6 Verwachtingen van gebruik van foetaal weefsel 402 9.21 Wet veiligheid en kwaliteit lichaamsmateriaal (WVKL) 403 9.21.1 Geneeskundig gebruik van lichaamsmateriaal en gevaren 403 Literatuur 405 10 Levensbeëindigend handelen 407 10.1 Inleiding 407 10.2 Het begrip levensbeëindigend handelen 408 10.3 Het begrip euthanasie 408
10.4 Respect voor leven als kern: positie van zelfbeschikkingsrecht 410 10.5 Het pijnpunt van behandeling niet gericht op levensbehoud 412 10.6 Politiek en emoties rond levensbeëindigend handelen 413 10.7 Praktijk rond levensbeëindigend handelen 415 10.8 Strafrecht 417 10.8.1 Strafuitsluitingsgronden bij actieve levensbeëindiging 417 10.8.2 Ontbreken van materiële wederrechtelijkheid 418 10.8.3 Medische exceptie 419 10.8.4 Noodtoestand (overmacht) 419 10.8.5 Gewetensnood als overmacht 421 10.8.6 Rechtsdwaling 421 10.9 Euthanasie bij de wilsbekwame patiënt 421 10.10 Hulp bij zelfdoding 422 10.11 Uitzichtloos en ondraaglijk lijden 422 10.12 Vijf belangrijke arresten van de Hoge Raad 423 10.13 WTL 427 10.13.1 Zorgvuldigheidseisen van WTL 427 10.13.2 Kinderen en WTL 429 10.13.3 Meldingsprocedure 430 10.13.4 Gemeentelijk lijkschouwer en OM 430 10.13.5 Waarvoor WTL niet geldt 431 10.13.6 Bestaansreden van WTL 431 10.13.7 Regionale toetsingscommissie euthanasie; SCEN-artsen 433 10.13.8 Zelfdodingsconsulent 433 10.13.9 Geen recht op actieve levensbeëindiging; doorverwijzing 436 10.14 Actieve levensbeëindiging bij wilsonbekwame patiënt 438 10.14.1 Actieve levensbeëindiging bij pasgeborenen 439 10.14.2 Meldingsprocedure levensbeëindiging bij pasgeborenen en wilsonbekwamen 439 10.14.3 Gronings protocol 440 10.14.4 Centrale deskundigencommissie beoordeling late zwangerschapsafbreking en levensbeëindiging bij pasgeborenen 442 10.14.5 Medisch zinloos handelen bij pasgeborenen en zeer jonge kinderen 443 10.14.6 Rol van de ouders; strafrecht 443 10.14.7 Kwaliteit van leven als enig criterium 444 10.14.8 Hellend vlak 445 10.14.9 CAL en NVK-rapport Doen of laten 446 10.14.10 Wilsonbekwaamheid bij levensbeëindiging 446 10.14.11 Actieve levensbeëindiging bij meerderjarige wilsonbekwame patiënten; wilsverklaring 447
10.14.12 Actieve levensbeëindiging zonder medische indicatie 448 10.15 Overzicht van medisch handelen niet gericht op levensbehoud 450 10.15.1 Normaal medisch handelen en actieve levensbeëindiging 450 10.15.2 Medisch zinloos handelen 453 Literatuur 457 11 Openbare gezondheid en preventie 461 11.1 Inleiding 461 11.1.1 Het begrip openbare gezondheid 461 11.1.2 Ontwikkelingen in Nederland 463 11.1.3 Milieuhygiëne en openbare gezondheid 466 11.1.4 Deelgebieden van openbare gezondheidszorg 468 11.2 Domein van de openbare gezondheidszorg 470 11.3 Preventiewetgeving 473 11.4 Betrokken instanties en hulpverlening 474 11.4.1 Een nieuwe wet 474 11.4.2 GGD 475 11.4.3 RIVM 476 11.4.4 Inspectie voor de Gezondheidszorg: toezicht 476 11.4.5 Huisarts 477 11.4.6 Tandarts en mondhygiëniste 478 11.4.7 Andere beroepsbeoefenaren 478 11.4.8 Instellingen voor gezondheidszorg 478 11.4.9 Private initiatieven 479 11.5 Collectieve preventie 479 11.6 Infectieziekten 483 11.6.1 Inleiding 483 11.6.2 Bestrijding van infectieziekten 486 11.6.3 Quarantaine 488 11.6.4 Voorbeelden 489 11.6.5 Rijksvaccinatieprogramma (RVP) 491 11.7 Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) 495 11.8 Jeugdzorg 499 11.8.1 Reguliere jeugdgezondheidszorg 499 11.8.2 Consultatiebureaus en CB-arts 500 11.8.3 Elektronisch kinddossier 500 11.8.4 Interventiezorg 501 11.8.5 Wet op de jeugdzorg (WJZ) 502 11.8.6 Bureau Jeugdzorg 503 11.8.7 Advies- en Meldpunt Kindermishandeling (AMK) 504 11.8.8 Zorgaanbieder jeugdzorg 508
11.8.9 Planning 512 11.8.10 Toezicht 512 11.9 Wet op het bevolkingsonderzoek (WBO) 513 11.9.1 Inleiding 513 11.9.2 Wat is bevolkingsonderzoek? 513 11.9.3 Definitie van het begrip bevolkingsonderzoek 514 11.9.4 Vergunningplicht 515 11.9.5 Casus: borstkankeronderzoek 520 11.10 Warenwet en voedselveiligheid 523 11.10.1 Inleiding 523 11.10.2 Warenwet en eet- en drinkwaren 524 11.10.3 Ontwikkeling van hygiënecodes 525 11.10.4 HACCP 526 11.10.5 Betekenis van HACCP 527 11.10.6 Hygiënecodes geformaliseerd 528 11.11 Tabakswet 530 11.11.1 Kaderovereenkomst 531 11.11.2 Fiscale en andere financiële prikkels 532 11.11.3 Bescherming tegen blootstelling aan tabaksrook 533 11.11.4 Rookvrije werkomgeving en rookverbod in horeca 533 11.11.5 Verpakking en etikettering van tabaksproducten 535 11.11.6 Verkoopverboden 536 11.11.7 Verkoopbeperkingen 536 11.11.8 Tabak en jongeren 537 11.11.9 Beeldvorming rond roken 537 11.11.10 Reclame en sponsoring 538 11.12 Drank- en Horecawet 539 11.12.1 Verkoop- en reclamebeperkingen 540 11.12.2 Drank en jongeren 541 11.12.3 Sociale hygiëne en veiligheid 542 Literatuur 543 12 Europa en de gezondheidszorg 547 12.1 Inleiding 547 12.2 Raad van Europa en mensenrechten in de gezondheidszorg 547 12.2.1 EVRM 547 12.2.2 Biogeneeskundeverdrag 548 12.3 Europese Unie en gezondheidszorg 558 12.3.1 Achtergronden 558 12.3.2 Volksgezondheid 559 12.3.3 Gezondheid en vrijverkeerbepalingen 562
12.3.4 Mededinging en gezondheidszorg 585 12.4 Besluit 590 Literatuur 592 13 Rechtshandhaving in de gezondheidszorg 593 13.1 Inleiding 593 13.2 Civielrechtelijke handhaving 594 13.3 Soorten aansprakelijkheid 595 13.4 Wanprestatie en onrechtmatige daad 596 13.5 Causaliteit en schade 597 13.6 Bewijs en procedure 598 13.7 Strafrechtelijke handhaving 599 13.7.1 Inleiding 599 13.7.2 Strafbaarheid 599 13.7.3 Strafuitsluiting 602 13.7.4 Procedure en sancties 603 13.8 Bestuursrechtelijke handhaving 604 13.8.1 Inleiding 604 13.8.2 Procedure en sancties 604 13.9 Tuchtrechtelijke handhaving 607 13.9.1 Inleiding 607 13.9.2 Werkingssfeer 607 13.9.3 Tuchtnormen 608 13.9.4 Tuchtmaatregelen 609 13.9.5 Tuchtcolleges 610 13.9.6 Tuchtprocedure 611 13.9.7 Tuchtrecht in de praktijk 613 13.10 Klachtrecht in de gezondheidszorg 613 13.10.1 Inleiding 613 13.10.2 Wet klachtrecht cliënten zorgsector (WKCZ) 613 13.10.3 Klachtrecht in de praktijk 615 13.11 Inspectie voor de Gezondheidszorg (IGZ) 615 Literatuur 617 Afkortingen 619 Register 625