Innovatie en samenwerking door Utrechtse bedrijven

Innovatie en samenwerking door Utrechtse bedrijven 2008-2012 Ester Hilhorst Economic Board Utrecht April 2014

Samenvatting Vinger aan de pols Innovatie is sterk verbonden met vooruitgang, vernieuwing en verduurzaming van de economie en een belangrijk aandachtspunt op de regionaal economische agenda. De provincie Utrecht houdt samen met de Economic Board Utrecht (EBU) de vinger aan de pols van de innovatiekracht van het Utrechtse bedrijfsleven en de mate van samenwerking. In 2012 en 2008 is aan een groot deel van het Utrechts bedrijfsleven gevraagd in welke mate zij innoveren, al dan niet in R&D-projecten. De uitkomsten van dit onderzoek zijn eerder in opdracht van Taskforce Innovatie Regio Utrecht bewerkt door EIM/Panteia, ten behoeve van de Innovatie-piramide. In deze rapportage wordt niet gebruik gemaakt van dit landelijke model, maar worden de uitkomsten per vraag gepresenteerd. Vanaf april 2014 wordt het onderzoek herhaald. Begin 2015 worden de uitkomsten hiervan verwacht. Utrechts bedrijfsleven innovatief In 2012 geeft 23% van alle Utrechtse bedrijven aan dat zij in de afgelopen drie jaar een innovatie gerealiseerd hebben. Dat is hoog in landelijk perspectief, aldus EIM/Panteia dat hiervoor de innovatiepiramide heeft ontwikkeld. Bedrijven die vaker dan gemiddeld innoveren zijn bedrijven in de zakelijke dienstverlening, de industrie en in de sector overheid/onderwijs/zorg. Voor sommige bedrijven is innoveren een van de core-businesses, voor anderen is het een bijproduct. Ook uit onderzoek van het CBS Regionale Innovatie in Nederland uit 2011 blijkt dat het Utrechtse bedrijfsleven meer dan gemiddeld innovatief is. van alle Utrechtse bedrijven. Het gaat hierbij om dezelfde sectoren als bij de bedrijven die reeds een innovatie hebben gerealiseerd. Toch gaat het niet per se om dezelfde bedrijven binnen die sectoren. Van de bedrijven die in de afgelopen drie jaar een innovatie hebben gerealiseerd, heeft driekwart ook innovatieplannen voor de komende twee jaar. Sommige bedrijven hebben in de afgelopen drie jaar niet geïnnoveerd, maar wel plannen om te innoveren. Anderen hebben een innovatie gerealiseerd, maar geen innovatieplannen voor de komende twee jaar. Innovaties vaak door kleine bedrijven Een kleine groep bedrijven (8%) heeft een eigen R&D-afdeling / R&D-projecten. Hoe groter het bedrijf, hoe vaker ze dergelijke projecten hebben. Binnen de provincie Utrecht zijn echter zeer veel kleine bedrijven. De meeste R&D-projecten zijn dan ook ondergebracht bij zzp ers en bedrijven tot 10 werkzame personen. De meeste innovaties worden echter gedaan zonder het opstarten van R&D-projecten. Externe netwerken belangrijk, Utrecht blijft achter Ruim de helft van alle bedrijven gebruikt externe netwerken, vaak om kennis uit te wisselen. Een kwart van alle bedrijven zoekt samenwerkingsverbanden om te innoveren. Het meest met andere bedrijven en/of met kennisinstellingen. In landelijk en Europees perspectief werkt het Utrechtse bedrijfsleven minder vaak samen met partners, zeker als het gaat om buitenlandse partners, aldus het CBS-onderzoek Regionale Innovatie in Nederland uit 2011. Intentie om te innoveren groeit Ten opzichte van 2008 is het aantal bedrijven dat een innovatie verwacht te gaan doen, fors toegenomen van 16% naar 27% 2

1. Inleiding Aanleiding Innovatie is sterk verbonden met vooruitgang, vernieuwing en verduurzaming van de economie en een belangrijk aandachtspunt op de regionaal economische agenda. De provincie Utrecht houdt samen met de Economic Board Utrecht (EBU) de vinger aan de pols van de innovatiekracht van het Utrechtse bedrijfsleven en de mate van samenwerking. In 2008 en 2012 is onderzoek gedaan naar de mate waarin Utrechtse bedrijven innoveren. De uitkomsten kunnen vergeleken worden met het landelijk beeld. Deze rapportage beschrijft de stand van zaken. Vanaf april 2014 wordt het onderzoek herhaald. De uitkomsten hiervan worden verwacht aan het begin van 2015. Methode, respons en betrouwbaarheid De provincie Utrecht beheert al vele jaren het bestand met alle bedrijven in de provincie (het PAR, Provinciaal Arbeidsplaatsen Register) en voert daarmee ieder jaar het werkgelegenheidsonderzoek uit. In 2012 en 2008 zijn aanvullende vragen opgenomen over innovatie en samenwerking. De aanvullende vragen zijn ingevuld door 15.230 bedrijven in de provincie Utrecht. Op een totaal aantal van 107.847 bedrijven in 2012, waarvan er zo n 52.000 zijn aangeschreven, is dat een respons van 30%. Een hele goede score voor een dergelijk onderzoek en een groot aantal antwoorden. Dat maakt de uitkomsten betrouwbaar en bruikbaar voor bewerking. In verband met de vergelijkbaarheid met landelijk onderzoek door EIM/Panteia is geen weging van de uitkomsten toegepast. Insteek en opbouw van deze rapportage Deze rapportage bevat de beantwoording van de aanvullende vragen, waar mogelijk en/of relevant uitgesplitst naar grootteklasse en sector. In deze rapportage komen drie onderwerpen aan de orde: 1. Innovatie 2. Vergelijking 2008 en 2012 en landelijk perspectief 3. Samenwerking en innovatie 3

2. Innovatie 23% van de bedrijven heeft een innovatie gerealiseerd. In dit hoofdstuk worden 5 vragen beantwoord: 1. Is er in uw bedrijf in de afgelopen drie jaar een innovatie gerealiseerd? 2. Welk deel van de arbeidsplaatsen op de vestiging was in 2011 betrokken bij innovatie? 3. Welk deel van de omzet is in 2011 ingezet voor innovatie? 4. Heeft u plannen voor innovatie in de komende twee jaar? 5. Heeft uw bedrijf Research & Developmentprojecten (b.v. technisch speur- en ontwikkelingswerk)? Tabel 1 Is er in uw bedrijf in de afgelopen drie jaar een innovatie gerealiseerd? Op eigen kracht? Nieuw i/d bedrijfstak? Ja, nieuwe markt 8% 7% 1% Ja, nieuw product/dienst 17% 15% 7% Ja, nieuw proces (eigen bedrijfsvoering) 7% 6% 2% Nee 77% - - Totaal* 100% * De percentages tellen niet op tot 100 omdat bedrijven meerdere typen innovaties gerealiseerd kunnen hebben. In 2012 geeft 23% van de bedrijven aan in de afgelopen drie jaar een innovatie gerealiseerd te hebben. 77% geeft aan geen nieuwe markt, product, dienst of proces te hebben gerealiseerd. Dat is zichtbaar in Tabel 1. Bedrijven kunnen meerdere typen innovaties hebben gerealiseerd. Daarom tellen de totalen niet op tot 100 en tellen de typen innovaties (markt, product/dienst en proces) op tot meer dan 23. Omdat 77% niet innoveerde, wordt duidelijk dat 23% dit wel deed, op een of meerdere terreinen. In Tabel 2 is zichtbaar dat van alle bedrijven 23% innoveert. Binnen de zakelijke dienstverlening is dat 27%. Dat is dus iets bovengemiddeld, net als binnen de industrie (27%) en overheid/ onderwijs/zorg (25%). Kijken we alleen naar de bedrijven die innoveren, dan is daarvan bijna de helft werkzaam is in de zakelijke dienstverlening. Immers, de zakelijke dienstverlening is een grote sector. Bedrijven die een innovatie hebben gerealiseerd, konden aangeven op welk terrein dat was. Uiteraard konden ze hier meerdere antwoorden geven. Ook dit staat in Tabel 1. Vaak gaat het om een nieuw product of dienst (17% van alle bedrijven, wat neerkomt op driekwart van alle innoverende bedrijven). Daarnaast realiseert een derde van de innoverende bedrijven een nieuwe markt en/of een nieuw proces (voor de eigen bedrijfsvoering). De meeste bedrijven geven aan dat ze dit op eigen kracht doen. Een kleiner deel geeft aan dat de innovatie nieuw is voor de bedrijfstak. Een nieuw product of nieuwe dienst is in de helft van de gevallen ook echt nieuw voor de bedrijfstak, aldus de bedrijven die deze innovatie hebben gedaan. Tabel 3 Welk deel van de arbeidsplaatsen op de vestiging was in 2011 betrokken bij innovatie? Deel arbeidsplaatsen dat betrokken is Deel innoverende bedrijven dat dit antwoord geeft <10% 27% 10-25% 18% 25-50% 14% 50-100% 41% totaal 100% Tabel 2 Aandeel bedrijven per sector dat innoveert. Aandeel bedrijven met innovaties Industrie Bouw Handel horeca transport Zakelijke diensten Overheid onderwijs zorg Cultuur sport recreatie Totaal 27% 12% 19% 27% 24% 21% 23% 4

Van de bedrijven die een innovatie hebben gerealiseerd, heeft driekwart ook innovatieplannen. Van de innoverende bedrijven geeft ruim 40% aan dat meer dan de helft van de arbeidsplaatsen betrokken is bij de innovatie, zoals blijkt uit Tabel 3. Voor een kwart van de innoverende bedrijven is het aandeel arbeidsplaatsen dat betrokken is klein (minder dan 10%, soms zelfs 0%). Tabel 4 Welk deel van de omzet is in 2011 ingezet voor innovatie? Deel omzet dat is ingezet voor innovatie Deel innoverende bedrijven dat dit antwoord geeft 0% 10% <10% 44% 10-25% 25% 25-50% 10% 50-100% 11% totaal 100% Tabel 4 laat zien dat van de innoverende bedrijven 10% aangeeft dat er voor de innovatie niet is geïnvesteerd: er is geen omzet ingezet om deze innovatie te realiseren. Ruim 40% heeft maximaal 10% van de omzet ingezet voor het realiseren van de innovatie. Er zijn ook bedrijven die een veel groter deel van de omzet aanwenden voor innovatie. Ongeveer een op de vijf bedrijven zet minimaal een kwart van de omzet in voor innovatie, ongeveerd 10% zelfs minimaal de helft. Aan alle bedrijven is gevraagd of ze plannen hebben voor innovatie in de komende twee jaar. Een kwart heeft inderdaad plannen, driekwart niet. We zien in tabel 5 dat tweederde van alle bedrijven in de afgelopen drie jaar geen innovatie heeft gerealiseerd en dit voor de komende twee jaar ook niet van plan is/voorziet. Een derde van alle bedrijven heeft dus in meer of mindere mate de wens om te innoveren. Van de bedrijven die in de afgelopen drie jaar wel een innovatie hebben gerealiseerd, heeft driekwart ook innovatieplannen voor de komende twee jaar. Sommige bedrijven hebben in de afgelopen drie jaar niet geïnnoveerd, maar wel plannen. Anderen hebben een innovatie gerealiseerd, maar geen innovatieplannen voor de komende twee jaar. Het gaat hier om dezelfde sectorverdeling als bij de bedrijven die een innovatie hebben gerealiseerd. Tabel 6 Vergelijking van de terreinen waarop bedrijven innoveren en innovatieplannen hebben. Innovatie gerealiseerd Innovatie in de planning Ja, nieuwe markt 8% 9% Ja, nieuw product/dienst 17% 19% Ja, nieuw proces (eigen bedrijfsvoering) 7% 9% Nee 77% 73% Totaal* 100% 100% * De percentages tellen niet op tot 100 omdat bedrijven meerdere typen innovaties gerealiseerd en/of in de planning kunnen hebben. We zien in Tabel 6 dat bedrijven op alle terreinen (markt, product/ dienst en proces) een iets grotere intentie hebben om een innovatie te realiseren dan er in de afgelopen jaren op dat terrein is gerealiseerd. Misschien is de drive groter dan in voorgaande jaren, misschien zit het verschil in het daadwerkelijk tot stand Tabel 5 Bedrijven met innovatieplannen vergeleken met innoverende bedrijven. Plannen voor innovatie Geen plannen voor innovatie Totaal Innovatie gerealiseerd 17% 6% 23% Geen innovatie gerealiseerd 10% 67% 77% Totaal 27% 73% 100% 5

komen van de gewenste innovatie (met andere woorden, is er op voorhand wel een intentie, maar lukt het niet altijd). Tabel 7 Heeft uw bedrijven Research & Developmentprojecten (bv technisch speur- en ontwikkelingswerk)? Uitgesplitst naar grootteklasse van aantal werkzame personen (wp). Aandeel bedrijven met R&D-projecten zzp er 2-9 wp 10-49 wp 50+ Totaal 5% 7% 12% 22% 8% Een kleine groep bedrijven heeft een eigen R&D-afdeling / R&Dprojecten, namelijk zo n 8%. Dat is zichtbaar in Tabel 7. Hoe groter het bedrijf, hoe vaker ze dergelijke projecten hebben. Van de bedrijven met meer dan 50 arbeidsplaatsen heeft bijna een kwart dergelijke projecten, tegenover zo n 5% van de zzp ers. Echter, de meeste bedrijven die R&D-projecten hebben, zijn kleinere bedrijven, aangezien het overgrote deel van de Utrechtse bedrijven minder dan 10 werkzame personen heeft. Bijna een derde is zzp er en nog eens zo n groep heeft 2-9 werkzame personen. Het is niet duidelijk in welke grootteklasse de meeste of de meest waardevolle innovaties gedaan worden. Het is theoretisch mogelijk dat een zzp er aan de lopende band innovaties doet voor de bedrijven die hem/haar inhuren. Het is ook mogelijk dat grote bedrijven jaarlijks aantal zeer waardevolle innovaties doen. Tabel 8 Vergelijking van bedrijven met en zonder R&D- projecten op innovaties. Innovatie gerealiseerd Innovatie in de planning ja nee ja Nee Ja, R&D-projecten 5% 3% 6% 2% Nee, geen R&D-projecten 18% 74% 21% 71% Totaal 23% 77% 27% 73% Het hebben van R&D-projecten wil niet zeggen dat er in de afgelopen drie jaar daadwerkelijk innovaties gerealiseerd zijn. Dat blijkt uit Tabel 8. Sterker, het hebben van R&D-projecten wil ook niet zeggen dat bedrijven voor de komende twee jaar een innovatie verwachten. De meeste bedrijven doen en verwachten innovaties zonder R&D-projecten op te starten. Ruim de helft van de bedrijven met R&D-projecten is werkzaam in de zakelijke dienstverlening. Ook de sector handel/horeca/transport is vertegenwoordigd met een kwart. De rest is verspreid over de overige sectoren. 6

3. Vergelijking 2008 en 2012, lokaal en landelijk perspectief In dit hoofdstuk worden drie vragen beantwoord: 1. Heeft uw bedrijf de afgelopen twee jaar een vorm van vernieuwing gerealiseerd of heeft uw bedrijf plannen voor vernieuwing in de komende twee jaar? Zo ja, welke vorm van vernieuwing? 2. Kunnen we mate van innovatie in 2008 en 2012 met elkaar vergelijken? 3. Hoe innovatief is Utrecht in landelijk perspectief? Tabel 9 Heeft uw bedrijf de afgelopen twee jaar een vorm van vernieuwing gerealiseerd of heeft uw bedrijf plannen voor vernieuwing in de komende twee jaar? (beantwoording in 2008). gerealiseerd gepland Ja, nieuwe markt 7% 7% Ja, nieuw product 9% 7% Ja, nieuw proces 5% 5% Ja, nieuwe dienst 8% 8% Nee 83% 84% Totaal* 100% 100% * De percentages tellen niet op tot 100 omdat bedrijven meerdere typen innovaties gerealiseerd of in de planning kunnen hebben. Bron: PAR 2008, bewerking EBU In 2012 heeft 23% van de bedrijven in de afgelopen drie jaar een innovatie gerealiseerd (zie tabel 1). In 2008 was dit in de afgelopen twee jaar 17% (zie tabel 9). Omdat de vraagstelling in 2008 en 2012 niet gelijk was, kunnen beide cijfers niet vergeleken worden. Als we kijken naar de innovatieplannen voor de komende twee jaar, dan zien we dat beide vragen wel vergelijkbaar zijn. In 2012 had 27% van de bedrijven een innovatie gepland (zie Tabel 1). In 2008 was dit nog 16% (zie Tabel 9). Hier is dus duidelijk sprake van een toename in de intentie om te innoveren! De vorm van vernieuwing (markt, product, dienst, proces) is vrij constant, als we 2012 (Tabel 1) vergelijken met 2008 (Tabel 9). Koplopers in innovatie De vragenlijst uit 2012 van het PAR is eerder in opdracht van Taskforce Innovatie Regio Utrecht (TFI) bewerkt door het EIM (een onderdeel van Panteia). Hiervoor onderscheidt EIM/ Panteia op basis van de vragenlijst de koplopers, ontwikkelaars, toepassers, volgers en de niet-innovatieven. Uit dit onderzoek komt naar voren dat het Utrechtse bedrijfsleven bovengemiddeld innovatief is. Na Noord-Holland staat het bedrijfsleven in de provincie Utrecht op een tweede plaats. Het Nederlands gemiddelde is een score van 2,37. Noord-Holland scoort 2,56 en Utrecht scoort 2,45. Zuid-Holland, Overijssel en Gelderland scoren net bovengemiddeld. Binnen de provincie Utrecht scoren de stad Utrecht, Houten, de Utrechtse Heuvelrug, Amersfoort, Nieuwegein, Zeist, Baarn, De Bilt en Leusden bovengemiddeld, in aflopende volgorde. Utrecht iets innovatiever dan gemiddeld In mei 2011 bracht het Centraal Bureau voor de Statistiek het rapport Regionale innovatie in Nederland Community Innovation Survey 2004-2006-2008 uit. In dit rapport zijn de uitkomsten van de landelijke Community Innovation Survey (kortweg CIS), uitgespitst naar regio s en naar de topsectoren. Het CIS wordt jaarlijks uitgevoerd in Europees verband en uitgebracht in de Innovation Score Board van de EU. Het gaat om een steekproef van 15.000 bedrijven met minimaal 10 werkzame personen. Uit dit onderzoek blijkt dat een kwart van de Nederlandse bedrijven gerekend wordt tot de innovatoren: zij hebben de afgelopen twee jaar nieuwe of sterk verbeterde producten ontwikkeld of nieuwe of sterk verbeterde productieprocessen in gebruik genomen. Bedrijven in de provincie Utrecht zijn met 28% net iets innovatiever dan het Nederlands gemiddelde. Bij het realiseren van innovaties werkt ruwweg een derde van de innoverende bedrijven samen met partners. Van deze groep samenwerkende bedrijven werkt 92% samen met binnenlandse partners en 48% (ook) met buitenlandse partners. Innoverende bedrijven in de provincie Utrecht blijven op dit punt achter. 90% werkt samen met binnenlandse partners en slechts 35% met buitenlandse partners. Dat is laag binnen Nederland maar ook vergeleken met andere stedelijke of technologische regio s in de EU. 7

4. Samenwerking en innovatie In dit hoofdstuk worden 2 vragen beantwoord: 1. Gebruikt u in uw bedrijf externe netwerken? Zo ja, met welk doel? 2. Werkt u in uw bedrijf samen met bedrijven, kennisinstellingen of intermediairs om te innoveren? Tabel 10 Gebruikt u in uw bedrijf externe netwerken? Zo ja, met welk doel? Ja, om kennis uit te wisselen 41% Ja, om samenwerkingspartners te vinden 30% Ja, om opdrachten binnen te halen 32% Ja, om een andere reden 3% Nee 45% Totaal* 100% * De percentages tellen niet op tot 100 omdat bedrijven meerdere typen externe netwerken konden noemen. Ruim de helft van de bedrijven gebruikt externe netwerken, zoals blijkt uit Tabel 10. Vaak om kennis te delen (41%), samenwerkingspartners te vinden (30%) of opdrachten binnen te halen (32%). Andere redenen die genoemd worden, zijn: naamsbekendheid vergroten, contacten opdoen, deskundigheid bevorderen/scholing/intervisie, draagvlak creëren, fondsenwerving, inkoopvoordeel en voor de gezelligheid. Uit tabel 11 blijkt dat gemiddeld 55% van de bedrijven externe netwerken gebruikt. Bedrijven in de zakelijke dienstverlening en overheid/onderwijs/zorg doen dit vaker dan gemiddeld. Bekijken we alleen de groep die externe netwerken gebruikt, dan is de helft daarvan werkzaam in de zakelijke dienstverlening. Een kwart van alle bedrijven zoekt samenwerkingsverbanden om te innoveren. Het meest met andere bedrijven en/of met kennisinstellingen. De kennisinstellingen en intermediairs TFI, USI en ULS worden door diverse bedrijven genoemd, maar op het totaal aantal bedrijven in de provincie Utrecht is dat minder dan 1%. Tabel 12 Werkt u in uw bedrijf samen met bedrijven, kennisinstellingen of intermediairs om te innoveren? Ja, met bedrijven 19% Ja, met kennisinstellingen 8% Wv. Universiteit 5% Wv. Hogeschool 4% Wv. Syntens 1% Wv. TFI 0% Ja, met intermediairs 2% Wv Utrecht Sustainability Institute (USI) 0% Wv. Utrecht Life Science (ULS) 0% Nee, geen samenwerking tbv innovatie 76% Tabel 11 Aandeel bedrijven per sector dat externe netwerken heeft. Aandeel bedrijven met externe netwerken Industrie Bouw Handel horeca transport Zakelijke diensten Overheid onderwijs zorg Cultuur sport recreatie Totaal 45% 38% 36% 68% 64% 52% 55% 8

9 Deze rapportage is mede tot stand gekomen door bijdragen uit het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling van de Europese Unie, provincie Utrecht, gemeente Utrecht, gemeente Amersfoort en alle EBU-partners.