Milieu-impact van ETICS

Bij het kiezen van materialen, productsystemen en elementen voor de bouw houdt men niet alleen rekening met de technische, esthetische en economische aspecten, maar ook met de geldende regelgeving. Daarnaast spelen ook ecologische overwegingen een steeds grotere rol. Toch ontbreekt nog al te vaak eenduidige en objectieve informatie over de milieu-aspecten van de materialen. Dit artikel geeft de resultaten weer van een WTCB-studie rond de milieu-impact van bepleistering op buitenisolatie, beter bekend onder de afkorting ETICS (External Thermal Insulation Composite Systems). L. Wastiels, dr. ir. arch., projectleider, laboratorium Duurzame ontwikkeling, WTCB Y. Grégoire, ir. arch., afdelingshoofd, afdeling Materialen, WTCB INLEIDING Het isoleren van een gebouw leidt tot een vermindering van zijn energieverbruik en zo tot een beperking van zijn impact op het milieu. Men kan zich echter de vraag stellen of de technieken die aangewend worden om deze goede prestatie te bekomen, zelf ook voldoende milieuvriendelijk zijn. Een instrument dat steeds vaker gebruikt wordt om de impact van bouwproducten op het milieu te evalueren, is de levenscyclusanalyse of kortweg LCA []. Een LCA kwantificeert de milieubelasting van een product aan de hand van een set van milieuindicatoren en houdt hierbij rekening met de impact tijdens de verschillende levensfases: bij productie in de fabriek, bij verwerking op de werf, tijdens de gebruiksfase, bij afbraak en bij de uiteindelijke afvalverwerking []. Voorbeelden van milieu-indicatoren zijn de opwarming van de aarde, de schaarste van grondstoffen of de vorming van fijn stof. Na normalisatie en weging kunnen deze effecten samengevoegd worden tot een ééngetalsscore de globale milieu-impact die de vergelijking van de milieubelasting van verschillende materialen of producten vereenvoudigd. Een bepleistering op buitenisolatie (ETICS) wordt frequent toegepast bij renovatiewerkzaamheden en in nieuwbouwwoningen, waarbij men streeft naar steeds hogere isolatieniveaus []. Technische detaillering, regels van goede praktijk en informatie over de plaatsing en het gedrag van ETICS zijn terug te vinden in verscheidene WTCB-publicaties [,, ]. De resultaten die in dit artikel voorgesteld worden, verschaffen inzicht in de milieu-impact van ETICS tijdens de verschillende fases van hun levensduur, evenals in de (relatieve) milieuimpact van de verschillende onderdelen binnen het systeem. Op deze manier kan men naast de gebruikelijke technische, economische en esthetische aspecten ook de ecologische kant in overweging nemen bij de materiaalkeuze. Gezien het toenemende gebruik en de evolutie van Milieu-impact van ETICS Dit onderzoek werd uitgevoerd in het kader van de Technologische Dienstverlening Duurzaam bouwen en duurzame ontwikkeling in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en de Technologische Dienstverlening RD - Renovatie en duurzame ontwikkeling in het Waals Gewest. ETICS kan de studie ook dienen als een aanzet tot de verdere ontwikkeling van performante en milieuvriendelijke systemen en materialen. OPZET VAN DE STUDIE. Doel en onderwerp De LCA s in deze studie worden uitgevoerd voor m² buitenwand met een levensduur van jaar en een thermische weerstand die ofwel voldoet aan de huidige EPB-regelgeving, ofwel aanzienlijk strenger is. Er wordt uitgegaan van een standaardopbouw (zie afbeelding ) waarbij de drager bestaat uit snelbouwsteen uit gebakken aarde met een dikte van cm. Langs de binnenzijde wordt voor alle alternatieven een mineraal gipspleister geplaatst met een dikte van cm. Langs de buitenzijde wordt er een isolatiemateriaal op verlijmd, dat al dan niet mechanisch bevestigd wordt. Het grondpleister wordt voorzien van een glasvezelwapening en afgewerkt met een afwerkpleister. Voor de vergelijking met een geïsoleerde spouwmuur wordt de ETICS vervangen door een opbouw met isolatiemateriaal, een luchtspouw met spouwankers (/m²) en een gevelsteen met een dikte van 9 cm. De evaluatieperiode komt overeen met de verwachte levensduur van een wand en bedraagt jaar. In de analyse werd er rekening gehouden met het aanbrengen van een nieuwe verflaag iedere jaar. Conform de aanbevelingen uit de catalogus Levensduur van bouwproducten. Methode voor referentiewaarden [] en op www.nachhaltigesbauen.de/baustoff-und-gebaeudedaten/ nutzungsdauern-von-bauteilen.html, wordt het effect van een vervanging van het pleister tijdens de beschouwde levensduur ook mee opgenomen in de analyse. Teneinde de voorziene levensduur te bereiken, zijn een goed ontwerp, een correcte detaillering en plaatsing en een degelijk onderhoud van de ETICS primordiaal [, 9]. De studie neemt de uitvoering, de plaatsing en het gebruik in België in aanmerking. Om rekening te houden met de huidige en toekomstige EPB-regelgeving, worden wanden met een U- waarde van, W/m²K en, W/m²K met elkaar vergeleken. Hierbij wordt gebruikgemaakt van de equivalente graaddagenmethode (met equivalente graaddagen) en een verwarmingssysteem uitgerust met een condenserende gasketel met een globaal rendement van % [] om zo het energieverbruik voor verwarming ten gevolge van transmissieverliezen mee in rekening te brengen.. Methode De studie volgt de principes beschreven in de internationale normen voor LCA (ISO en ISO [, ]), evenals de Europese normen NBN EN en NBN EN 9 [, ]. Voor meer uitgebreide informatie over de milieu-impact van bouwproducten en de algemene principes van levenscyclusanalyses verwijzen we naar bovenstaande normen en de WTCB-publicaties De milieu-impact van bouwmaterialen en gebouwen, Levenscyclusanalsye of LCA en Milieurelevante productinformatie: stand van zaken in België en Europa [,, ]. Tabel (p. ) geeft een beknopt overzicht van de gegevens die gebruikt werden in de analyse. Binnenpleister (gips, dikte mm) Dragend metselwerk bestaande uit snelbouwsteen en mortel (dikte cm) Lijm (mineraal) Isolatielaag (dikte i.f.v. U-waarde) Bevestigingspluggen (# i.f.v. isolatiemateriaal) Wapeningspleister (mineraal of organisch) Wapening (glasvezelnet) Afwerkpleister (mineraal of organisch) Afb. Onderdelen van dragende wand met ETICS. WTCB-Dossiers /.9

STUDIE: MILIEU-IMPACT VAN ETICS EN ZIJN MATERIAALONDERDELEN De LCA-studie analyseert de milieu-impact van ETICS op drie niveaus. Eerst worden de meest courant gebruikte ETICS beschouwd om de relatieve impact van de isolatiematerialen, de bevestigingssystemen en de pleistertypes te bepalen. Gezien de toenemende vraag op het gebied van isolatieniveaus wordt vervolgens afgetoetst hoe de milieu-impact van de isolatiesystemen zich verhoudt tot de milieu-impact van het energieverbruik. Ten slotte komen een aantal extra isolatiematerialen aan bod die tot nu toe in mindere mate in de praktijk toegepast worden. Ter referentie wordt in de analyses ook de milieuimpact van een geïsoleerde spouwmuur onder de loep genomen. Tabel Beknopt overzicht van de reikwijdte en aanpak van de LCA s. Functionele eenheid Evaluatieperiode Systeemgrenzen Databank Methode m² buitenwand met een thermische weerstand die ofwel voldoet aan de huidige EPB-regelgeving, ofwel aanzienlijk strenger is jaar wieg-tot-graf-analyse (cradle-to-grave): productie, installatie op de werf (incl. transport), gebruik (onderhoud, vervangingen, energieverbruik voor verwarming, ), afbraak en afvalverwerking Ecoinvent versie., data geharmoniseerd voor Belgische context (http://www.ecoinvent.ch). ReCiPe v.. Endpoint (H)/Europe ReCiPe H/A (http://www.lcia-recipe.net) (*) (*) Om een eenvoudige vergelijking tussen de verschillende alternatieven toe te laten, wijken we af van de Europese norm en maken we gebruik van een methode die een eengetalsscore bepaalt. In de Technische Annex wordt ook de analyse conform de Europese norm EN toegevoegd. Deze annex bevat eveneens details over de modellering en de gebruikt scenario s en is verkrijgbaar op aanvraag [].. Courant gebruikte systemen Een eerste analyse focust op ETICS met platen (EPS) ( ) en rotswol (MW) ( ), die respectievelijk ongeveer % en - % van de markt vertegenwoordigen. Voor ieder type isolatiemateriaal wordt de invloed van eventuele mechanische bevestigingen onderzocht en worden minerale of organische pleisterlagen als grond- en/of afwerklagen afgewisseld. Uitgaande van gelijke warmtenoden voor de verschillende systemen, wordt de dikte van het isolatiemateriaal bepaald in functie van een U-waarde gelijk aan, W/m²K. Een overzicht van de verschillende alternatieven wordt weergegeven in tabel (p. ). De vergelijking van deze alternatieven geeft inzicht in de milieu-impact van de verschillende materiaalonderdelen en houdt geen rekening met de milieu-impact ten gevolge van het energieverbruik voor verwarming. echter met rotswol van kg/m³ isoleert, daalt de globale milieu-impact van de spouwmuur tot die van een ETICS met rotswol van kg/m³... Milieu-impact van EPS en MW De vergelijking van de alternatieven met minerale pleisters en mechanische bevestigingen, maar verschillende isolatiematerialen (EPS- MM Fix, MW-MM Fix) laat toe de verschillen ten gevolge van de isolatiemateriaalkeuze verder te bespreken. Het alternatief met EPS scoort het beste op vlak van de globale milieuimpact (, Pt.). De globale milieu-impact van het systeem met rotswolisolatie ligt 9 % hoger (, Pt.). Deze hogere score kan grotendeels verklaard worden door de hoge densiteit van de beschouwde rotswol ( kg/m³) en dus de grotere materiaalhoeveelheid in vergelijking met EPS. De grootste stijging vindt plaats bij de indicator fijn stof (particulate matter formation) (+ %) en is te wijten aan het stof dat vrijkomt bij de ontginning van grondstoffen (basalt) en tijdens het productieproces van rotswol. Het ETIC-systeem met rotswol met een lagere densiteit ( kg/m³) toont aan dat de hoge milieu-impact van rotswol zijn oorsprong vindt in de hoge dichtheid. Het verlagen van de densiteit en dus de hoeveelheid materiaal heeft een gunstig effect op de milieu-impact... Milieu-impact van pleisters en bevestigingsmiddelen De resultaten tonen aan dat het pleistertype (organisch of mineraal) nauwelijks een invloed heeft op de globale milieu-impact. Naargelang de beschouwde indicator scoren de minerale,.. Algemene resultaten Afbeeldingen en (p. ) geven de globale milieu-impact weer (in ) van verschillende ETICS met EPS en MW, respectievelijk in functie van hun opbouw en op basis van de individuele milieu-indicatoren. De resultaten tonen aan dat de verschillen tussen de systemen voornamelijk te wijten zijn aan het gebruikte isolatiemateriaal. Hierbij is de milieuimpact van de alternatieven met EPS beduidend lager dan die van de alternatieven met MW. Een met PUR-platen geïsoleerde spouwmuur heeft een grotere globale milieu-impact dan de onderzochte ETIC-systemen. Dit verschil kan deels verklaard worden door de hoge impact van het energieverbruik dat nodig is voor de productie van gevelbaksteen. Als men de spouw EPS- EPS- % EPS- fix EPS-MO EPS-MM EPS-MM fix MW-MM fix MW-MM 9fix MW-MM fix MW-MM 9fix Spouw-PUR fix Spouw-MW fix Onderhoud: vervanging pleisterwerk Onderhoud: verflaag Gevelsteen Afwerkpleister Glasvezelwapening Grondpleister Pluggen/ankers Isolatie Lijm Snelbouwsteen Gipspleister Afb. Milieu-impact van de verschillende bouwonderdelen (enkel materialen) van de onderzochte wanden met U =, W/m²K ( ) Hoewel in de praktijk zowel witte als grijze EPS worden toegepast, wordt er in deze studie enkel rekening gehouden met witte EPS. Momenteel beschikken we over onvoldoende LCI-data voor de inventarisatie van het productieproces van grijze EPS. ( ) De afkorting MW verwijst verder in deze tekst naar rotswol. WTCB-Dossiers /.9

Tabel Samenstelling van de ETICS voor het bepalen van de milieu-impact van de verschillende materiaalonderdelen. EPS-OO EPS-OO EPS-OO fix EPS-MO EPS-MM EPS-MM fix (*) MW-MM fix (*) Isolatiemateriaal Symbool Volumieke massa [kg/m³] Lambda [W/mK] [cm] Bevestigingsmiddel Lijm Pluggen [#/m²] Grondpleister Afwerkpleister U-waarde wand [W/m²K] EPS, % - organisch organisch, EPS, % - organisch organisch, EPS, % organisch organisch, EPS, % - mineraal organisch, EPS, % mineraal organisch, EPS, % - mineraal mineraal, EPS, % mineraal mineraal, rotswol MW, % mineraal mineraal, MW-MM 9fix rotswol MW, % 9 mineraal mineraal, MW-MM fix rotswol MW, % mineraal mineraal, MW-MM 9fix rotswol MW, % 9 mineraal mineraal, (*) Deze opbouw wordt in de studie eveneens beschouwd met een isolatielaag van cm (zie.). dan wel de organische pleisters beter, maar in verhouding met de rest van de muuropbouw zijn de verschillen in deze studie verwaarloosbaar. Indien gebruikgemaakt wordt van dikkere pleisters (- mm) zal de relatieve milieu-impact vanzelfsprekend groter worden. Ook het al dan niet gebruiken van mechanische bevestigingen heeft een geringe impact op het geheel. De verhoging van de milieu-impact bij mechanisch bevestigen (EPS-OO Fix t.o.v. EPS-OO) is voornamelijk te wijten aan de impact van de bevestigingen zelf en in mindere mate aan de toename in isolatiedikte. De extra verlijming van de isolatie ( % i.p.v. % van het oppervlak) leidt tot een verwaarloosbare verhoging van de impact. Bovendien dient opgemerkt te worden dat in deze studie dezelfde lijmdikte bestudeerd werd voor een % en % verlijming ( )... Milieu-impact van onderhoud en vervangingen De verf die gebruikt wordt voor een periodiek tienjarig onderhoud heeft een klein, maar niet te verwaarlozen, effect. De frequentie van dit onderhoud kan een belangrijke invloed hebben op de globale milieu-impact. In een gevoeligheidsanalyse veronderstellen we dat de bepleistering (inclusief wapeningsnet) eenmaal Uitputting fossiele brandstoffen Uitputting minerale grondstoffen Natuurlijke landomvorming Landgebruik, urbaan Landgebruik, agrarisch Ecotoxiteit, zoutwater Ecotoxiteit, zoetwater Ecotoxiteit, bodem Vermesting van water Verzuring van bodem Klimaatverandering (Ecosystemen) EPS- EPS- % EPS- fix EPS-MO EPS-MM EPS-MM fix MW-MM fix MW-MM 9fix MW-MM fix MW-MM 9fix Spouw-PUR fix Spouw-MW fix Ioniserende straling Fijnstofvorming Fotochemische oxidantvorming (smog) Menselijke toxiciteit Aantasting van de ozonlaag Klimaatverandering (Volksgezondheid) Afb. Vergelijking van de onderzochte alternatieven met de standaard U-waarde (, W/m²K) a.h.v. individuele milieu-indicatoren en geaggregeerde milieu-impact. ( ) In de praktijk kan een verlijming van % via noppen of banden, afhankelijk van de ondergrond, echter grotere lijmhoeveelheden met zich meebrengen. WTCB-Dossiers /.9

vervangen wordt tijdens zijn levensduur. Hierbij gaan we ervan uit dat het pleister goed losgemaakt kan worden van het isolatiemateriaal dat behouden blijft. De impact van een eventuele vervanging van het pleisterwerk wordt weergegeven in afbeelding (p. ). Aangezien de impact van het pleisterwerk klein is ten opzichte van de impact van de isolatiematerialen, beïnvloedt deze vervanging de milieuscore van de verschillende systemen nauwelijks en verhouden de ETIC-systemen zich op dezelfde manier ten opzichte van elkaar als zonder het in rekening brengen van de vervanging van de pleisterlagen. Vanzelfsprekend zal een vervanging van het gevelpleister een grotere impact hebben bij dikke pleisters (bv. krabpleisters) dan bij dunnere pleisters.. Energieverbruik voor verwarming De milieu-impact van een materiaal of systeem kan beschreven worden in relatie tot de verschillende fases gedurende de levensduur: productie, constructie (vnl. transport), gebruik en afvalverwerking (end of life). In de voorgaande analyse (.) werden voor de gebruiksfase enkel het onderhoud en eventuele vervangingen in acht genomen. In deze analyse wordt ook het effect van het energieverbruik tijdens de gebruiksfase ten gevolge van warmteverliezen mee in rekening genomen. Over een periode van jaar resulteert een wand met een U-waarde van, W/m²K in een Belgische context in een warmteverlies dat gemiddeld gepaard gaat met een primair energieverbruik van 9 MJ (per vierkante meter wand). Aangezien het effect van het pleistertype en de mechanische bevestigingen verwaarloosbaar is ten opzichte van de onderzochte isolatiematerialen, wordt in deze analyse slechts één alternatief per isolatiemateriaal bestudeerd. De gekozen alternatieven staan met een asterisk aangegeven in tabel (zie p. ). EPS ( cm)-mm fix U =, W/m²K MW ( cm)-mm fix Energieverbruik verwarming.. Milieu-impact van ETICS bij hogere isolatieniveaus U =, W/m²K EPS ( cm)-mm fix MW ( cm)-mm fix Om het relatieve belang van het energieverbruik verder te onderzoeken wordt voor zowel EPS als MW een alternatief gedimensioneerd met aanzienlijk hogere isolatiewaarden (U max =, W/m²K). Voor beide isolatiematerialen is een dikte van cm vereist om de gevraagde warmteweerstand te bereiken ( ). Aangezien de hoeveelheid isolatiemateriaal per systeem verhoogd wordt om aan de strengere energie-eis te voldoen, stijgt de globale milieu-impact van materialen van de volledige wand (productie, constructie, end of life) t.o.v. de standaard EPB-wand met % voor EPS en met % voor rotswol (zie afbeelding ). Gezien de lagere warmteverliezen daalt de impact van het energieverbruik tijdens de gebruiksfase echter met % voor de systemen met hogere isolatiewaarden. Energieverbruik verwarming Afb. Vergelijking van de milieuimpact tijdens de verschillende fases van de levenscyclus ( jaar) voor ETICS met EPS en rotswol met U =, W/m²K of U =, W/m²K. Onderhoud: vervanging pleisterwerk Periodiek onderhoud End of life Constructie Productie Voor ETICS met hogere isolatiewaarden is de milieu-impact van de materialen (productie, constructie, end of life) groter dan die van het energieverbruik tijdens de gebruiksfase. De impact over de hele levensduur (materialen + gebruik jaar) toont echter aan dat de totale impact lager is dan die van de standaard EPBalternatieven: - % voor EPS en - % voor rotswol. Vanuit het oogpunt van het milieu loont het dus de moeite meer te isoleren. Door het toenemende relatieve belang van de materialen in systemen met hogere isolatiewaarden is het dus belangrijk stil te staan bij de materiaalkeuze... Milieu-terugverdientijd De milieu-terugverdientijd (environmental payback time) is de tijd die nodig is om de extra milieu-impact gegenereerd bij het begin van de levensduur (bv. door extra isolatiemateriaal bij lage-energie-bouw) terug te winnen.. Milieu-impact tijdens de levens cyclus Afbeelding geeft de globale milieu-impact van de ETICS in functie van de verschillende fases van de levenscyclus. Hierbij wordt duidelijk dat het energieverbruik voor verwarming bij wanden met een U-waarde van, W/m²K tot drie keer meer bijdraagt tot de globale milieu-impact dan de resterende fases samen (productie, constructie, end of life). Na het energieverbruik, heeft de productie van de materialen de grootste impact. De impact van het constructieproces (incl. transport naar de werf) en de end of life-fase zijn relatief gezien zeer klein. Deze vergelijking toont het belang aan van het verminderen van de warmteverliezen in een (buiten)wand. Levensduur (jaren) Rotswol, U =, W/m²K EPS, U =, W/m²K Rotswol, U =, W/m²K EPS, U =, W/m²K Afb. Milieu-impact van verschillende ETICS (EPS en MW) tijdens hun levensduur, voor U =, W/m²K en U =,W/m²K. De kruising van de curven geeft de milieu-terugverdientijd weer. ( ) Panelen met deze dikte zijn niet altijd beschikbaar bij de fabrikanten van ETICS. WTCB-Dossiers /.9

door een verlaagde milieu-impact tijdens de levensduur (bv. door een lager energieverbruik voor verwarming). Men boekt dus pas milieuwinsten na het verstrijken van deze terugverdientijd. Afbeelding (p. ) toont aan dat voor ETICS de overschakeling van U =, W/m²K naar U =, W/m²K vanuit milieuoverwegingen bij EPS de moeite loont na jaar, maar bij rotswol pas na 9 jaar. Deze lange terugverdientijden zijn te verklaren doordat een reeds goed geïsoleerd alternatief (U =, W/m²K) als basis voor de vergelijking wordt beschouwd. De terugverdientijden worden logischerwijs langer naarmate men meer gaat isoleren. Om het plaatje compleet te maken moet in de praktijk vanzelfsprekend ook de economische terugverdientijd beschouwd worden.. ETICS met verschillende isolatiematerialen Tot slot wordt de analyse uitgebreid naar meerdere isolatiematerialen: naast EPS en MW worden ook houtvezelisolatie (WF), geëxtrudeerd (XPS), polyurethaanplaten (PUR), cellenglas (CG) en kurk (ICB) opgenomen. Gezien de verschillende eigenschappen van de isolatiematerialen kunnen het aantal bevestigingspluggen, de lijmhoeveelheid en de pleistertypes variëren tussen de onderzochte systemen []. Voor ieder type isolatiemateriaal werd als referentie een systeem gekozen met een Europese goedkeuring (ETA) (zie tabel ). De U-waarde wordt vastgelegd op, W/m²K, maar de impact van het energieverbruik dat nodig is voor verwarming wordt buiten beschouwing gelaten aangezien deze gelijk is voor de verschillende alternatieven. Deze analyse geeft een meer algemeen overzicht van de milieu-impact van de verschillende ETICS... Algemene resultaten Afbeeldingen en (p. ) geven de globale milieu-impact van de alternatieven met verschillende isolatiematerialen weer, respectievelijk in functie van de individuele milieu-indicatoren en in functie van de levenscyclusfases. De laagste globale milieu-impact (< Ptn) is weggelegd voor de EPS-alternatieven (zonder en met bevestigingspluggen). Daarnaast volgen de alternatieven met XPS, houtvezelisolatie en rotswol ( kg/m³) met een onderling vergelijkbare globale milieuscore van rond de, Ptn. De systemen met PUR-platen, rotswol ( kg/m³), cellenglas en kurk vertonen een stijgende milieu-impact. De individuele indicatoren verschaffen verdere inzichten in de milieu-impact van de verschillende materialen. Zo is de hoge milieu-score van het alternatief met kurk te wijten aan zijn grote impact op landgebruik (agricultural land occupation) en merken we bij de alternatieven met minerale wol de hogere impact in de categorie fijn stof (particulate matter formation) op. De meeste wanden met ETICS hebben een lagere globale milieu-impact dan de met PURplaten geïsoleerde spouwmuur. Enkel het ETIC-systeem met kurk leidt tot een hogere milieu-impact. In vergelijking met een met rotswol ( kg/m³) geïsoleerde spouwmuur geven de ETICS met EPS, XPS, houtvezelisolatie en rotswol ( kg/m³) een beter resultaat met een lagere globale milieuimpact. BESLUIT Deze studie illustreert via levenscyclusanalyses de milieu-impact van verschillende types ETICS en hun onderdelen. Hierbij wordt aangetoond dat het aandeel van het isolatiemateriaal het grootst is in de globale milieu-impact van ETICS. De vergelijkende analyse toont aan dat het meest gebruikte isolatiemateriaal binnen ETICS, namelijk EPS, de kleinste milieuimpact heeft van de onderzochte isolatiematerialen (minerale, synthetische en natuurlijke alternatieven). In de ETICS met als basis rotswol wordt duidelijk dat de hoge milieu-impact gerelateerd is aan een hogere densiteit. Een verlaging van de densiteit van het isolatiemateriaal heeft dus een gunstig effect op de milieu-impact. Hoewel kurk als natuurlijk isolatiemateriaal intuïtief gesproken goed zou moeten scoren, wijzen de resultaten op een hoge milieuscore omwille van de grote invloed van het landgebruik. De vergelijking met de geïsoleerde spouwmuur toont aan dat de keuze van een milieuvriendelijke oplossing niet enkel afhankelijk is van de milieu-impact van een individueel materiaal, maar in zijn toepassing beschouwd moet worden om een bewuste en correcte keuze toe te laten. De milieu-impact van pleisters en bevestigingsmiddelen zijn kleiner, maar toch niet te verwaarlozen in het geheel. De huidige studie werd uitgevoerd op een veronderstelde levensduur van jaar en houdt rekening met het herschilderen van de gevel iedere jaar. Indien tijdens deze levensduur een vervanging van het pleisterwerk in rekening wordt genomen, zal de milieu-impact logischerwijs toenemen. Voor het merendeel van de onderzochte systemen blijft de milieu-impact van de ETICS echter kleiner of gelijkaardig aan Tabel Samenstelling van de ETICS met verschillende isolatiematerialen. EPS-OO Isolatiemateriaal Bevestiging Grondpleister Afwerkpleister Symbool Volumieke massa [kg/m³] Lambda [W/mK] [cm] Lijm Pluggen [#/m²] U-waarde wand [W/m²K] EPS, % - organisch organisch, EPS, % mineraal organisch, MW-MM fix rotswol MW, % mineraal mineraal, WF-MO fix houtvezel WF, % mineraal organisch, XPS-MO fix geëxtrudeerde XPS, 9 % (*) mineraal organisch, PUR-MO fix polyurethaan PUR,9 % mineraal. organisch., CG-LL fix cellenglas CG, % (*) kalk kalk, ICB-MO fix kurk ICB, % mineraal organisch, (*) Voor de voorlopige ondersteuning tijdens het uitharden van de lijm (volgens voorschriften producent). WTCB-Dossiers /.9

die van een geïsoleerde spouwmuur. Binnen deze vergelijking mag echter niet vergeten worden dat aandacht voor een goed ontwerp, een correcte detaillering en plaatsing van de ETICS primordiaal is om de levensduur van jaar te bereiken. Tot slot toont de studie aan dat voor systemen die gedimensioneerd zijn volgens de huidige EPB-regelgeving (U =, W/m²K), de milieu-impact van het energieverbruik voor verwarming tijdens de gebruiksfase groter is dan de milieu-impact van de materialen. Het belang van het goed isoleren van gebouwen wordt hiermee dus nogmaals onderstreept. Gezien de huidige trend (en verplichting) naar het bouwen van thermisch steeds beter geïsoleerde woningen (bv. U wand =, W/m²K) zal in de toekomst het belang van milieubewuste materiaalkeuzen echter enkel toenemen. n Nuttige informatie Het CEN TC heeft zijn werkzaamheden rond de harmonisatie van de methoden voor milieuanalyses afgerond en publiceerde in de Europese normen EN en EN 9 voor de uitvoering van levenscyclusanalyses op product- en gebouwniveau. Het WTCB is sectorale operator voor deze normalisatiecommissie. Uitputting fossiele brandstoffen Uitputting minerale grondstoffen Natuurlijke landomvorming Landgebruik, urbaan Landgebruik, agrarisch Ecotoxiteit, zoutwater Ecotoxiteit, zoetwater Ecotoxiteit, bodem Vermesting van water Verzuring van bodem Klimaatverandering (Ecosystemen) Ioniserende straling Fijnstofvorming EPS- XPS-MO fix WF-MO fix MW-MM fix PUR-MO fix MW-MM fix CG-LL fix ICB-MO fix Spouw PUR fix Spouw MW fix EPS-MM fix (U =, W/m²K) Fotochemische oxidantvorming (smog) Menselijke toxiciteit Aantasting van de ozonlaag Klimaatverandering (Volksgezondheid) Afb. Milieu-impact van wanden met U =, W/m²K met weergave van de verschillende milieu-indicatoren voor ETICS met verschillende isolatiematerialen. Het energieverbruik voor verwarming en de vervanging van het pleisterwerk wordt hier achterwege gelaten. (Informatie over de exacte samenstelling van de verschillende wandsystemen is terug te vinden in tabel (p. )). EPS- XPS-MO fix WF-MO fix MW-MM fix PUR-MO fix MW-MM fix CG-LL fix ICB-MO fix Spouw PUR fix Spouw MW fix EPS-MM fix (U =, W/m²K) Onderhoud: vervanging pleisterwerk Periodiek onderhoud End of life Constructie Productie Afb. Milieu-impact van ETICS met verschillende isolatiematerialen tijdens de verschillende fases van de levenscyclus. Het energieverbruik voor verwarming wordt hier achterwege gelaten. WTCB-Dossiers /.9

. Boes C. en Grégoire Y. De ETICS in de schijnwerpers. Brussel, WTCB, WTCB-Dossiers, nr., katern, 9. Literatuurlijst. Bureau voor Normalisatie NBN EN Duurzaamheid van bouwwerken. Milieuverklaringen voor producten. Basisregels voor de productgroep bouwproducten. Brussel, NBN,.. Bureau voor Normalisatie NBN EN 9 Duurzaamheid van constructies. Beoordeling van milieuprestaties van gebouwen. Rekenmethode. Brussel, NBN,.. Delem L., Van Dessel J., Janssen A., Debacker W., Spririnckx C., Allacker K. en De Troyer F. Bepalingsmethode Milieugerelateerde Materiaalprestatie van Gebouwelementen (MMG). Brussel, OVAM,.. Desmyter J. en Martin Y. De milieu-impact van bouwmaterialen en gebouwen. Brussel, WTCB, WTCB-Tijdschrift, nr.,.. Dirckx I., Eeckhout S. en Grégoire Y. Onderhoud van ETICS. Brussel, WTCB, WTCB-Dossiers, nr., katern, 9.. Godderis E. en Grégoire Y. ETICS: het pleister. Brussel, WTCB, WTCB-Dossiers, nr., katern, 9.. Godderis E. en Grégoire Y. ETICS: de isolatie en haar plaatsing. Brussel, WTCB, WTCB-Dossiers, nr., katern,. 9. Institut Bauen und Umwelt e.v. Environmental System Declaration,WDVS mit EPS Dämmplatte geklebt, Muster ESD-FVW--D. IBU, Königswinter,.. International Organization for Standardization ISO Environmental management. Life cycle assessment. Principles and framework. Genève, ISO,.. International Organization for Standardization ISO Environmental management. Life cycle assessment. Requirements and guidelines. Genève, ISO,.. Janssen A. Levenscyclusanalyse of LCA. Brussel, WTCB, Infofiche,. (te verschijnen). Putzeys K. Milieurelevante productinformatie: Stand van zaken in België en Europa. Brussel, WTCB, WTCB-Dossiers, nr., katern,.. SBR Levensduur voor bouwproducten. Methode voor referentiewaarden. Rotterdam, SBR,.. Wastiels L. Milieu-impact van ETICS: Technische Annex. Brussel, WTCB, WTCB-studieverslag,. WTCB-Dossiers /.9