Blad: 01 Objectgegevens straat en nummer : Hemkade 18 nr. 75 postcode en : 1506 PR Zaandam gemeente : Zaanstad bescherming : gemeentelijk monument oorspronkelijke functie huidige functie : portierswoning : kunstgalerie architect : bouwdatum : 1895, uitbreiding rond 1965 datum onderzoek : 1-4-2016 datum beschrijving : 1-4-2016 datum foto s : 1-4-2016 opgesteld door : O. Ralling Kadastrale aanduiding gemeente sectie : K nummer : 12992 Eigendomsregistratie onttrekking gegevens : kadaster soort recht : eigendom belast met recht van (mede)gebruik, bijeenkomst-, kantoorfunctie gerechtigde : De Staat, Rijksvastgoedbedrijf straat en nummer : Korte Voorhout 7 postcode en : 2511 CW Den Haag gemeente : Den Haag telefoon : Kadastrale kaart/ situatie
Blad: 02 straat en nummer : Hemkade 18 nr. 75 Redengevende omschrijving 1. Architectonische waarde (inclusief bouwhistorische waarde): Het ontwerp van de voormalige woning bij de Artillerie Inrichtingen op het Hembrugterrein is architectuurhistorisch van belang als voorbeeld van de chaletstijl. Daarnaast heeft het bouwhistorische waarde, aangezien het pand samen met het naastgelegen bureelgebouw als enige onderdelen resteren van de oorspronkelijke bouwfase vanaf 1895 van de munitie- en wapenfabriek. 2. Cultuurhistorische waarde: Het pand is van belang als complexonderdeel van de voor Nederland unieke munitie- en wapenfabriek. In de woning op het Hembrugterrein was oorspronkelijk de portier van de fabriek gehuisvest. 3. Stedenbouwkundige waarde (inclusief ensemblewaarde): Het pand is stedenbouwkundig van belang door de beeldbepalende ligging aan de Hemkade. Het vormt met het bureelgebouw het resterende formele waterfront van het Hembrugterrein. 4. Gaafheid/herkenbaarheid (in materiaal en/of vorm): Het pand is grotendeels gaaf behouden gebleven in hoofdvorm en materialisering, hoewel de 20 ste eeuwse uitbreidingen en de grijze kleurafwerking de afleesbaarheid hebben verzwakt. De detaillering is in de loop der jaren versoberd. 5. Zeldzaamheid: Het pand heeft zeldzaamheidswaarde als overgebleven voorbeeld van een portierswoning bij een voor Nederland uniek complex voor de fabricage van munitie en wapens. 6. fysieke kwaliteit Het pand is in goede staat. Er zijn geen belemmeringen voor de instandhouding.
Blad: 03 straat en nummer : Hemkade 18 nr. 75 Objectbeschrijving Inleiding Het Hembrugterrein is uit cultuur- en architectuurhistorisch oogpunt van lokaal en landelijk belang als een in Nederland uniek voorbeeld van een munitie- en wapenfabriek die in de kern dateert van eind 19e eeuw en in de periode van de Eerste Wereldoorlog en in de jaren voorafgaand aan de Tweede Wereldoorlog werd uitgebreid en aangepast met karakteristieke (fabrieks)gebouwen. Dat is de reden dat de aanleg en een aantal gebouwen rijksbescherming genieten (aanwijzing in 2000 en 2006). Daarnaast is een aantal gebouwen als gemeentelijk monument beschermd (aanwijzing in 2006). Het terrein bestaat uit twee afzonderlijk te onderscheiden delen. In het zuidelijk deel van het terrein bevond zich het waterfront en productiegebied met de munitie- en wapenfabriek. In het noordelijk deel en de westelijke rand is het bosgebied ingericht als militair terrein. Het was oorspronkelijk aangelegd voor het Algemeen Verdedigingspark voor de Stelling van Amsterdam, die in 1996 tot Werelderfgoed is aangemerkt. Het gehele complex werd vanaf 1895 in fasen gebouwd in opdracht van het toenmalige Departement van Oorlog. Het Hembrugterrein is te zien als een militairindustrieel landgoed. De drie zones (waterfront, productiegebied en bosgebied) zijn op grond van de ruimtelijke en functionele kenmerken verder onder te verdelen in totaal negen gebiedseenheden, met elk een eigen identiteit. Waterfront: 1) Waterfront formeel: (representatieve) gebouwen Algemene Dienst langs het Noordzeekanaal 2) Waterfront informeel: loodsen en laboratoria in het groen aan de kant van zijkanaal G Productiegebied: 3) Productie munitie: fabrieksstrook en open structuur van gebouwen in een ruime en groene setting 4) Productie patronen: samensmelting van gebouwen uit verschillende bouwfases 5) Productie wapens: ensemble van losstaande hallen uit verschillende bouwfases Bos: 6) Beproevingsgebied: losse kleine gebouwen in het plofbos (aanleg 1920) 7) Sectorpark Zaandam en loodsen Algemeen Verdedigingspark: gebouwensembles in het groen 8) Naoorlogse bos: voormalige schietbanen als open weide in het bos, rustgebied 9) Mobilisatiecomplex: randzone ten westen van de (verdwenen) spoorbaan, nu onbebouwd Bouwgeschiedenis De voormalige portierswoning (bekend als nr. 75) is onderdeel van het formele waterfront en behoort samen met het rijksmonumentale kantoor- of bureelbebouw (nr. 41) tot de vroegste bouwfase van het complex, 1895. Van het oorspronkelijke waterfront zijn dit de enige gebouwen die resteren uit deze fase. De overige gebouwen die het formele waterfront vormden, een tweede voornaam bureelgebouw en twee houten schaftgebouwen zijn in latere bouwfases gesloopt. De houten aanbouwen uit de jaren zestig van de 20ste eeuw hebben het oorspronkelijke volume behoorlijk vergroot en zijn niet monumentaal. Tegenwoordig is gebouw 75 in gebruik als Taets Art Gallery.
Blad: 04 straat en nummer : Hemkade 18 nr. 75 Omschrijving De voormalige PORTIERSWONING uit 1895 is gelegen aan de Hemkade ten westen van het nog aanwezige bureelgebouw. De stenen woning heeft een L-vormige plattegrond en telt twee bouwlagen, waarvan de verdieping met hoge borstwering onder een samengesteld flauw hellende zadelkap gedekt met gesmoorde pannen. De architectuur is kenmerkend voor de chaletstijl en is in hoofdvorm nog gaaf. Oorspronkelijke details zijn slechts beperkt aanwezig en moeilijk herkenbaar als gevolg van de grijze kleurafwerking in het gehele exterieur. De gevels worden tegenwoordig rondom gedomineerd door de 20 ste eeuwse eenlaagse uitbreidingen aan de woning. Deze bouwdelen zijn boven een bakstenen voeting verticaal beschoten, waarin gevelopeningen. De gevels zijn rondom beëindigd met boeidelen en plat afgedekt. Deze uitbreidingen behoren niet tot de bescherming. De stenen gevels van het voormalige huis zijn zichtbaar boven de eenlaagse uitbreidingen. De zuidelijke VOORGEVEL aan de Hemkade is op de verdieping halfsteens opgetrokken. Een dubbele koppenlaag ter hoogte van de raamdorpel betreft vermoedelijk de spekband in een afwijkende kleur metselwerk. Het centrale vierruits stolpstel is aan de bovenzijde afgesloten met een strekse keperboog. Het flauw hellende dak heeft een groot overstek, gedragen door uitkragende geprofileerde muurplaten en gordingen. Het is betimmerd met rechte windveren, in de top voorzien van een geprofileerd haanhout met makelaar. De LINKER en RECHTER ZIJGEVEL hebben gelijksoortige topgevels. Aan de zuidoostzijde is op het dakschild een gemetselde schoorsteen aanwezig. De betimmerde gootlijsten worden gedragen door schorende klossen op gemetselde consoles in het muurwerk, welke ook zichtbaar zijn in de noordelijke ACHTERGEVEL. In het INTERIEUR zijn geen monumentaal waardevolle onderdelen aangetroffen. De oorspronkelijke structuur van de voormalige portierswoning is echter nog goed afleesbaar, ondanks de 20 ste eeuwse uitbreiding en de herinrichting als kunstgalerie.
Blad: 05 straat en nummer : Hemkade 18 nr. 75 Bijlagen Boven: zuidelijke voorgevel aan de Hemkade; midden: westelijke topgevel; onder: noordelijke achtergevel en oostelijke topgevel, alleen zichtbaar boven de plat afgedekte uitbreidingen, foto s 2016
Blad: 06 straat en nummer : Hemkade 18 nr. 75 Detail van de zuidelijke topgevel aan de Hemkade, foto 2016 Uitsnede van de situatietekening uit 1895 met het formele waterfront, bestaande uit twee houten schaftgebouwen, twee bureelgebouwen en daartussen de portierswoning. Centraal zou nog een schaftgebouw verrijzen (bron: Archief Zaanstad)
Blad: 07 straat en nummer : Hemkade 18 nr. 75 Bouwtekening uit 1895 van de portierswoning naar het oorspronkelijke ontwerp in chaletstijl. In het muurwerk zijn spekbanden getekend. De vensters op de begane grond zijn voorzien van getoogde afsluitingen met aanzet- en sluitstenen. De windveren zijn voorzien van decoratieve ondereinden en makelaarbetimmering. De overstekende gootlijst op schorende klossen is nog altijd aanwezig (bron: Archief Zaanstad) Detail van een ansichtkaart rond 1930 met het oostelijke gedeelte van het waterfront aan de Hemkade. De portierswoning staat tussen het oostelijke bureel- en schaftgebouw in (bron: Archief Zaanstad)
Blad: 08 straat en nummer : Hemkade 18 nr. 75 Het oostelijke bureelgebouw met de portierswoning aan de Hemkade op een ansichtkaart rond 1920, ingekleurde zwartwit foto (bron: Archief Zaanstad) Bronnen - Beeldbank Zaanstad - Nai database (www.nai.nl) - Bonas database (www.bonas.nl) - Encyclopedie van de Zaanstreek, deel 1 en 2/ J.P. Woudt (1991) - Monumenten Inventarisatie project Noord-Holland Gemeente Zaanstad, Deelgebied koog a/d Zaan en Zaandijk (1992) en fotokaarten. - Architectuur en stedebouw in Noord-Holland 1850-1940, E. van der Kleij (1993) - Architectuur en stedebouw Zaanstreek 1850-1940, P. Kleij (1993) - Monumenten in Nederland, Noord-Holland, R. Stenvert (2006) - Hembrugterrein Zaanstad, Cultuurhistorische Analyse, SteenhuisMeurs (2010)