Wetenschap e beste wetenschappers van nu kiezen de beste wetenschapper uit de geschiedenis grootste e wetenschapper Nederland heeft veel grote onderzoekers voortgebracht. Maar wie van hen was de allergrootste? at vroeg Quest aan topwetenschappers die ooit beloond zijn met de NWO-Spinozapremie. 77TEKST: BERRY OVERVELE / ILLUSTRATIES: HANS MICHIELSEN / ART ASSOCIATES e verkiezing We was de grootste wetenschapper van Nederland? Om deze vraag te beantwoorden, benaderden we wetenschappers die met een NWO-Spinozapremie beloond zijn, de belangrijkste wetenschappelijke onderscheiding van ons land. e Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) kent de premies sinds 1995 jaarlijks toe aan in Nederland werkzame onderzoekers die naar internationale maatstaven tot de absolute top van de wetenschap behoren. 23 laureaten besloten als jurylid mee te doen aan de zoektocht. at deden zij in eerste instantie door nominaties in te dienen: wie moest volgens hen echt op de lijst? at leverde vijftien genomineerden op. Vervolgens stelde elk jurylid zijn top-vijf samen. aarbij scoorde de nummer één vijf punten, de nummer twee vier punten, enzovoort. e wetenschapper met de meeste punten is de Grootste Wetenschapper in de Nederlandse Geschiedenis. e Jury In alfabetische volgorde: Carlo Beenakker (hoogleraar theoretische natuurkunde, Spinozapremie 1999), René Bernards (moleculaire oncologie, 2005), René de Borst (civiele techniek, 1999), irk Bouwmeester (experimentele natuurkunde, 2014), Cees ekker (moleculaire biofysica, 2003), Marcel icke (entomologie, 2007), Carl Figdor (experimentele immunologie, 2006), aan Frenkel (theoretische scheikunde, 2000), Ed van den Heuvel (sterrenkunde, 1995), Wilhelm Huck (fysisch-organische chemie, 2016), Rien van IJzendoorn (gezinspedagogiek, 2004), Michail Katsnelson (theoretische natuurkunde, 2013), Frits Kortlandt (taalkunde, 1997), Joep Leerssen (Europese letterkunde, 2008), Hendrik Lenstra (wiskunde, 1998), Frits van Oostrom (Nederlandse letterkunde, 1995), Bert Meijer (organische chemie, 2001), Mihai Netea (experimentele interne geneeskunde, 2016), Rutger van Santen (anorganische chemie, 1997), Marten Scheffer (aquatische ecologie, 2009), Willem de Vos (microbiologie, 2008), Bert Weckhuysen (anorganische chemie, 2013) en Jan Zaanen (theoretische natuurkunde, 2006). 1 Christiaan Huygens 76 PUNTEN van de vaders van de moderne fysica Een wiskunde, bijna gelijk aan Newton. Zo omschrijft jurylid Mikhail Katsnelson de wetenschapper Christiaan Huygens (1629-1695). iens theorie dat licht uit golven bestaat, is volgens Katsnelson een van de belangrijkste bijdragen aan de natuurkunde aller tijden. En Huygens deed nog veel meer belangrijks. Hij was de astronoom die de ringen van Saturnus ontdekte. Hij vond ook het slingeruurwerk uit, waarmee hij de nauwkeurige tijdsmetingen kon doen die hij voor zijn astronomische waarnemingen nodig had. Verder stond Huygens aan de wieg van de kansberekening en andere wiskundige methoden. Huygens ontwikkelde samen met Newton de wiskunde als de taal van de natuurwetenschap, aldus natuurkundige Carlo Beenakker. eze taal spreken we tot op de dag van vandaag. Volgens de topwetenschappers van vandaag is Christiaan Huygens de grootste wetenschapper uit de Nederlandse geschiedenis. 48
2 Antoni van Leeuwenhoek 59 PUNTEN H ij staat vooral bekend als uitvinder van de microscoop: koopman, glasblazer en microbioloog Antoni van Leeuwenhoek (1632-1723). Helemaal juist is dat niet, want de microscoop bestond al. Wel heeft hij het instrument verbeterd, en hij kwam op het idee om er microbiologisch onderzoek mee te doen. Zo werd Van Leeuwenhoek de eerste mens ooit die micro-organismen ( dierkens ) zag, zonder twijfel de belangrijkste ontdekking van Nederlandse bodem in de levenswetenschappen, stelt jurylid René Bernards. Van Leeuwenhoek ontdekte ook dat de cel de bouwsteen van het lichaam is. Hij ontdekte ziekteverwekkers als bacteriën, en was de eerste die zaadcellen beschreef (al dacht hij dat daarin al een compleet miniatuurmens schuilging, dat alleen nog maar hoefde te groeien). Chemicus Wilhelm Huck: Zijn werk getuigt van een enorm nieuwsgierige en creatieve geest. Hij was zijn tijd ver vooruit. 1 3 Hendrik Lorentz 40 PUNTEN Z o n honderd jaar geleden veranderde de natuurkunde van gezicht. Alles van voor die tijd noemen we nu klassieke natuurkunde, dat van erna moderne natuurkunde. Albert Einstein wordt vaak gezien als een vader van die moderne natuurkunde. Er was ook een Nederlander die een beslissende rol speelde in deze overgang, stelt jurylid Jan Zaanen: Hendrik Lorentz (1853-1928). eze natuurkundige ontdekte bijvoorbeeld wiskundige principes waarop Einstein voortborduurde in zijn relativiteitstheorie. Einstein zag Lorentz zelfs als groot wetenschappelijk voorbeeld. Hij betekende voor mij meer dan alle anderen die ik op mijn levensweg heb ontmoet, schreef hij ooit. Het bekendst is Lorentz, in 1902 winnaar van de Nobelprijs voor de Natuurkunde, om zijn onderzoek naar elektromagnetische eigenschappen van materie. Maar hij bestudeerde ook het afsluiten van de Zuiderzee middels de Afsluitdijk. 49
Wetenschap Zonder Erasmus was er geen Verlichting, geen academische vrijheid en geen modern denken 4 Baruch Spinoza 31 PUNTEN B aruch Spinoza (1632-1677), zoon van Portugees-Joodse vluchtelingen, is zonder twijfel Nederlands beroemdste filosoof. Maar hij was ook wiskundige en lenzenslijper (tijdgenoot Christiaan Huygens bijvoorbeeld prees de kwaliteit van Spinoza s lenzen). Boven alles was Spinoza een man van de rede. Hij was een van de mensen die aan de basis stonden van de Verlichting. Hij gaf aanzet tot een vrijzinnige uitleg van de Bijbel, profeten spraken volgens hem bijvoorbeeld niet namens God maar hadden een grote verbeeldingskracht. Spinoza stond voor democratie en vrijheid van meningsuiting, en dat in een tijd waarin dat helemaal niet vanzelfsprekend was. Boeken van vrijdenkers als Spinoza zelf waren lange tijd verboden. NWO, dat de belangrijkste premies naar hem vernoemde, noemt Spinoza een sprekend voorbeeld van vrijheid van onderzoek. 5 Jacobus van t Hoff 28 PUNTEN at scheikundige Jacobus van t Hoff (1852-1911) aan de top van zijn vakgebied stond, 115 jaar geleden, werd wel erg duidelijk voor de uitreiking van de eerste Nobelprijzen. Voor die toen hagelnieuwe prijs ontving het organiserend comité voor het vakgebied chemie twintig nominaties. e genomineerde was in elf van die twintig nominaties dezelfde: de Nederlander Van t Hoff. Hij kreeg de prijs voor zijn onderzoek naar chemisch evenwicht en osmotische druk in oplossingen (osmose is volgens Van ale vermenging van twee vloeistoffen door een wand ). Hij wordt gezien als geestelijk vader van onder meer de stereochemie, dankzij het inzicht dat behalve de formule ook de (driedimensionale) vorm van een molecuul belangrijk is voor hoe het zich gedraagt. 6 esiderius Erasmus 26 PUNTEN esiderius Erasmus (circa 1469-1536) was schrijver (denk aan Lof der Zotheid), priester en werd het bekendst om zijn bijdrage aan het humanisme, een levensbeschouwing waarin de mens centraal staat, niet een hogere macht. Maar Erasmus was ook filosoof, theoloog en wetenschapper. Met de zorgvuldige manier waarop hij bronnen bestudeerde en beoordeelde, was hij zijn tijd vooruit. Hij gebruikte die onder meer om een vertaling van het Nieuwe Testament te maken, waarmee hij afstand van de officiële kerkvertaling nam en liet zien de bijbel kritisch te bestuderen. at werd in die tijd lang niet door iedereen gewaardeerd. Erasmus speelde een sleutelrol in het debat over vrije wil en tolerantie, stelt Joep Leerssen. Zonder hem geen Reformatie, geen Verlichting, geen academische vrijheid, geen modern denken. 2 7 Johannes iderik van der Waals 20 PUNTEN A l bij zijn promotie was timmermanszoon Van der Waals (1837-1923) een natuurkundige om rekening mee te houden. Zijn proefschrift uit 1873 werd in Nature lovend besproken door natuurkundige grootheid James Clerk Maxwell: Er kan geen twijfel over bestaan dat de naam van Van der Waals snel tot de belangrijkste in de moleculaire wetenschappen zal behoren. Het proefschrift ging over de overgang van een gas naar een vloeistof, de factoren als volume, druk en temperatuur die daarbij een rol spelen, en de manier waarop chemici die overgang beschrijven kunnen. Van der Waals was volgens jurylid aan Frenkel belangrijk voor het inzicht dat moleculen echt bestaan. aar was toen lang niet iedereen van overtuigd. In 1910 kreeg hij de Nobelprijs voor de Natuurkunde. 50
3 8 Simon Stevin 19 PUNTEN S imon Stevin (1548-1620) leverde volgens jurylid Ed van den Heuvel zeer grote bijdragen aan de natuurkunde, wiskunde en ingenieurswetenschappen. Zo toonde Stevin met valproeven, vanaf de Nieuwe Kerk in elft, eerder dan Galileo aan dat zware en lichte voorwerpen even snel vallen. Hij toonde aan dat krachten in zogeheten componenten ontbonden kunnen worden, zoals een horizontale en verticale. Stevin bewees dat een perpetuum mobile niet kan bestaan. Hij is geestelijk vader van het schrijven van een breuk als een getal met komma en cijfers achter de komma. Hij heeft uitgevonden hoe je vierkantsvergelijkingen oplost en deed nog meer wiskundige ontdekkingen. Ook vond hij veel uit op ingenieursgebied, zoals de zeilwagen en nieuwe manieren om sluizen te bouwen. Kortom: de lijst met doorbraken van Stevin is lang. 6 9 Niko Tinbergen 15 PUNTEN N iko Tinbergen (1907-1988) was een van de grondleggers van de ethologie, de gedragsbiologie. Zijn kijk op hoe je onderzoek moet doen naar dierlijk gedrag beïnvloedt nog altijd het werk van gedragsbiologen. Zo stelde de bioloog de vier vragen op die biologen proberen te beantwoorden bij het bestuderen van diergedrag: de functie (hoe helpt dit gedrag de soort te overleven?), ontwikkeling (hoe verandert het gedrag onder invloed van bijvoorbeeld de omgeving?), evolutie (hoe is het gedrag geëvolueerd?) en het mechanisme ervan (welke prikkels zorgen voor het gedrag?). Ook vond Tinbergen dat dieren in hun natuurlijke omgeving moesten worden onderzocht. Zijn bekendste werk deed hij op het gebied van dierlijke instincten: hij toonde aan dat die instincten niet het gevolg zijn van omgevingsfactoren, maar dat die zijn aangeboren. In 1973 kreeg Tinbergen de Nobelprijs voor de Geneeskunde, voor zijn onderzoek naar het gedrag van sociale dieren. 51
Wetenschap ankzij Heike Kamerlingh Onnes lag de koudste plek op aarde lange tijd in Leiden 10 Warner Koiter 9 PUNTEN W arner Koiter (1914-1997) is een belangrijk figuur in de toegepaste mechanica. Zo was hij de grondlegger van de theorie van de stabiliteit van het elastisch evenwicht. Jurylid René de Borst: at gaat over de vervormingen in, en sterkte van dunwandige profielen, zoals gebruikt in de lucht- en ruimtevaart. Als je druk uitoefent op de dunne wanden van een raket of een vliegtuig, dan kunnen die gaan knikken. Koiter ontwikkelde een model waarmee je kunt voorspellen wanneer dat gebeurt. Ook op het gebied van breukmechanica en plasticiteit deed Koiter belangrijk onderzoek. 9 52 11 Johan Huizinga 7 PUNTEN H ij wordt gezien als de belangrijkste historicus die Nederland heeft gekend: Johan Huizinga (1872-1945). Hij schreef boeken die een groot publiek vonden, zoals Herfsttij der Middeleeuwen, over de late Middeleeuwen, en Homo ludens, over de spelende mens. Volgens jurylid Frits van Oostrom had Huizinga een groot oeuvre met vrijwel altijd een grensverleggende visie, was hij zijn eigen tijd vooruit, en is hij nog steeds wereldwijd een bron van inspiratie. Hij is een van de meest vertaalde Nederlandse wetenschappers: werken van hem verschenen in het Engels, Arabisch, uits, Hebreeuws, Chinees, Russisch en nog veel meer talen. 12
12 Heike Kamerlingh Onnes 6 PUNTEN akpanfabrikantenzoon Heike Kamerlingh Onnes (1853-1926) liet direct na zijn aanstelling als hoogleraar in Leiden een koudelaboratorium bouwen. aar wist hij in 1908 het gas helium vloeibaar te maken bij 269 graden onder nul, vlak boven het absolute nulpunt. Om die reden zou het laboratorium lange tijd als de koudste plek op aarde bekendstaan. Een andere grote ontdekking was dat materialen bij extreem lage temperaturen hun elektrische weerstand verliezen, een verschijnsel dat supergeleiding heet. ie kennis heeft geleid tot belangrijke toepassingen, zoals in supergeleidende spoelen in deeltjesversnellers als de Large Hadron Collider (CERN). In 1913 kreeg Kamerlingh Onnes de Nobelprijs voor de Natuurkunde voor zijn onderzoek naar de eigenschappen van materie bij extreem lage temperaturen. 15 13 Frans de Waal 4 PUNTEN e enige nog levende wetenschapper in deze lijst is Frans de Waal (1948), bioloog en primatoloog. Volgens jurylid Rien van IJzendoorn verdient e Waal zijn plekje tussen de andere groten uit de geschiedenis aan het feit dat hij met baanbrekende studies naar het gedrag bij primaten een brug heeft geslagen tussen de mens- en dierwetenschappen. ankzij e Waal weten we dat we aan dieren veel meer intelligentie, empathie, moreel besef, zelfbewustzijn en veel meer menselijke eigenschappen moeten toeschrijven dan we geneigd zijn te doen. Of, anders gezegd: wij mensen staan veel dichter bij onze dierlijke familie dan we denken. 15 Peter ebye 2 PUNTEN 14 A Jan Oort 3 PUNTEN an de Leidse Sterrewacht deed de astronoom Jan Oort (1900-1992) veel belangrijke ontdekkingen. Zo beschreef hij als eerste donkere materie, bewees hij dat de Melkweg ronddraait als een enorm wiel en dat sterren onafhankelijk van elkaar door de ruimte bewegen. Ook was Oort pionier op het gebied van radioastronomie, het bestuderen van het heelal met radiogolven in plaats van ouderwetse telescopen die licht opvangen. Oorts naam blijft voortleven dankzij zijn idee dat alle kometen in ons zonnestelsel een gemeenschappelijke herkomst hebben: een gigantische wolk met talloze komeetachtige objecten rond het zonnestelsel. ie door hem veronderstelde kometenwolk staat tegenwoordig wereldwijd bekend als de Oortwolk. G eboren Maastrichtenaar Peter ebye (1884-1966) werkte veel in uitsland en later in de VS, waar hij staatsburger werd en zou sterven. Bij leven was hij een gevierd wetenschapper, dankzij belangrijk onderzoek naar onder meer de structuur van moleculen, polariteit en röntgen- en elektronenstraling. Na zijn dood ontstond ophef over zijn jaren in nazi-uitsland (tot 1940). Een bericht dat hij in 1938 schreef als de voorzitter van de eutsche Physikalische Gesellschaft (PG) zorgde vooral voor kritiek. aarin schreef hij dat joden gezien de huidige omstandigheden niet langer PG-lid konden zijn. ebye eindigde dat bericht met Heil Hitler! In 2006 besloot de Universiteit Maastricht een naar ebye vernoemde prijs niet meer uit te reiken. e Universiteit Utrecht wilde een naar hem vernoemd instituut hernoemen, maar zag er vanaf nadat uit onderzoek bleek dat hij niet te kwader trouw zou hebben gehandeld. Hoe dan ook: aan ebyes wetenschappelijke verdiensten wordt niet getwijfeld. In 1936 kreeg hij de Nobelprijs voor de Scheikunde voor zijn bijdrage aan onze kennis van moleculaire structuren. 7 53