Technieken in de bestaande

Technieken in de bestaande energiebesparingsverkenner energiezuinig bouw Trias Energetica rmteweerstand

Technieken in de bestaande bouw

2 Inleiding

Adviesburo Nieman heeft in opdracht van Agentschap NL, NL Energie en Klimaat de brochure: Technieken in de bestaande bouw opgesteld. De ontwikkelingen op het gebied van energiebesparende technieken staan niet stil. In de praktijk zijn echter energiebesparende technieken niet bekend of er ontstaat koudwatervrees om deze technieken daadwerkelijk in te zetten. Dit speelt met name in de bestaande bouw omdat een aantal componenten en technieken oorspronkelijk ontwikkeld is voor de nieuwbouw. Daarnaast zijn er specifieke materialen en technieken voor het verbeteren van bestaande gebouwen. Deze brochure kan bijdragen aan de (h)erkenning van deze technieken, waardoor de technieken in de bestaande bouw toegepast kunnen worden. Om technieken breedschalig en in de bestaande bouw te kunnen toepassen, is gekozen om in deze brochure de focus te leggen op bewezen technieken. Dit begrip lichten we onderstaand nader toe. De definitie van bewezen is dat een grootschalige toepassing mogelijk is, mede rekening houdend met: - de bewoners; maatregelen die te realiseren zijn zonder uithuizing van bewoners; - de techniek; grootschalige toepassing moet mogelijk zijn tegen relatief beperkte onderhouds- en investeringskosten; - de mate van energiebesparing; beoordeel het effect van energiebesparende maatregelen zowel met het oog op de CO₂-uitstoot als het effect in energiekosten. Bij voorkeur moet sprake zijn van significante verbetering (minimaal één label omhoog). 3

Woninginstallaties vervullen een steeds belangrijkere rol in het verzorgen van diverse functies in de woning. 4 Opbouw brochure In deze brochure worden de technische ontwikkelingen en innovaties toegelicht die toepasbaar zijn in de bestaande bouw. Gekozen is voor een handzaam overzicht met voor- en nadelen en praktische toepassingsvoorbeelden. Hierbij is uitgegaan van de volgende opbouw, waarbij onderscheid is gemaakt in bouwkundige en installatietechnische technieken: Bouwkundig 1. Vloerconstructie a. Bodem b. Vloer 2. Gevelconstructie / na-isolatie a. Spouwisolatie b. Buitengevelisolatie c. Binnengevelisolatie 3. Dakconstructie a. Volledig b. Buitenisolatie c. Binnenisolatie 4. Glas / kozijnen 5. Infiltratie Installatietechnisch 6. Verwarming & warmtapwater 7. Ventilatie a. natuurlijke toevoer en centrale mechanische afvoer b. gebalanceerde ventilatie c. decentrale gebalanceerde ventilatie 8. Zonne-energie Voor meer inhoudelijke informatie over bijvoorbeeld installatiecomponenten wordt verwezen naar de brochure Innovatie in Energie van Agentschap NL (voorheen SenterNovem) van december 2009.

Ontwerpproces 1 3 2 Visie op aanpak: Trias Energetica Om tot een verantwoord energiezuinige aanpak in de bestaande bouw te komen kan gebruik worden gemaakt van de Trias Energetica. Dit principe houdt in dat een energiezuinige aanpak gerealiseerd wordt in drie stappen: 1. Beperk de energievraag zoveel mogelijk. 2. Pas waar mogelijk duurzame bronnen toe. 3. Ga zo efficiënt mogelijk om met de restvraag naar energie met behulp van fossiele bronnen. Bouwkundig De mate waarin de buitenschil van de woning, inclusief bewegende delen en openingen, is geïsoleerd, kierdicht gemaakt en de wijze waarop zonnewarmte en -licht de woning binnenkomen, bepalen voor een groot deel de warmtevraag in de woning. Vanuit het principe van de Trias Energetica (zie kader) is vraagbeperking de eerste stap. Innovaties in bouwmaterialen en producten resulteren vaak in een verbeterde warmteweerstand (R c -waarde) of een gelijkblijvende isolatiewaarde bij geringere materiaaldikte. Strategie Verbeteren van bestaande woningen en gebouwen vraagt om een andere strategie dan nieuwbouw. Aansluiten bij natuurlijke vervangingsmomenten ligt voor de hand, maar doe dit vanuit een visie op het complex of de woning. Vuistregels: Denk integraal: woonkwaliteit, toekomstvisie en energiekosten, bouwkundige kwaliteit en installatietechniek. Stem de aanpak en het moment van ingreep af op de resterende levensduur van woning, complex en componenten. Bij uitvoering in stappen: zorg voor kwaliteit van tussenresultaat. Bij deelvervanging (ook bij storing of schade): vervang altijd door de nieuwe energiezuinige componenten (bijv. HR++-glas, HR-ketel, energiezuinige cv-pompen, ventilatiebox met gelijkstroomventilator) Installatietechnisch Woninginstallaties vervullen een steeds belangrijkere rol in het verzorgen van diverse functies in de woning. Een gezond binnenklimaat is belangrijk en bovendien wordt een steeds hoger comfortniveau geëist. Op de volgende pagina zijn bewezen innovatieve installatietechnische oplossingen opgenomen waarmee op een energiezuinige wijze kan worden voorzien in warmtapwater, verwarming, ventilatie en/of elektriciteit. 5

Denk in scenario s Door alle mogelijke verbetermaatregelen te bundelen in diverse scenario s, kan afhankelijk van restant levensduur, het beschikbare budget, de speerpunten voor de wijk, impact op de Energie Index tot een goed afgewogen maatregelpakket worden gekomen. Onderstaande matrix uit een willekeurig project geeft een overzicht van maatregelen weer, gekoppeld aan de invloed op de Energie Index. Dit gekoppeld aan een investeringsraming geeft u de mogelijkheid om afgewogen en duurzame keuzes te maken. type L (tussen-woning) type M (hoek-woning) huidige situatie 2,00 (D) 2,26 (E) scenario 1 1,39 (C) 1,37 (C) spouwisolatie (60 mm) -0,35-0,65 6 vervangen enkel glas -0,18-0,15 isolerende voordeur -0,03-0,01 kierdichting draaiende delen -0,06-0,06 HR-107 combiketel -0,09-0,09 plaatsen mv-unit +0,07 +0,07 scenario 2 1,16 (B) 1,15 (B) vloerisolatie (80 mm) -0,11-0,11 paneelconstructie (80 mm) -0,02-0,01 dakisolatie (120 mm) -0,02-0,01 vervangen dubbel glas -0,08-0,09

Energiebesparingsverkenner Via de website www.energiebesparingsverkenner.nl kan, afhankelijk van het woningtype, een indicatief energielabel worden opgesteld met mogelijke energiebesparende maatregelen. De maatregelen worden samengevoegd tot een maatregelenpakket, waarbij een indicatie wordt gegeven van: de kosten, het energielabel en het comfort. Daarmee geeft de energiebesparingsverkenner snel een indicatie van de effecten van energiesparingsmaatregelen voor onderhouds- en renovatieprojecten of de particuliere markt. Hieronder een voorbeeld van een rijtjeswoning gebouwd in de periode 1966-1975, variant: tussenwoning. Kenmerken Huidige woning Pakket 1 Maatregelen max. energiebesparing gevelisolatie Geen Goed Goed dakisolatie Matig Goed Goed vloerisolatie Geen Geen Goed ramen leefruimtes Dubbel glas HR+ + glas HR+ + glas 7 ramen slaapruimtes Enkelglas HR+ + glas HR+ + glas installatie VR-combi HR-combi HR-combi + zonneboiler ventilatie Natuurlijk Mechanisch Natuurlijk PV-cellen Nee Nee Ja De onderstaande resultaten zijn bij benadering en kunnen afwijken Kenmerken Huidige woning Pakket 1 Maatregelen max. energiebesparing Uw maandelijkse energiekosten gaan omlaag met Financieringskosten maatregelen energiebesparing per maand 45 91 72 151 Uw maandelijkse voordeel is [-27] [-60] De totale investering is 19.966 34.229 Daarvan wordt geinvesteerd in energiebesparing 12.941 26.974 Energielabel E B A Comfort Bron: energiebesparingsverkenner

Binnenmilieuprofiel Bij het opstellen van een energiezuinig concept worden maatregelen geadviseerd die direct of indirect van invloed zijn op het binnenmilieu. Door de EPA-adviseur kan naast de energetisch prestatie ook het binnenmilieu worden gekwalificeerd. Het binnenmilieuprofiel geeft de opdrachtgever (eigenaar of bewoner) inzicht in de te verwachten binnenmilieukwaliteit, als aanvulling op het energielabel. In de methode voor het binnenmilieuprofiel staan het gebouw en de installaties centraal. Bewonersafhankelijke factoren, zoals inrichting en gebruik, worden buiten beschouwing gelaten. Met het binnenmilieuprofiel wordt de woning beoordeeld op acht verschillende binnenmilieu aspecten: luchtverversing, vocht en schimmel, verbrandingsgassen, thermisch comfort winter, oververhitting zomer, installatiegeluid, geluidisolatie en daglichttoetreding. De beoordeling wordt aangegeven met een horizontale stoplichtscore bestaande uit de volgende kleuren: 8 Groen: laag risico Oranje: verhoogd risico Rood: hoog risico Rood met uitroepteken: maatregelen direct nodig Op de achterzijde van het binnenmilieuprofiel staan, afhankelijk van de scores, een aantal standaardadviezen om het binnenmilieu in een woning te verbeteren. Bron: ISSO 82.4

Bouwkundige en installatietechnische technieken Op de volgende pagina s zijn diverse bouwkundige en installatietechnische technieken opgenomen. De maatregelen worden eerst kort omschreven en gevisualiseerd, waarna wordt ingegaan: Consequentie voor bewoners Voor- en nadelen Aandachtspunten en randvoorwaarden Levensduur en onderhoud Voor de levensduur en onderhoud is een classificatie opgesteld om in één oogslag inzicht te geven in de te verwachten levensduur van de maatregel. Hiervoor wordt de volgende classificatie aangehouden: Classificatie Levensduur Onderhoud 1 ster 5 jaar zeer veel onderhoud 2 sterren 10 jaar veel onderhoud 3 sterren 15 jaar regulier/ periodiek onderhoud 4 sterren 20 jaar beperkt onderhoud 5 sterren > 20 jaar zeer beperkt onderhoud Integrale benadering: Passief renoveren 9 Passief renoveren wordt gekenmerkt door een optimale thermische schil en een efficiënt gebruik van zonne- energie. Daardoor is nog weinig actieve verwarming nodig. Bij Passief renoveren geldt een maximale warmtevraag van 25 kwh/m². Voor de thermische schil geldt bij Passief renoveren een warmteweerstand van circa 10,0 m²k/w, drievoudige beglazing en een zeer luchtdichte schil (q v;10;kar 0,15 dm³/s.m²). Naast zongeoriënteerde gevels voor een warmtewinst in de winterperiode, wordt bij Passief renoveren ook aandacht geschonken aan passieve koeling in de zomerperiode (zonwering, overstekken en zomernachtventilatie). Passief Bouwen vergt een kwaliteitsinvestering in het ontwerp, de detaillering en de uitvoering. Installatietechnisch wordt Passief renoveren onder andere gekenmerkt door toepassing van een gebalanceerd ventilatiesysteem. Een dergelijk systeem in een bestaand casco vergt de benodigde aandacht. Daarnaast zal gebruik worden gemaakt van zonne-energie om het energieverbruik voor warmtapwater te reduceren. De verwarmingsinstallatie is echter heel bescheiden. Kortom bij Passief renoveren is een integrale kennis van bouwfysica, materialen, installaties en uitvoering van groot belang.

Bouwkundige technieken 1. Vloerconstructie Aspect Maatregel Omschrijving Visualisatie Bewoners Bodem Bodemisolatie De functie van isoleren is het beperken van het warmteverlies via de begane grondvloer, met als belangrijke meerwaarde comfortverhoging door het ontstaan van een hogere oppervlaktetemperatuur. De bodem kan worden voorzien van schelpen, PS-korrels of PS-chips. Geringe overlast voor bewoners. Verbetering comfort / binnenklimaat: hogere vloertemperatuur. 10 Onderzijde vloer PUR-schuim en/ of isolatieplaten Het na-isoleren van de begane grondvloer kan met behulp van platen minerale wol, platen kunststofschuim of door het opspuiten van PUR-schuim. Geringe overlast voor bewoners. Zie ook SBR-renovatiedetails voor bijv. detail met minerale wol bij houten vloer. Verbetering comfort / binnenklimaat: hogere vloertemperatuur. Onderzijde vloer Reflecterende folies en luchtkussens Een slimme combinatie van reflecterende folies en luchtlagen leidt tot aanzienlijke isolatiewaarden. De isolatiewaarden zijn getest en ondermeer als kwaliteitsverklaringen voor ondermeer de energielabel-systematiek) beschikbaar. De de kruipruimte wordt afgedekt met bodemfolie. Geringe overlast voor bewoners. Verbetering comfort / binnenklimaat: hogere vloertemperatuur. Onderzijde vloer/ kruipruimte Schuimbeton Bijvoorbeeld als alternatief voor het vervangen van houten vloeren kan gekozen worden voor de toepassing van een schuimbetonnen vloer. Grote overlast Uithuizing is noodzakelijk.

Voordelen Nadelen Aandachtspunten & randvoorwaarden Levensduur Onderhoud Energiebesparing. Verbetering comfort: hogere vloertemperatuur. Door isolatie op de bodem van de kruipruimte te combineren met een zeer goede dampremmende laag op die bodem, wordt de luchtvochtigheid in de kruipruimte sterk verminderd. Kruipruimte minder bereikbaar voor o.a. leidingen. Ventilatie van de vloeren (vooral nog vereist bij houten vloeren) heeft een negatieve invloed op de isolatiewaarde van bodemisolatie: er wordt nl. boven de isolatielaag geventileerd. Luchtdichtheid van de vloer, leiding-doorvoeren en het kruipluik. Bij een lage kruipruimte mogelijk (vrije hoogte < 45 cm). Geen onderhoud nodig. Energiebesparing. Verbetering comfort / binnenklimaat: hogere vloertemperatuur PUR-schuimisolatie verbetert ook de luchtdichtheid. Bij isolatie tussen houten balken kans op condensatie balken en houtaantasting. Beoordeling op maat is vereist. In vochtige kruipruimte met houten vloer, bodem afdekken met folie. Kruipruimte moet goed bereikbaar zijn, vrije hoogte > 35 cm. Denk aan dampremmende laag bij toepassing minerale wol. Geen onderhoud nodig. 11 Energiebesparing. Uitvoeringsgevoelig. Geringe investeringskosten. Kruipruimte moet goed bereikbaar zijn, vrije hoogte > 35 cm. Bij een lage kruipruimte mogelijk (vrije hoogte < 45 cm). Geen onderhoud nodig. Energiebesparing. Luchtdichtheid begane grondvloer. Drogingstijd schuimbeton. Extra folie tussen schuimbeton en dekvloer i.v.m. werking (schollen) schuimbeton. Geen onderhoud nodig. Geen onderhoud nodig.

Bouwkundige technieken 2. Gevelconstructie / na-isolatie Aspect Maatregel Omschrijving Visualisatie Bewoners Spouw Spouwmuur vullen met bijvoorbeeld minerale wolvlokken of PS-korrels. Bij spouwisolatie wordt isolatiemateriaal (o.a. minerale wolvlokken, (gebonden) polystryreenschuimkorrels, PUR-schuim via openingen (boorgaten in buitenblad) in de spouw gebracht. Geringe overlast voor bewoners. 12 Buitenzijde Toepassing waarbij voor de bestaande gevel een nieuw buitenspouwblad wordt gerealiseerd. Dit kan gerealiseerd worden door: Verwijderen bestaand buitenblad + aanbrengen nieuw geïsoleerd buitenspouwblad Aanbrengen buitengevel op bestaand buitenblad De schil kan bestaan uit: isolatie en stucwerk (natte methode); plaatmateriaal (droge methode) isolatie en (prefab) metselwerk.

Voordelen Nadelen Aandachtspunten & randvoorwaarden Levensduur Onderhoud Energiebesparing. Economisch aantrekkelijk i.v.m. goede verhouding opbrengst / investeringskosten. Te behalen isolatiewaarde is door beperkte spouwbreedte (veelal 5-6 cm) beperkt tot maximaal 1,5 m ² K/W. Koudebruggen blijven aanwezig en kunnen zelfs kritisch worden m.b.t. vochtproblemen. Dit dient per situatie nader te worden beoordeeld. Plaatselijk kan spouw ongevuld blijven, door bijvoorbeeld speciebaarden en/of vuil. Op termijn: aantasting van de spouwankers door het ontbreken van ventilatie in de spouw. Buitenspouwblad moet voldoende waterkerend zijn. Advies: deze maatregel altijd toepassen in combinatie met voegwerkherstel (waar nodig) en hydrofoberen. Specialistisch advies inwinnen. Controle van de aanwezige ventilatievoorzieningen van de woning in verband met verbeterde luchtdichtheid van de gevel. Controleer de spouwen vooraf op vochtbruggen (bijvoorbeeld speciebaarden) met een endoscoop. Mits voldoende onderhoud. - na 5-10 jaar hydrofoberen / herstel voegwerk. - na 10 jaar: controle/ herstel voegwerk + controle uitzakken isolatie (d.m.v. thermografie). 13

Bouwkundige technieken 2. Gevelconstructie / na-isolatie (vervolg) Aspect Maatregel Omschrijving Visualisatie Bewoners Buitenzijde Verwijderen bestaand buitenblad + aanbrengen nieuw geïsoleerd buitenspouwblad. Voor het aanbrengen van de nieuwe buitengevelisolatie wordt het bestaande buitenspouwblad verwijderd. Het huidige binnenblad functioneert als drager voor de te isoleren buitenschil. Het geïsoleerde buitenspouwblad kan als volgt worden uitgevoerd: met spouw; of monolithisch. Geringe overlast, i.v.m. werkzaamheden buiten woning. Bij vervangen of verplaatsen kozijnen wel overlast. 14 Buitenzijde Aanbrengen buitengevel isolatie op bestaand buitenblad. Het gevelsysteem wordt aan de buitenzijde van het buitenspouwblad gemonteerd. Afhankelijk van fabrikant worden de steenstrips op de isolatieplaten gelijmd of zijn ze in de fabriek al bevestigd op de isolatieplaten. Geringe overlast, i.v.m. werkzaamheden buiten woning. Bij vervangen of verplaatsen kozijnen is er wel overlast (zie verder).

Voordelen Nadelen Aandachtspunten & randvoorwaarden Levensduur Onderhoud Het is een snel verwerkbaar en relatief goedkoop product. Hoge isolatiewaarden mogelijk. Draagt ook bij aan de versteviging van gevels. Extra aandacht voor ventilatie van de woning in verband met verbeterde luchtdichtheid gevel. Constructief zal moeten worden nagegaan of het binnenblad voldoende dragend is om de nieuwe buitenschil te dragen. Het kan zijn dat zowel het binnen- als buitenblad een rol speelt bij de stabiliteit en draagconstructie. Mits voldoende onderhoud. Schoonmaakwerkzaamheden in verband met vervuiling gevel bij stucwerk of platen. De uitstraling van de woning kan worden opgewaardeerd. Bouwfysisch gunstig (isoleren aan buitenzijde). Ingrijpende aanpassing aan de woning gericht op een forse verlenging van de levensduur. Casco en functionaliteit van de woning moeten in orde zijn. Vlakke en starre ondergrond is benodigd bij verlijmen platen. Geen onderhoud bij gemetseld buitenspouwblad. 15 De gevel komt naar voren: aansluitingen t.p.v. dakvoet, kozijnen e.d. dienen te worden uitgewerkt. Energiebesparing: hoge isolatiewaarden mogelijk. De uitstraling van de woning kan worden opgewaardeerd. Bouwfysisch gunstig (isoleren aan buitenzijde). Extra aandacht voor ventilatie van de woning in verband met verbeterde luchtdichtheid gevel. Ingrijpende aanpassing aan de woning gericht op een forse verlenging van de levensduur. Casco en functionaliteit van de woning moeten in orde zijn. Levensduur mogelijk geringer dan bij traditioneel metselwerk door grotere temperatuursprong over dunne stuclaag; enig risico op vorstschade. Controleer voegwerk.

Bouwkundige technieken 2. Gevelconstructie / na-isolatie (vervolg) Aspect Maatregel Omschrijving Visualisatie Bewoners Binnenzijde Voorzetwand constructie (1) Bij binnengevelisolatie wordt isolatiemateriaal tegen de binnenzijde van de gevel aangebracht en afgewerkt met een plaatmateriaal. Gelet op omvang en tijdsduur worden bewoners meestal tijdelijk uit huis geplaatst. 16 Binnenzijde Voorzetwand constructie (2) Thermisch isolatiepaneel. De panelen worden onderling gekoppeld met een montageprofiel dat bestaat uit een lijf van isolerend schuim met een strook harde, schroefvaste kunststof. Tevens dient de combinatie als dampremmende folielaag in de spouw. Gelet op omvang en tijdsduur worden bewoners meestal tijdelijk uit huis geplaatst.

Voordelen Nadelen Aandachtspunten & randvoorwaarden Levensduur Onderhoud Geen invloed op de architectuur aan de buitenkant; Geluidisolatie tussen woningen kan verbeterd worden. Bewoners hebben relatief veel last van deze ingreep. Verwarmingselementen bij gevels verplaatsen. Warmteaccumulerend vermogen gevels wordt beperkt. Kans op vochtproblemen in voorzetwandconstructie. Aanbrengen dampremmende laag aan binnenzijde isolatie. Zorgvuldig luchtdicht aanbrengen is essentieel. Ventilatie van de woning in verband met verbeterde luchtdichtheid gevel. Mits voldoende onderhoud. Geen onderhoud. Voorkom beschadiging dampremmende laag. Bij verwerking binnen zorgen dat dampremmende folie en luchtdichting in stand blijft. Bouwfysisch kritisch. Relatief veel thermische isolatie bij een geringe dikte. Korte montagetijd. Bewoners hebben relatief veel last van deze ingreep. Verwarmingselementen bij gevels verplaatsen. Warmteaccumulerend vermogen gevels wordt beperkt. Kans op vochtproblemen in voorzetwandconstructie (dampremmende laag binnenzijde is cruciaal). Aanbrengen dampremmende laag aan binnenzijde. Zorgvuldig luchtdicht aanbrengen is essentieel. Denk aan positie wandcontactdozen e.d. Verbeter de ventilatievoorzieningen in de woning in verband met verbeterde luchtdichtheid van de gevel (afname infiltratie). Geen onderhoud. Voorkom beschadiging dampremmende laag. Bij verwerking binnen zorgen dat dampremmende folie en luchtdichting in stand blijft. 17

Bouwkundige technieken 3. Dakconstructie Aspect Maatregel Omschrijving Visualisatie Bewoners Volledig Constructie volledig vernieuwd. De bestaande dakconstructie wordt verwijderd en vervangen door een nieuwe (prefab) dakconstructie. Overlast; (zolder) verdieping veelal enkele dagen niet bereikbaar. Bereikbaarheid door steigerwerk beperkt. Buitenzijde Benutten spouw dakpannen. Toepassen geprofileerde PS-elementen op het bestaande dakbeschot. Gering overlast door bewoners, geschikt voor bewoonde situatie. 18 Binnenzijde Isolatievoorzieningen binnenzijde. Bij isolatie aan de binnenzijde bij hellende daken zal de isolatie onder het dakbeschot worden aangebracht. Dit bestaat veelal uit: - minerale woldekens met een dampremmende folie en aftimmering. - harde isolatieplaten met afwerking. Zolder moet toegankelijk zijn en het dakvlak moet bereikbaar zijn.

Voordelen Nadelen Aandachtspunten & randvoorwaarden Levensduur Onderhoud Goede luchtdichte aansluitingen zijn mogelijk. Combinatie met energiezuinige maatregelen (PV/zonnecellen) mogelijk. Veel sloopafval. Relatief veel overlast bewoners. Extra aandacht voor aansluitdetails, met name luchtdichtheid dakraam + dakplaten onderling. Geen onderhoud. Vervangen dakpannen kan desgewenst worden meegenomen; Aanzienlijke besparing mogelijk door beperken transmissie- en infiltratieverlies; Goed te combineren met buitengevelisolatie, mits aandacht voor details ter plaatse van aansluitingen (o.a. dakvoet); Geringe kans op bouwfysische problemen bij correct afdichting (zowel binnen- als buitenzijde); Verwijderen en (her)plaatsing pannen. Geringe isolatieverbetering. Toepasbaar bij onvol ledige deelname. nagaan toestemming welstand / bestemmingsplan. Dampdichtheid en luchtdichtheid dakconstructie binnenzijde in verband met inwendige condensatie; Let op luchtdichtheid dakvoet; Aanpassen voetlood schoorsteen en opgaande werk, aanpassen goten; Aansluiting op gevel door verhoging dakconstructie; Aansluiting op dakramen. Geen onderhoud. 19 Meestal is er geen dak verhoging nodig en vullen de PS-stroken de ruimte tussen dakbeschot en dakpannen. Verhoudingsgewijs gunstig (investering / energie-effect/ mate van overlast). Verbetering geluidisolatie dakconstructie mogelijk. Kans op bouwfysische problemen Nauwkeurige uitvoering is noodzakelijk (dampdichte folie + luchtdichte aansluitingen), met name aandacht rondom gordingen en sporen. Beperkte mogelijkheden met betrekking tot dikte isolatiepakket. Bestaande dakbedekking en constructie moeten in goede staat zijn en goed waterkerend; Aandacht voor luchtdichtheid, o.a. voorkomen vochtproblemen. Geen onderhoud. Voorkom doorboring luchtdichting. Voorkom beschadigingen dampremmende laag.

Bouwkundige technieken 4. Glas / kozijnen Aspect Maatregel Omschrijving Visualisatie Bewoners Kozijnen vervangen. Nieuwe kozijnen kunnen geplaatst worden met het oude kozijn als stelkozijn, met een nieuw stelkozijn of rechtstreeks in de gevel. Ondanks overlast voor de bewoners kunnen deze gedurende de werkzaamheden in hun woning blijven. 20 Glas vervangen. Het aanwezige glas (enkel of dubbel) vervangen door HR++ glas. Dit glas heeft veelal een U-waarde van 1,1, - 1,2 W/(m².K) en levert ten opzichte van het aanwezige glas een aanzienlijke energiewinst op. Ondanks overlast voor de bewoners kunnen deze gedurende de werkzaamheden in hun woning blijven. Sterk geïsoleerde kozijnen. Op niveau van Passief renoveren worden geïsoleerde kozijnen toegepast. De houten kozijnprofielen zijn in de kern voorzien van twee verlijmde isolatielagen. Veelal gecombineerd met drievoudig glas. Ondanks overlast voor de bewoners kunnen deze gedurende de werkzaamheden in hun woning blijven. Geïsoleerde voordeur. Een thermisch isolerende deur is een deur van hout of kunststof, die een isolatielaag bevat. Zeer geringe overlast voor bewoners.

Voordelen Nadelen Aandachtspunten & randvoorwaarden Levensduur Onderhoud Energetisch interessant door combinatie met HR++ glas; Comfortverhogend; Verbetering geluidwering en kierdichting mogelijk; Te combineren met toepassen van (zelfregelende) roosters. Geen Luchtdichtheid aansluiting kozijn-gevel; Plaatselijk kierdichting draaiende delen; Ventilatievoorziening opnemen (roosters) door verbeterde kierdichting; Voldoende draaiende delen (spuien, zomernachtventilatie). Geen onderhoud. Voorkom doorboring luchtdichting. Voorkom beschadigingen dampremmende laag. Energetisch zeer interessant, comfortverhogend. Kans op condens aan buitenzijde (met name s ochtends aan de noordzijde). Mogelijk moeten sponningen van een kozijn uitgefreesd worden om het glas te kunnen plaat - sen in een bestaand kozijn; Luchtdichtheid aansluiting kozijn-gevel; Met schilderwerk het kitwerk of rubbers controleren en nalopen. 21 Plaatselijk kierdichting draaiende delen. Energetisch zeer interessant en in combinatie met drievoudig glas zeer comfortverhogend. Relatief duur t.o.v. standaard houten kozijnen met HR++-glas. Let op het toenemende gewicht van drievoudig glas bij grote ramen en puien. Minimaal dubbele kierdichting wordt bij deze toepassing geadviseerd. Regulier schilderwerk bij houten kozijnen Nalopen hang- en sluitwerk. Kunststof / aluminium: - circa 10-15 jaar: nalopen kierdichting + hang- en sluitwerk. Verbetering kierdichting mogelijk. Geen Luchtdichtheid aansluiting kozijn-gevel; Plaatselijk kierdichting draaiende delen. Regulier schilderwerk bij houten kozijnen. Nalopen hang- en sluitwerk.

Bouwkundige technieken 5. Infiltratie Aspect Maatregel Omschrijving Visualisatie Bewoners Tochtstrippen Plaatsen van tochtstrippen bij draaiende delen (ramen / deuren). Zeer geringe overlast voor bewoners. 22 Prefab manchet Plaatsen van een prefab manchet ter plaatse van dakdoorvoeringen i.c.m. vervangen cv-ketel. Zeer geringe overlast voor bewoners. Tape Aansluitingen luchtdicht aftapen, met name: dakvoet en aansluiting kozijnen op bouwkundig kader. Zeer geringe overlast voor bewoners.

Voordelen Nadelen Aandachtspunten & randvoorwaarden Levensduur Onderhoud Verbetering van de luchtdichtheid. Geen Luchtdichtheid aansluiting kozijn-gevel; Plaatselijk kierdichting draaiende delen; Ventilatievoorziening opnemen (roosters) door verbeterde kierdichting; Voldoende draaiende delen (spuien, zomernachtventilatie). 10-15 jaar: nalopen / herstellen, zonodig vervangen Geen onderhoud. Voorkom doorboring luchtdichting. Voorkom beschadigingen dampremmende laag. Verbetering van de luchtdichtheid. Minder kans op inwendige condensatie in dakconstructie. Geen Bereikbaarheid doorvoeringen in bestaande bouw. Geen onderhoud. NB: bij vervangen doorvoer (nieuwe ketel) nieuw manchet nodig. 23 Verbetering van de luchtdichtheid. Geen Bereikbaarheid naden in bestaande bouw. Minder kans op inwendige condensatie in dakconstructie. Vraagt zeer zorgvuldige uitvoering. Afhankelijk van kwaliteit en zorgvuldigheid uitvoering. Geen onderhoud.

Installatietechnische technieken 6. Verwarming & warmtapwater Aspect Maatregel Omschrijving Visualisatie Bewoners Verwarming HR 107 ketel Een hoogrendementsketel of HR-ketel is een verwarmingsketel op aardgas die ten opzichte van een conventionele gasketel een hoger rendement heeft. Weinig overlast voor bewoners, aanleg van installatie kan in principe in één dag plaatsvinden. 24 Verwarming HRe ketel De HRe ketel werkt met een Stirling motor die op aardgas werkt. Met deze motor kan tegelijkertijd warmte en energie geproduceerd worden. De HRe ketel staat ook bekend als een micro-wkk: een micro- WarmteKrachtKoppelingseenheid. Bewoners hebben maar gering last van de werkzaamheden en kunnen in hun woning blijven wonen. Lucht/water warmtepomp Luchtwarmtepomp Lucht/warmtepompen onttrekken energie uit de buitenlucht en/of ventilatielucht. Het voordeel ten opzichte van bodembronnen is dat ze beter inpasbaar zijn in bestaande woningen, mits buitenunit plaatsbaar is. Overlast voor de bewoners is sterk afhankelijk van bjikomende werkzaamheden, zoals vervangen warmteafgifte lichaam.

Voordelen Nadelen Aandachtspunten & randvoorwaarden Levensduur Onderhoud Kan met ieder warmteafgifte-systeem voor ruimteverwarming en met ieder ventilatiesysteem gecombineerd worden. Combinatie met zonneboiler mogelijk. Gas blijft als fossiele brandstof noodzakelijk. Opstelruimte. Schachtruimte rookgasafvoer en luchttoevoer. Luchttoevoer rechtstreeks van buiten, afhankelijk van bestaande ketel zijn nieuwe dakdoorvoeringen nodig. Periodiek onderhoud om de 1 á 2 jaar. Bewust mee omgaan in relatie tot de Trias. Interessant voor bestaande bouw, vanwege relatief groot verbruik; Geen bouwkundige aanpassingen benodigd. Nog kostbaar; Minder effectief voor een goed geïsoleerde woning. Bewust mee omgaan in relatie tot de Trias Energetica; Per situatie bekijken of elecra-aansluiting voldoet. Periodiek onderhoud om de 1 á 2 jaar. 25 Energetisch interessant; Eventueel koeling via verwarmingssysteem (vloer of speciale convectoren) onder voorwaarden mogelijk. Kosten; Woning moet aangepast worden op LT verwarming. Instructie gebruiker; Voorkomen geluidproductie en trillingen. Periodiek onderhoud om de 1 á 2 jaar.

Installatietechnische technieken 6. Verwarming & warmtapwater (vervolg) Aspect Maatregel Omschrijving Visualisatie Bewoners Verwarming HR combiketel met een kleine warmtepomp HR combiketel met een kleine warmtepomp. De warmtepomp maakt gebruik van zowel binnenals buitenlucht om extra warmte op te wekken. Overlast voor de bewoners is sterk afhankelijk van bijkomende werkzaamheden, zoals vervangen warmteafgiftelichaam. Zonneboiler De zonneboiler levert warmte voor de verwarming van tapwater en eventueel ook voor ruimteverwarming. Weinig overlast voor bewoners, aanleg van installatie kan in principe in één dag plaatsvinden. 26 Douche WTW Met een douche-wtw kan een deel van de restwarmte die via het douchewater naar het riool zou worden afgevoerd teruggewonnen worden. Er zijn zowel pijp- als douchebak WTW s. Vooral de douchebak variant is zeer geschikt voor renovatie doeleinden, maar heeft een lager rendement en het nadeel van een opstap. Weinig overlast voor bewoners, aanleg van installatie kan in principe in één dag plaatsvinden. Warmtepomp boiler De warmtepompboiler wordt gebruikt voor het verwarmen van tapwater en afhankelijk van het type ook voor ruimteverwarming. De warmtepompboiler onttrekt warmte aan de afgezogen ventilatielucht. Weinig overlast voor bewoners, aanleg van installatie kan in 1 dag.

Voordelen Nadelen Aandachtspunten & randvoorwaarden Levensduur Onderhoud Energetisch interessant. Eventueel koeling mogelijk. Woning moet aangepast worden op LT verwarming; Aansluiten op mechanische ventilatiebox (die moet er wel zijn). Instructie gebruiker; Voorkomen geluidproductie en trillingen; Inregeling toestel en installatie is kritisch; Periodiek onderhoud om de1 á 2 jaar. Trillingsvrij opstellen. Combinatie met HR-ketel en zowel HTV als LTV warmte afgiftesystemen; Eventueel subsidieregeling mogelijk. Duur, haalbaarheid veelal afhankelijk van subsidies. Ruimtebeslag. Hellingshoek. Oriëntatie. Beschaduwing. Bijvullen collectorcircuit. Collectoroppervlak periodiek reinigen. 27 Geringe kosten. Douchebak-WTW is niet altijd gewenst i.v.m. opstap of aanpassing badkamer; Bij een douchepijp WTW moet er een rekening worden gehouden met een bereikbare schacht. Niet in alle situaties mogelijk. Geen onderhoud, eventueel leiding met borstel reinigen. Vereist een mechanische ventilatie-box. Energiezuinigheid kritisch: bij onvoldoende ventilatie schakelt het elektrische element in. Ruimtebeslag; Relatief hoge kosten. Gewicht boilervat; Instructie gebruiker; Geluidproductie en trillingen. Mechanische ventilatiebox reinigen. Relatief kostbaar en niet energie-efficiënt.

Installatietechnische technieken 7. Ventilatie Aspect Maatregel Omschrijving Visualisatie Bewoners Ventilatie Natuurlijke toevoer en mechanische afvoer. Het ventilatiesysteem is gebaseerd op natuurlijke toevoer van verse lucht en mechanische afvoer van vervuilde lucht. Overlast voor bewoners hangt sterk af van de woningindeling. Zelfregelende roosters. Zelfregelende ventilatieroosters hebben de eigenschap dat ze onafhankelijk van het drukverschil over het rooster, de capaciteit gelijk houden. Dat betekent dat het rooster dichtgestuurd wordt wanneer het drukverschil groter wordt (bijvoorbeeld zodra het harder gaat waaien). Weinig overlast voor bewoners. 28 Vraaggestuurd. Met vraaggestuurd ventileren is het mogelijk de ventilatiebehoefte af te stemmen op de luchtkwaliteit. Dat kan door middel van CO₂-meting of op basis van tijdsprogrammering. Op deze manier wordt de beschikbare ventilatielucht gestuurd naar de plaats waar het gevraagd wordt. Weinig overlast voor bewoners. Gebalanceerde ventilatie Met dit ventilatiesysteem wordt lucht automatisch afgevoerd van binnen naar buiten én automatisch aangevoerd van buiten naar binnen. Een warmteterugwinunit (wtw) in zo n ventilatiesysteem gebruikt warmte uit afgevoerde lucht om de ingevoerde lucht van buiten op te warmen voordat het in huis verspreid wordt. Overlast voor bewoners hangt sterk af van de woningindeling. Decentrale ventilatie met WTW. Met een decentraal ventilatiesysteem met WTW wordt het binnenklimaat op vertrekniveau beïnvloed. Overige vertrekken kunnen eventueel met klassieke raamroosters worden uitgevoerd. Systeem wordt altijd CO₂-geregeld uitgevoerd. Weinig overlast voor bewoners. Ventilatierooster en zonwering. Combinatie van een ventilatierooster met zonwering. Weinig overlast voor bewoners.

Voordelen Nadelen Aandachtspunten & randvoorwaarden Levensduur Onderhoud Geringe kosten; Ventilatie is minder weersafhankelijk dan bij systeem A. Kan opgewaardeerd worden door toepassing van zelfregelende roosters en vraaggestuurde ventilatie. In het bijzonder bij niet zelfregelende roosters kunnen tochtklachten ontstaan; Bewoners kunnen roosters dichtzetten, waardoor er geen ventilatietoevoer meer is. Aandacht voor voorkomen van installatie geluid. Instructie gebruiker. Afvoerpunten, roosters en mechanische ventilatiebox periodiek reinigen. Geringe (meer) kosten t.o.v. conventionele roosters; Verbetert thermisch comfort in de woningen. Kans op tochtklachten. Houd rekening met comfort bij combinatie vloerverwarming Roosters periodiek schoonmaken. Geringe kosten. CO₂ gestuurde ventilatie biedt hoge mate van zekerheid. Kans op tochtklachten. Instructie gebruiker. Optie bij veel ventilatiesystemen, niet bij volledig natuurlijke ventilatie. Levensduur sensor vooralsnog uitgaan van 15 jaar. 29 Geen koudeval; Energetisch voordelig vanwege toepassing WTW; Voldoende ventilatie gegarandeerd. Relatief duur. Veel bouwkundige aanpassingen benodigd. Ruimtebeslag. Aandacht voor voorkomen van installatie geluid. Instructie gebruiker. Jaarlijks filters vervangen. Voldoende ventilatie gegarandeerd; Geen koudeval; Voordelig vanwege toepassing WTW; geen Aandacht voor voorkomen van installatie geluid; Instructie gebruiker. Filters vervangen om de 18 maanden. Weinig bouwkundige voorzieningen benodigd. Geïntegreerde oplossing voor zomercomfort en ventilatie. Invloed op gevelbeeld In praktijk alleen i.c.m. kozijnvervanging. Circa 5 jaarlijks nalopen bewegende delen.

Installatietechnische technieken 8. Zonne-energie Aspect Maatregel Omschrijving Visualisatie Bewoners Zonne-energie Fotovoltaïsche systemen Met behulp van een PV-systeem kan zonne-energie worden omgezet in elektriciteit. In Nederland worden in de woningbouw vooral netgekoppelde PV systemen toegepast. Dit houdt in dat het teveel aan opgewekt elektriciteit uit het PV systeem aan het openbare elektriciteitsnet geleverd wordt. De panelen kunnen op hellende en platte daken worden aangebracht. Weinig overlast voor bewoners. Zonneboiler De zonneboiler levert warmte voor de verwarming van tapwater en eventueel ook voor ruimteverwarming. Via een zonnecollector wordt zonneenergie opgevangen die via vloeistof, die door de collector stroomt, wordt omgezet in warmte. Weinig overlast voor bewoners, aanleg van installatie kan in 1 dag. 30 Energiedaken Een energiedak staat voor vrije energiewinning uit platte en hellende daken. Bij dit systeem wordt zowel koude als warme energie via de in het dak geïntegreerde warmtegeleiders in een leidingsysteem opgevangen en via een warmtewisselaar afgegeven aan een gebruiker. Denk hierbij bijvoorbeeld aan het regenereren of voeden van bronnen/bodemopslagsystemen, voorverwarmen van tapwater of als directe voeding voor een warmtepomp. Weinig overlast voor bewoners, werkzaamheden vinden plaats ter plaatse van dak en collectieve installatie.

Voordelen Nadelen Aandachtspunten & randvoorwaarden Levensduur Onderhoud Eigen elektriciteitsopwekking, i.c.m. subsidieregeling financieel aantrekkelijk. Relatief duur. Teruglever vergoeding is beperkt. Hellingshoek, oriëntatie, beschaduwing. Bouwkundig: doorvoering leidingen. Collectoroppervlak periodiek reinigen. Installatietechnisch: Omvang + plaats inverter. Combinatie met HR-ketel en zowel HTV als LTV warmte afgiftesystemen; Eventueel subsidieregeling mogelijk. Relatief duur; Ruimtebeslag. Hellingshoek; Oriëntatie; Beschaduwing. Collectoroppervlak periodiek reinigen, ontluchten. Forse energiebesparing op zowel warmtapwater als verwarming mogelijk; Eventueel subsidieregeling mogelijk; Relatief duur; Collectieve leidingen kennen veel energieverlies. Collectieve leidingen kennen veel energieverlies. Levensduur dakbedekking circa 15 jaar, levensduur energiesysteem 50 jaar. Niet meer onderhoud dan aan normaal plat dak. 31 Gecentraliseerd onderhoud bij een collectieve installatie. Lange levensduur.

Divisie NL Energie en Klimaat voert in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties het programma Energie & Gebouwde Omgeving uit. Wij bieden professionele marktpartijen en overheden ondersteuning bij energiebesparing, duurzame energie en CO₂-reductie van de gebouwde omgeving. Dit is een publicatie van: Agentschap NL NL Energie en Klimaat Swentiboldstraat 21 Postbus 17 6130 AA Sittard T +31 (0) 88 602 20 00 www.agentschapnl.nl/woningbouw Agentschap NL mei 2011 Publicatie-nr. 2EGOW1101 Hoewel deze publicatie met de grootst mogelijke zorg is samen gesteld kan Agentschap NL geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele fouten. Agentschap NL is een agentschap van het ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie. Agentschap NL voert beleid uit voor diverse ministeries als het gaat om duurzaamheid, innovatie en internationaal. Agentschap NL is hét aanspreekpunt voor bedrijven, kennisinstellingen en overheden. Voor informatie en advies, financiering, netwerken en wet- en regelgeving. wa De divisie NL Energie en Klimaat versterkt de samenleving door te werken aan de energie- en klimaatoplossingen van de toekomst.