De Landelijke vereniging van Artsen in Dienstverband, kortweg LAD, is met circa 12.000 leden de grootste en meest invloedrijke werknemersorganisatie voor (a.s) artsen in dienstverband in Nederland. De LAD komt op voor de belangen van álle (a.s) artsen in dienstverband - van coassistent tot a(n)ios, van basisarts tot medisch specialist, van jeugdarts tot hoogleraar en van bedrijfsarts tot specialist ouderengeneeskunde. Daarnaast behartigt de LAD de belangen van physician assistants en apothekers in dienstverband. De vijf thema s die in deze agenda aan bod komen zijn: Positionering van artsen binnen het veranderende zorglandschap. Decentralisatie van zorg naar gemeenten. Veranderende arbeidsmarkt en -patronen. Ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid. Arbeidstijden. Deze strategische agenda geeft de beleidsfocus van de LAD voor 2014 weer. Naast het uitvoeren van onze corebusiness: onderhandelen over de beste arbeidsvoorwaarden voor onze achterban en verlenen van individuele rechtshulp, ontplooit de LAD extra initiatieven op vijf thema s. Bij het vaststellen van deze thema s laat de LAD zich leiden door actuele ontwikkelingen binnen het zorgveld die het werk van artsen in dienstverband beïnvloeden en door traditionele arbeidsvoorwaardelijke thema s die binnen het veranderende klimaat aan belang toenemen. I: Positionering van artsen binnen het veranderende zorglandschap De totale zorguitgaven stijgen hard, harder dan het bbp (bruto binnenlands product) en bedragen nu 70 miljard. Een nieuwe financieringsstructuur dient de kostenstijging af te vlakken. Marktwerking wordt door de politiek gezien als een van de oplossingen voor beteugeling van de stijgende zorgkosten; marktwerking moet de zorg doelmatiger maken. Dit vraagt om vernieuwingsgerichtheid en flexibiliteit van zorginstellingen en zorgverleners. Veel instellingen hebben moeite om zich in te stellen op deze nieuwe situatie. Zij moeten een inhaalslag maken op strategisch vlak en in hun vermogen om tegenvallers op te vangen, zonder dat de continuïteit van de instelling in gevaar komt. Indien deze inhaalslag niet wordt gemaakt, breken voor de arts in dienstverband onzekere tijden aan: fusies, reorganisaties en faillissementen kunnen dan niet worden uitgesloten. Zorginstellingen zullen een marktgeoriënteerde strategie moeten nastreven. Inherent aan marktwerking is dat steeds meer onderhandeld wordt in de zorg. Instellingen onderhandelen onder andere met zorgverzekeraars. Instellingen, en daarmee ook zorgverleners, zijn medeverantwoordelijk voor het beheersen van de kosten. Voor een succesvolle bedrijfsvoering is belangrijk dat afspraken met verzekeraars verantwoorde patiëntenzorg borgen en werkbaar en haalbaar zijn voor de arts. 2/9
Visie LAD Door de ontwikkelingen in de gezondheidszorg verandert de manier waarop artsen werken. Het brede spectrum van artsen in dienstverband - jong en oud, onervaren en ervaren - gaat dit merken. De LAD deelt de visie van de politiek dat de zorg doelmatiger kan en moet plaatsvinden. De arts heeft hierin ook een verantwoordelijkheid. De LAD vindt van groot belang dat de arts, in de onderhandelingscultuur van nu, meedenkt en -praat over de veranderingen in de zorg. Omdat een arts in dienstverband als individu geen gesprekspartner is voor bijvoorbeeld zorgverzekeraars, is het belangrijk dat zij als groep op instellingsniveau positie nemen. Zorginstellingen komen met de inbreng van goed georganiseerde artsen beslagen ten ijs in onderhandelingen met stakeholders. Voor borging van goede patiëntenzorg is input van artsen onmisbaar. Afspraken die worden gemaakt tussen politiek, zorgverzekeraars en zorginstellingen krijgen pas draagvlak als zorgprofessionals zich hier medeverantwoordelijk voor voelen. Dit is vaak niet het geval wanneer zij achteraf op de hoogte worden gesteld van wat derden hebben bepaald. Artsen zijn eindverantwoordelijk in het primaire zorgproces. Het is dan ook teleurstellend dat veel beslissingen over de zorg worden genomen zonder dat artsen, die vanuit de inhoud en ervaring weten wat goed is voor de patiënt en de organisatie van de zorg, geraadpleegd worden. Aanpak LAD De LAD is van mening dat inspraak van artsen in dienstverband via de werkgever moet worden geregeld door in cao s de randvoorwaarden hiervoor vast te leggen. De arts moet naast zijn patiëntgerelateerde werkzaamheden ruimte krijgen om beleidstaken, bijvoorbeeld gericht op de bedrijfsvoering van zijn werkomgeving, uit te voeren. Dat artsen op dit moment weinig inspraak hebben, is echter niet alleen te wijten aan de werkgevers; artsen moeten zelf ook in actie komen. De LAD organiseert trainingen voor de artsen in dienstverband over hoe zij positie kunnen nemen binnen hun organisatie en informeert hen over de verschillende vormen van georganiseerde invloed. Zo kunnen artsen zitting nemen in de ondernemingsraad of een vereniging oprichten waarin artsen in dienstverband zich organiseren als gesprekspartner van de werkgever. Wanneer zorginstellingen besluiten te fuseren of te reorganiseren, zet de LAD zich maximaal in voor een sterk sociaal plan voor haar leden. De LAD heeft hierbij de volgende uitgangspunten: Geen gedwongen ontslagen. Een salarisgarantie. Een (her-)plaatsingsprocedure op basis van objectieve criteria. 3/9
II: Decentralisatie van zorg naar gemeenten In 2014 en 2015 vindt een decentralisatie plaats van taken naar gemeenten op drie terreinen: de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo), de Participatiewet en de jeugd- GGZ. Dit betekent overheveling van een deel van de jeugd- en gehandicaptenzorg en de ouderengeneeskunde naar de gemeente. Basisgedachte is dat gemeenten dichter bij de inwoners staan en de zorg effectief, met minder bureaucratie en goedkoper, kunnen leveren. Of de zorg ook echt goedkoper wordt, is te bezien. De LAD maakt zich vooral zorgen of het effectiever kan met behoud van kwaliteit en of bureaucratie daadwerkelijk zal afnemen. De decentralisatie zorgt ervoor dat de aanspraak op extramurale zorg op grond van de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (AWBZ) vervalt, de Wmo wordt aangepast en de bijbehorende budgetten worden overgeheveld naar de gemeenten. Gemeenten krijgen grote beleidsvrijheid om het budget naar eigen inzicht te besteden. Men kan, anders dan aan de AWBZ, geen verzekerde rechten ontlenen aan de Wmo. Het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) schept de kaders waarbinnen iedere gemeente na de decentralisatie haar eigen beleid maakt. De continuïteit van zorg loopt hierdoor gevaar en er kunnen regionale verschillen ontstaan in de inrichting van de zorg. Voor artsen is van belang dat de verschillende systemen waarbinnen de zorg georganiseerd is op elkaar aansluiten zodat ook gemeente-overstijgende samenwerking mogelijk blijft. Visie LAD Decentralisatie roept veel vragen op, niet alleen inhoudelijk maar ook arbeidsvoorwaardelijk. Belangrijk voor de zorgverleners is de vraag of de zorg die zij leveren via dezelfde aanbieder blijft lopen of dat deze wordt uitbesteed aan een andere partij, bijvoorbeeld een commerciële aanbieder. Het risico bestaat dat nieuwe zorgaanbieders buiten de invloedssfeer van bestaande cao s willen blijven om zo voor een lagere prijs zorg te kunnen leveren. Artsen die werken voor een organisatie die niet onder een cao valt, kunnen te maken krijgen met versoberde arbeidsvoorwaarden. De LAD wil dit voorkomen. Het is voor de LAD essentieel dat bestaande cao s niet uitgehold worden en de belangen van artsen in het transitieproces gewaarborgd zijn. De arts in dienstverband moet ook omgaan met de bezuinigingen die gepaard gaan met de decentralisatie van zorgtaken naar de gemeenten. Over waar en hoe precies wordt bezuinigd, bestaat op dit moment nog veel onduidelijkheid. Duidelijk is wel dat de bezuinigingen van invloed zullen zijn op de werkgelegenheid. De LAD vindt dat medische professionals door decentralisatie van zorg niet langs de zijlijn mogen komen te staan. Daar waar het voor de één de vraag is of er door de bezuinigingen nog werk is, is voor de ander de vraag wat de hoeveelheid extra werk betekent. De LAD vreest dat door uitholling van de preventieve en geestelijke gezondheidszorg een verschuiving naar de eerste- en tweedelijns somatische zorg zal plaatsvinden. Belangrijk voor de LAD is dat artsen een eigen professionele niet-overdraagbare beroepsverantwoordelijkheid hebben ten opzichte van de patiënt/cliënt. Zij moeten zich hierbij houden aan wettelijke kaders en professionele standaarden. Borging van de professionele autonomie van de arts is cruciaal, ook als zorg wordt gedecentraliseerd. 4/9
Aanpak LAD De LAD zet zich in voor goede cao s voor haar leden. Wanneer gemeenten besluiten om met commerciële partijen samen te werken, lopen werknemers in de GGZ, jeugdzorg, gehandicaptenzorg, verpleeg- en verzorgingshuizen en de thuiszorg het risico om buiten de invloedssfeer van de cao s te vallen. Om dit te voorkomen gaat de LAD met werkgevers en met eventuele nieuwe zorgaanbieders in overleg om te waarborgen dat bestaande cao s worden gerespecteerd en de professionele autonomie van de arts wordt geborgd. Om helderheid te krijgen over de effecten van het decentralisatieproces op de arbeidsmarkt werkt de LAD via de Federatie van Beroepsorganisaties in de Zorg en daaraan gerelateerd onderwijs en onderzoek 1 (FBZ) mee aan de Arbeidsmarkteffectrapportage. De opdracht tot deze rapportage vloeit voort uit het zorgakkoord. Vervolgens worden met de opleidings- en ontwikkelingsfondsen (O&O-fondsen) initiatieven gezocht die mobiliteit stimuleren zodat artsen niet langs de zijlijn komen te staan. III: Veranderende arbeidsmarkt en -patronen De arbeidsmarkt voor artsen laat zich moeilijk als één geheel analyseren. Waar de ene specialisatie of sector te kampen heeft met een tekort aan artsen is er binnen een andere specialisatie of sector juist sprake van een overschot. Ook zijn er grote regionale verschillen. Op dit moment is er een tekort aan artsen spoedeisende hulp, specialisten ouderengeneeskunde, artsen verstandelijk gehandicapten en psychiaters in de jeugdzorg. Vacatures voor deze specialisaties (meestal in dienstverband) zijn er dan ook genoeg. Onderzoek met betrekking tot pas afgestudeerde medisch specialisten tonen echter tegelijkertijd met name werkloosheid onder chirurgen, radiologen, kinderartsen en knoartsen. Door de ontwikkelingen, beschreven bij de thema s Positionering van artsen binnen het veranderende zorglandschap en Decentralisatie van zorg naar gemeenten, verandert de arbeidsmarkt voor medici. De verwachting is dat reorganisaties en fusies, net als decentralisatie van zorg en de geplande bezuinigingen, leiden tot verlies van werkgelegenheid. Daarnaast zal het aantal beschikbare vacatures, ondanks de toename van het aantal deeltijdwerkers, op de kortetermijn niet groeien. Dit komt onder andere door taakherschikking en het feit dat artsen langer doorwerken en vervroegd uittreden nauwelijks mogelijk is. Op de lange termijn is de verwachting dat de arbeidsmarkt weer verandert. De bevolking vergrijst waardoor de zorgvraag toeneemt. De medische beroepsgroep zal aan deze groeiende vraag moeten voldoen. Met beleid, gericht op preventie, zelfmanagement, 1 Federatie van Beroepsorganisaties in de Zorg en daaraan gerelateerd onderwijs en onderzoek. De FBZ onderhandelt namens LAD over arbeidsvoorwaardelijke onderwerpen. Daarbij werkt FBZ samen met andere werknemersorganisaties, zoals Abvakabo FNV, CNV Publieke Zaak en NU 91. Ook voert de federatie overleg met werkgevers, bijvoorbeeld over de personele gevolgen van fusies en reorganisaties. 5/9
informele zorg en ondersteuning, wil de overheid het beroep op professionele zorg verminderen. Toch is de verwachting dat de vraag naar artsen op de lange termijn toeneemt. Visie LAD De LAD vindt zeer belangrijk dat het aantal opleidingsplaatsen in verhouding staat tot het aantal beschikbare arbeidsplaatsen om te voorkomen dat goed opgeleide artsen werkloos raken. Via SWG Arts en Werk en het Capaciteitsorgaan voor medische en tandheelkundige vervolgopleidingen is de LAD nauw betrokken bij de arbeidsmarkt voor artsen. Werkloosheid onder artsen moet tot een minimum worden beperkt. Een werkloze arts betekent een enorm kapitaalverlies. Een kostbare opleiding mag niet uitmonden in een werkloze arts. Daarnaast lopen artsen het risico dat zij hun vaardigheden niet op peil kunnen houden als zij hun vak niet kunnen uitoefenen en daardoor op termijn hun registratie verliezen. Het is dan ook belangrijk dat artsen hun baan behouden bij reorganisaties en fusies. En, is dit niet het geval, dat zij zo snel mogelijk weer aan het werk kunnen. Aanpak LAD In samenwerking met de federatie Koninklijke Nederlandsche Maatschappij tot bevordering der Geneeskunst (KNMG), overheid, medische beroepsverenigingen, werkgevers en arbeidsmarktfondsen zet de LAD in op het terugdringen van artsentekorten en - overschotten. Meer specifiek doet LAD dat door haar invloed aan te wenden in het Capaciteitsorgaan en in de cao-gerelateerde arbeidsmarktfondsen. In een arbeidsmarktfonds bespreken werkgevers en werknemers maatregelen die de arbeidsmarkt, ook voor artsen, positief beïnvloeden. Daarnaast werkt de LAD via de FBZ mee aan de Arbeidsmarkteffectrapportage om inzicht te krijgen in de arbeidsmarktsituatie en worden samen met O&O-fondsen plannen gemaakt om de mobiliteit te stimuleren. IV: Ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid Werkstress is een van de risicofactoren voor ziekteverzuim. Onduidelijkheid over de gevolgen van het veranderende zorglandschap kan bijdragen aan toename van de werkstress die artsen ervaren. De ziekteverzuimcijfers van de Inspectie SZW laten zien dat het ziekteverzuim in de gehele zorgsector hoger is dan het landelijk gemiddelde. Psychosociale arbeidsbelasting en fysieke belasting blijken daarvan de belangrijkste veroorzakers. Voorbeelden van psychosociale arbeidsbelasting zijn werkdruk, onregelmatige werktijden, agressie en andere ongewenste omgangsvormen, zoals seksuele intimidatie. Specifieke cijfers over ziekteverzuim van artsen zijn niet bekend, maar liggen naar verwachting lager dan het gemiddelde van de zorgsector. Artsen hebben over het algemeen een groot verantwoordelijkheidsgevoel. Op zich positief, maar ze zijn hierdoor geneigd klachten te negeren en zullen zelf niet snel een arts bezoeken. De ik-kan-het-allemaal-wel-aan-instelling van artsen is ook terug te zien wanneer artsen te maken krijgen met psychosociale arbeidsbelasting, zoals agressie of seksuele intimidatie. Agressie op de werkvloer stelt artsen voor een dilemma. De afweging tussen zo goed mogelijke zorg- en hulpverlening voor de patiënt en het bewaken van de eigen veiligheid is 6/9
niet eenvoudig. Artsen stellen het belang van de patiënt vaak boven het eigen belang en ondernemen in veel situaties dan ook geen actie als ze te maken krijgen met agressie. Zij moeten lastige afwegingen maken over melden, aangifte doen, sancties, of in het uiterste geval het staken van de zorgverlening. Ook bij seksuele intimidatie op de werkvloer blijkt dat (toekomstige) artsen terughoudend zijn dit te melden. Uit onderzoek van het KNMG Studentenplatform blijkt dat bijna 60% van de coassistenten zich wel eens seksueel geïntimideerd heeft gevoeld door de patiënt, 56% door stafleden of specialisten en 16% door arts-assistenten. Coassistenten maken echter nauwelijks melding van seksuele intimidatie. Visie LAD Het is belangrijk om de invloed van psychosociale arbeidsbelasting op het arbeidsgerelateerde verzuim te erkennen. Die erkenning moet zowel bij de arts zelf als bij de werkgevers plaatsvinden. De kaders voor een gezonde werkomgeving zijn onder andere vastgelegd in Arbocatalogi. Een Arbocatalogus biedt een beschrijving van methoden en oplossingen die werkgevers en werknemers hebben afgesproken om bij te dragen aan een gezonde werkomgeving. Technieken, praktische oplossingen, handleidingen en normeringen die bijdragen aan gezond en veilig werken maken hiervan deel uit. Het is belangrijk dat de Arbocatalogus bekend(er) wordt bij artsen. Hierin hebben ook werkgevers een belangrijke rol. Aanpak LAD De LAD start een campagne Gezond Werken waarvan een preventieprogramma psychosociale arbeidsbelasting onderdeel is. Zo wil de LAD bijdragen aan een gezonde werkomgeving voor de arts in dienstverband. Specifieke aandachtsgebieden zijn: aanpak van werkdruk, seksuele intimidatie, agressie en geweld. Is al sprake van arbeidsgerelateerd verzuim en/of psychosociale arbeidsbelasting dan moet de arts handvatten krijgen om hier zelf mee om te gaan. De dialoog tussen werknemer en werkgever is hier onlosmakelijk mee verbonden. De LAD biedt handreikingen en richtlijnen aan om dit gesprek constructief te laten verlopen. Voorkomen moet worden dat zaken zó escaleren, dat een beroep wordt gedaan op rechtshulp. Soms is dit echter onontkoombaar; dan kan de arts in dienstverband vanzelfsprekend een beroep doen op de LAD. V: Arbeidstijden Psychosociale arbeidsbelasting, en daarmee ziekteverzuim, kan onder andere voorkomen worden door redelijke werktijden te hanteren en door werknemers regelruimte te geven. De wensen van artsen ten aanzien van hun werktijd zijn veranderd. Zowel mannen als vrouwen vinden een goede combinatie van werk en privé van groot belang en werken in deeltijd komt onder artsen steeds meer voor. Daarnaast zijn de behoeften van de patiënt ook veranderd. Steeds meer artsen spelen hierop in en houden spreekuur buiten kantooruren. In de praktijk blijkt dat niet altijd tegemoetgekomen wordt aan de wensen van artsen ten aanzien van werktijden. Dit kan veroorzaakt worden door de veelurencultuur, die soms ook door artsen zelf in stand wordt gehouden, of door verkeerde toepassing van de arbeidstijdenregelgeving. 7/9
Wanneer daarnaast de productiviteitseisen niet in verhouding staan tot het aantal arbeidsuren, leidt ook dit tot een te hoge werkdruk. Het wettelijk kader voor arbeidstijden wordt gevormd door de Arbeidstijdenwet (ATW), het Arbeidstijdenbesluit (ATB) en cao s. Met name voor artsen (niet) in opleiding tot medisch specialist (a(n)ios) en medisch specialisten zijn de arbeidstijden een belangrijk thema. Voor a(n)ios zijn regels vastgesteld over het aantal geoorloofde werkuren per dag/week en de duur en hoeveelheid van bijzondere diensten (aanwezigheids- en bereikbaarheidsdiensten). In de praktijk worden deze regels nogal eens overtreden. Veel a(n)ios vinden het moeilijk om deze problematiek bespreekbaar te maken gezien de afhankelijkheidspositie ten opzichte van hun (toekomstige) opleider. Van medisch specialisten krijgt de LAD veelvuldig signalen dat zij een hoge werkdruk ervaren. Met name de dienstendruk, die hoog is voor een aantal specialismen, is een punt van zorg. Verantwoorde, fatsoenlijke roostering is een essentiële randvoorwaarde voor de patiëntveiligheid en de kwaliteit van de zorg. Fatsoenlijke roostering draagt bij aan een gezonde werkomgeving. Bovendien voorkomt dit knelpunten in de privésfeer voor de artsen met een jong gezin en kan de oudere generatie vitaler en met plezier blijven werken. Visie LAD De LAD is tegen het opleggen van een excessief aantal werkuren en pleit voor fatsoenlijke en verantwoorde roostering. De risico s van te lange werkdagen moeten niet worden onderschat, niet door werkgevers maar ook niet door de artsen zelf. Wanneer sprake is van onverantwoorde, lange arbeidstijden komt niet alleen het welzijn van de zorgprofessional in het geding, maar kan het ook van negatieve invloed zijn op het werk dat deze levert. Afspraken over arbeids- en rusttijden, nachtdiensten en aanwezigheidsdiensten kunnen de werkdruk die artsen wellicht ervaren, verlichten; mits de productiviteit in evenwicht is met de arbeidstijden. Een lagere werkdruk komt de kwaliteit van de zorg ten goede en vermindert het risico op ziekteverzuim. Daarnaast draagt naleving van de cao-afspraken en de arbeidstijdenwetgeving bij aan een goede balans tussen werk en privé. Daarnaast wil de LAD wil de veelurencultuur bespreekbaar maken en daarmee een gezonde werksituatie voor haar leden creëren met ruimte voor de arts om desgewenst flexibele werktijden te hanteren. Aanpak LAD De LAD vraagt blijvend aandacht voor het thema Arbeidstijden, zowel bij werknemers als werkgevers. Het gaat om het creëren van bewustzijn over de gevolgen van het niet naleven van de arbeidstijdenwetgeving en cao-bepalingen. Dit doet de LAD door middel van de campagne Gezond Werken. Onderdeel van deze campagne zijn themabijeenkomsten over arbeidstijden. De LAD adviseert haar achterban over de manier waarop problemen rondom de handhaving van de Arbeidstijdenwet constructief bespreekbaar kunnen worden gemaakt. Het Team Individuele Rechtshulp beantwoordt regelmatig vragen over werktijden. De vragen lopen uiteen van checks op roosters tot vragen over diensttypes en vergoedingen. De vragen zijn met name afkomstig van a(n)ios en medisch specialisten. De LAD adviseert a(n)ios die problemen ervaren op het gebied van werktijden om gezamenlijk het gesprek aan 8/9
te gaan met hun opleider, maar wil tevens onderzoeken waarom werkgevers en opleiders het moeilijk vinden de regels in de praktijk te handhaven. De LAD, OMS en NVZ hebben in 2013, in het kader van de vernieuwing van de AMS (Arbeidsvoorwaardenregeling Medisch Specialisten in dienstverband) onderzoek laten doen naar de dienstendruk van medisch specialisten in dienstverband in algemene ziekenhuizen. De resultaten daarvan worden in het vierde kwartaal verwerkt. De LAD is van mening dat de dienstendruk in verhouding moet staan tot een verantwoorde inzet van de medisch specialist. Aan de hand van de onderzoekresultaten wil de LAD in de AMS extra randvoorwaarden afspreken met het oog op de dienstendruk. 9/9