AANLEIDING De zeven Westfriese gemeenten stellen op dit moment een structuurschets voor de regio op. Dit proces is gestart in het najaar van 2015. Eén van de doelen is het ruimtelijk vertalen van bestaand beleid. Er is al veel sectoraal beleid aanwezig, dit voedt de agenda voor de structuurschets. Het thema water is, als ordenend principe, eveneens een belangrijke bouwsteen voor de structuurschets; deze notitie vormt daarvoor de basis. Water wordt integraal onderdeel van de structuurschets. De afgelopen maanden heeft Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier (HHNK) een gebiedsproces doorlopen waarin diverse partijen hun wensen kenbaar hebben gemaakt. HHNK brengt voor het thema Water kennis en expertise in. Er zijn diverse thema s benoemd die een ruimtelijke relevantie voor de regio kunnen hebben: 1) meerlaagsveiligheid, 2) klimaatadaptatie en 3) multifunctionaliteit (van dijken en water). In drie werksessies zijn deze thema s uitgewerkt tot een agenda met ruimtelijke kansen en opgaven voor de structuurschets. In deze notitie wordt de volgende indeling aangehouden: 1. Ontwikkelingen & trends 2. Wat betekenen de ontwikkelingen en trends voor het (water)systeem en de ambities voor de structuurschets? 3. Op welke wijze kunnen deze een doorwerking krijgen in de uitvoeringsparagraaf van de structuurschets? Dit is nu nog niet volledig ingevuld, de komende weken wordt de uitvoeringsparagraaf van de structuurschets ontwikkeld. De waterthema s krijgen dan een integraal onderdeel in het geheel. Onderscheid wordt gemaakt tussen: Kansen voor ruimtelijke ontwikkelingen Kansen voor beleid en strategie Kansen voor integrale gebiedsontwikkelingen waar water een grote rol in speelt. 2
INHOUD Trends & ontwikkeling 4 Systeem & ambities - Overzichtskaart: 6 10 Uitvoeringsagenda - Overzichtskaart 12 14 COLOFON Mei 2016 Deze notitie is opgesteld door Urhahn Ad de Bont Stijn Kuipers Opdrachtgever: Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier en de zeven Westfriese gemeenten WATER IN DE STRUCTUURSCHETS WESTFRIESLAND 3
1. TRENDS & ONTWIKKELINGEN Een korte samenvatting KLIMAATADAPTATIE We moeten ons prepareren op situaties met heftige regenperioden (meer, langduriger en intensiever), perioden van droogte en hittestress (met name in de steden). Hittestress en wateroverlast ontstaan met name in stenige openbare ruimte met weinig water en groen. Dit is met name aan de orde op bedrijventerreinen en in oudere woonwijken. Laag gelegen gebieden ondervinden wateroverlast tijdens piekbuien. Dit geldt voor enkele tunnels, maar ook op enkele plekken in bestaand stedelijk gebied. Kans op droogte, waarbij in de agrarische gebieden hiervan het eerst de efecten kunnen worden gemerkt MEERLAAGSVEILIGHEID West-Friesland ligt onder de zeespiegel en wordt omgeven door buitenwater van het Marker- en IJsselmeer. Bij dijkdoorbraken komen snel grote delen van de regio onder water te staan. Het Rijk en het hoogheemraadschap garanderen dat de dijken op orde zijn en blijven conform de normen (laag 1). Daarnaast streven de overheden er gezamenlijk naar om de gevolgen bij eventuele doorbraken zo klein mogelijk te houden. Dit kan via het concept van meerlaagsveiligheid: een slimme en goede ruimtelijke inrichting (laag 2) en vervolgens door goede crisisbeheersing (laag 3). MULTIFUNCTIONALITEIT De tijd is voorbij dat de ruimte monofunctioneel wordt ingericht, we zijn op zoek naar slimme, ruimtelijke combinaties. Ook het waterschap wil graag op deze wijze nadenken over het water en de dijken. Kunnen we slimme combinaties maken en is multifunctionaliteit mogelijk? Het kan leiden tot bijzondere elementen (denk aan het stadsstrand in Hoorn) en leiden tot kostenbesparing door het stapelen van functies. Het uitgangspunt is dat de multifunctionaliteit altijd een meerwaarde moet 4 zijn voor de primaire basisfunctie en de functionaliteit qua waterveiligheid niet in het geding mag zijn. ENERGIETRANSITIE Er is in Nederland behoefte aan meer productie van duurzame energie, iedere regio dient hieraan bij te dragen. Het draagvlak hiervoor, en de mogelijkheden voor gangbare vormen van grootschalige duurzame energieopwekking (windmolens, zonnevelden) lijken relatief klein in Westfriesland. Water, waterwerken en multifunctioneel gebruik zouden hieraan een bijdrage kunnen leveren. De mogelijkheden hiervan worden daarom verder verkend. WATERVOORRAAD Het IJsselmeer en Markermeer kan niet als onuitputtelijke bron van zoetwater worden gezien voor beregening en bevloeiing van het agrarisch gebied. Op de lange termijn is dit onhoudbaar. Er is behoefte aan zelfvoorzienende bronnen in de regio. Overigens is de forse peilopzet in het IJsselmeer tot 2050 voorlopig van de baan. Wel wordt meer ingezet op lexibel peilbeheer, waarbij nog niet volledig duidelijk is wat de gevolgen hiervan zijn voor de buitendijkse (recreatie)gebieden in West-Friesland. ECONOMIE De capaciteit van de watergangen in het historische landschap van polder de Drieban is ontoereikend voor verdere groei van fruitteelt met als gevolg: wateroverlast bij piekbuien en watertekort bij besproeiing. Veel zaadveredelingsbedrijven bevinden zich in een laaggelegen gebied, de bewustwording van de consequenties van klimaatsverandering is bij dit soort bedrijven en ook vele andere bedrijven vaak onvoldoende.
Toeristen in zwaar weer - Pim Schouten WATER IN DE STRUCTUURSCHETS WESTFRIESLAND 5
2. HET SYSTEEM & AMBITIES Wat willen we? WATERVEILIGHEID De situatie: Het bestaande watersysteem bepaalt waar het water het gebied instroomt bij een dijkdoorbraak en is dus bepalend voor het overstromingspatroon. Het oppervlakte van de regio wat bij een dijkdoorbraak onderstroomt is relatief groot en er zijn nauwelijks inlandse keringen, waardoor het water snel verspreid wordt over een groot oppervlak, maar de maximale waterdiepte bij een overstroming zal hierdoor zelden meer worden dan 1,5 meter. Het Rijk en het hoogheemraadschap zorgen dat de primaire waterkeringen op orde zijn conform de heersende normen (laag 1). De kans op een overstroming is hiermee klein en daarom is er ook geen acute noodzaak om grootschalige interventies uit te voeren. Het risico van een overstroming is echter nooit helemaal uit te sluiten en daarom blijft het verstandig om kansen te benutten om door middel van de ruimtelijke inrichting (laag 2) of evacuatie (laag 3) de waterveiligheid te vergroten. Bij een overstroming treden geen extreem hoge waterstanden op in het gebied. Verticale evacuatie (hoge plekken, bebouwing) is daarom zeer kansrijk als tijdelijke oplossing. Er hoeft daarom niet te worden ingezet op het volledig voortijdig evacueren van het gebied. Verder is het goed als gekeken wordt naar mogelijke evacuatieroutes om ook rekening te houden met tunnels in de provincialeweg / N23. Kleinschalige maatregelen kunnen het onderlopen van deze tunnels voorkomen. een vertragend efect bij een eventuele overstroming. Ze vormen nog geen aaneengesloten gebied, samen met nieuwe elementen zoals een geluidswal of verhoogde wegen kunnen compartimenten ontstaan. Dit vraagt maatwerk. Ook nieuwe landschappen, bijvoorbeeld rond de bloembollenbroeierijen in het Grootslag, kunnen lokaal een waterkerende functie krijgen. De kansen hiertoe dienen bij gebiedsontwikkelingen te worden verkend. Waterrobuust bouwen en waterveiligheid kunnen explicieter worden meegenomen in gebiedsontwikkelingen en ruimtelijke ordening. Ruimtelijk maatwerk dan wel bewustwording van de risico s zijn belangrijk bij de toekomstige ontwikkelingen van West-Friesland. Maak initiatiefnemers en bouwers bewust van de risico s en laat hen de mogelijkheden zien. Zorg daarnaast voor verankering in bestemmingsplannen, zodat de uitvoering hiervan geborgd wordt. Er is een overzicht van de vitale en kwetsbare functies en elementen in het gebied gemaakt, te raadplegen op Risicokaart.nl. De ambitie is om deze functies zeker te stellen, per functie zal bekeken t.z.t. bekeken worden of, en welke maatregelen gewenst en haalbaar zijn. Bestaande elementen in het landschap (spoordijk, A7 en enkele hoger gelegen lintendorpen) kunnen werken als compartimentering en hebben 6
Simulatie dijkdoorbraak bij Immerhorn Simulatie dijkdoorbraak bij Oosterdijk Simulatie dijkdoorbraak bij Tersluis Simulatie dijkdoorbraak bij Scharwoude WATER IN DE STRUCTUURSCHETS WESTFRIESLAND 7
KLIMAATADAPTATIE De regio heeft de afgelopen jaren fors geïnvesteerd in waterberging. Dit is in principe in orde, er is geen behoefte aan meer grootschalige regionale waterbergingen in het agrarische gebied. Alleen lokaal zijn er nog opgaven, zo speelt in polder de Drieban de behoefte om de wateraanvoer en -afvoer te verbeteren. Via het vergroten van de capaciteit van de waterlopen en kunstwerken kan dit probleem worden opgelost. Naast deze problematiek wordt niet alleen gezocht naar aanvullende collectieve maatregelen, waar nodig wordt gezocht naar individuele maatregelen op perceelsniveau. Er zijn enkele gebieden die relatief laag liggen, waar de (economische) schade hoog is en/of de wateroverlast relatief groot zal zijn. Uit de kaarten blijkt dat bijvoorbeeld delen van de stedelijke gebieden ten zuiden van het spoor en ontwikkelgebieden van Seed Valley gevoelig zijn voor wateroverlast. Op dit soort plekken is maatwerk nodig. Hittestress speelt met name in de oude wijken en op de bedrijventerreinen. Hier zijn lokaal allerlei oplossingen mogelijk: van groene daken tot minder verharding en wateropvang. Vaak vraagt dit samenwerking op gebiedsniveau: bijvoorbeeld op bedrijventerreinen. Meer waterberging/ iniltratie en groen in de openbare ruimte verminderen hittestress. Voor de voorziening van voldoende water is men in Westfriesland afhankelijk van het Markermeer en IJsselmeer. Momenteel is voldoende schoon zoet water voorradig. Bij extreem droge periodes kan een situatie optreden dat er minder water vanuit het IJsselmeer en/of Markermeer binnen gelaten kan worden. Het gebied zal dan in zijn eigen zoetwaterbehoefte moeten kunnen voorzien. Het toevoegen van extra waterberging kan hierin beperkt bijdragen. Daarnaast zijn op lokaal / individueel niveau maatregelen nodig (individuele watervoorraden). Slimme circulaire watersystemen kunnen ook een oplossing bieden, bijvoorbeeld in de glastuinbouw. Een overkoepelende strategie gericht op klimaatadaptatie is gewenst, mede om bewustzijn bij burgers/ bedrijven te vergroten. 8 Hittestress in Hoorn. Wateroverlast in Hoorn bij een piekbui.
Aandachtsgebieden wateroverlast en hittestress, HHNK. WATER IN DE STRUCTUURSCHETS WESTFRIESLAND 9
MULTIFUNCTIONEEL GEBRUIK VAN WATER, OEVERS EN DIJKEN HHNK ziet meer mogelijkheden voor medegebruik van het water en de 10 dijken, wat ten gunste kan komen aan de sterkte van de dijk. Er zijn op dit moment echter veel verschillende kaders en procedures (met bijbehorende loketten) van toepassing; een betere stroomlijning hiervan vergroot de ontwikkelkansen nabij waterwerken. Recreatie: Het binnenwatersysteem vormt een grote kwaliteit door beleving en doorvaarbaarheid, maar is nog gefragmenteerd en niet volledig doorvaarbaar. Verbreding en uitbreiding van het binnenwatersysteem (bijvoorbeeld in de Drieban) kan prima samengaan met recreatief medegebruik. De ambitie is om een volledig doorvaarbare hoofdstructuur in het binnenwatersysteem (een backbone) te realiseren waaraan verschillende watergangen en deelgebieden aangesloten kunnen worden. Daarnaast is er de ambitie om het (mede)gebruik van dijken en binnenwatersysteem te stimuleren: ondernemen aan / met water. Kansrijke plekken zijn de stedelijke gebieden aan het IJsselmeer, of kruispunten in het binnenwatersysteem. Woon- en leefkwaliteit: West- Friesland is een waterrijke regio. Helaas is dit slecht zichtbaar en beleefbaar. Water kan bij veel ontwikkelingen een sturend en zichtbaar element worden. Maak water op zo veel mogelijk manieren beleefbaar in de woonomgeving (geen utilitaire waterbergingen). De ambitie is om meer mogelijkheden te bieden voor woningen aan en op de dijk en waterwoningen. Energie: onderzoeken van nieuwe vormen van energieopwekking / opslag gekoppeld aan water. Overzichtskaart: het systeem en ambities voor klimaatadaptatie, waterveiligheid en multifunctionaliteit. Waterrobuust bouwen (maximale waterdiepte bij overstroming) 2,50-5,00m: faciliteren verticale evacuatie 1,50-2,50m: maatwerk op gebouwniveau 0,30-1,50m; integraal ophogen nieuwbouw tot 0,30m Medegebruik van dijken 1 2 3 Waterwonen Bouwen op en rond de dijk (Enkhuizen - Medemblik) Autovrije dijk tussen Hoorn en Enkhuizen Klimaatadaptatie Waterkringlopen Knelpunt hittestress Knelpunt wateroverlast Knelpunt verdroging Beleefbaar Binnenwater Compleet vaarroutenetwerk Voorbeeldlocaties ondernemen aan/met water Evacuatie Lokale maatregelen die voorkomen dat tunnels onderlopen
WATER IN DE STRUCTUURSCHETS WESTFRIESLAND 11
3. UITVOERINGSAGENDA Elementen voor de uitvoeringsstrategie: hoe regelen we het? KANSEN VOOR RUIMTELIJKE ONTWIKKELINGEN Autovrije dijk (tussen Hoorn en Enkhuizen) Ontwikkeling doorgaande vaarroute binnenwatersysteem Kromme Leek: doorlopende iets/wandelroute realiseren voor een betere waterbeleving. Waterwonen / dijkwonen; langs de kust. Van belang is het goed framen van wonen vanuit water en klimaat: voorbeeldfunctie als veilige, vitale, aantrekkelijke regio. Icoonproject klimaatadaptatie: (water)plein Streekhof. Waterkerend landschap: onderzoek naar koppeling van hoogten in het landschap (of kunstmatige elementen zoals wegen, geluidswallen e.d.) tot waterkerende landschappen. KANSEN VOOR BELEID EN STRATEGIE Communicatie en bewustwordingscampagne waterveiligheid, bijvoorbeeld voor (Seed Valley) bedrijven. Strategie vergroening werkgebieden: strengere regelgeving, aanjaagsubsidies voor perceelsgewijze vergroening, etc.. Strategie vergroening oudere woonwijken: stimuleringsprogramma, subsidie, voorlichting voor groene daken, afkoppeling, geveltuinen, etc. Stimuleren waterrobuust bouwen. Waterbeleving centraal stellen in transformatie of nieuwe ontwikkelingen. Ruimte bieden aan (recreatief) medegebruik waternetwerk en dijken: ondernemen aan het water, waterwonen, etc. incl. versimpelen van procedures voor initiatiefnemers. In agrarisch gebied inzetten op kleinschalige oplossingen of oplossingen 12 op perceelsniveau, in plaats van grootschalige waterberging. Stimuleren samenwerking intensieve(glas)tuinbouw t.b.v. waterkringlopen en collectieve voo rraadberging. Onderzoeken nieuwe vormen van energieopwekking/opslag: oppervlaktewater; zonnecollectoren op het water; zonnecollectoren op de dijk; geothermiek. Referentie: Ouderkerkerplas werkt als gebouwkoeling voor Kantorenpark Zuidoost Amsterdam. KANSEN VOOR INTEGRALE GEBIEDSONTWIKKELINGEN MET WATER 1. Dijkversterking Hoorn: strand, ietsroute, paviljoen, etc. 2. Drieban: kwaliteitsverbetering met kansen voor fruitteelt, recreatie en meer ruimte voor water. 3. Buitendijks gebied Sprookjeswonderland, Enkhuizerzand, Immerhornpolder. 4. Broekerhaven / Krabbersplaat / doorgetrokken Westrisiaweg / Waterwonen. Gekoppelde opgaven: waterkerende functie Westfrisiaweg, klimaatadaptatie werkgebieden, etc. 5. Ziekenhuis en stationsgebied Hoorn. TOD/knooppuntontwikkeling; wateroverlast door laaggelegen gebieden. 6. Gebiedsontwikkeling Grootslag / landschapsontwikkeling Broeierijen: waterkerende functie van nieuwe infrastructuur / nieuwe landschappen 7. Stimuleren intensieve(glas)tuinbouw en broeierijen: samenwerken aan waterkringlopen en collectieve voorraadberging.
WATER IN DE STRUCTUURSCHETS WESTFRIESLAND 13
6 3 7 4 2 5 1 WATER IN DE STRUCTUURSCHETS WESTFRIESLAND 15