Wat bezielt je? Geïnspireerd blijven werken in de gezondheidszorg Prudentiareeks Martien Pijnenburg, Carlo Leget (red) Met bijdragen van Annelies van Heijst Gerben Heitink Carlo Leget Mart van Lieburg Frits Mertens Gert Olthuis Martien Pijnenburg Jan Roes ( ) D A M O N WAT_BEZIELT_JE_bw_v1b.indd 3 25-11-11 09:04
Inhoud Bezieling: een bron van zorg 7 Voorwoord Martien Pijnenburg, Carlo Leget Bezield zorgen: het goede zien in het werk dat je doet 15 Gert Olthuis Zorgers zijn spirituele doeners 26 Frits Mertens Van professie naar professionaliteit 39 Annelies van Heijst Barmhartigheid en kwaliteit van zorg 67 Gerben Heitink Pro Deo 77 Beschouwingen over de bijdrage van Nederlandse religieuzen aan de gezondheidszorg in de twintigste eeuw Jan Roes De rode draad in de geschiedenis van het Nederlandse diakonessenwezen: over de erfenis van diakonessen en diakonen 95 Mart van Lieburg Slotbeschouwing: lijnen naar de toekomst 102 Carlo Leget, Martien Pijnenburg Personalia 110 WAT_BEZIELT_JE_bw_v1b.indd 5 25-11-11 09:04
Bezieling: een bron van zorg Voorwoord Martien Pijnenburg, Carlo Leget Wat bezielt je om in de zorg te werken en het vol te houden? Hoe blijf je gemotiveerd ondanks hoge werkdruk? Zorgverleners, zo horen we, zien zich steeds vaker gesteld voor intensievere zorg voor intensievere patiënten, hollen tussen opname- en ontslaggesprekken, aandacht geven aan patiënten die een slechte uitslag hebben gehad, zieke collega s vervangen, consulten doen die door tijdgebrek s avonds of s nachts moeten gebeuren. De druk die op de gezondheidszorg als geheel ligt heeft rechtstreeks invloed op de omstandigheden waaronder zorgverleners hun werk moeten doen, als de wet van de communicerende vaten. De gezondheidszorg wordt geconfronteerd met stijgende lasten en, dus, steeds weer nieuwe bezuinigingen. Hierop wordt gereageerd met een steeds grotere nadruk op beheersbaar en inzichtelijk maken van zorgprocessen door maatregelen als tijdsbudgetten, protocollen, diagnose-behandelcombinaties (DBC s), taakdifferentiatie, doelmatigheid en productieverhoging. Geld lijkt soms tegenover zorg te komen staan, hoewel iedereen begrijpt dat zorgorganisaties op een verantwoorde en doelmatige manier met geld moeten omgaan. Kritiek vanuit de zijde van zorgverleners richt zich dan ook vooral op de vormen waarin en de plaatsen waarop bezuinigd wordt. De lasten van de bezuiniging lijken, aldus die kritiek, onevenredig neer te komen bij de directe zorg zelf: bij zorgverleners die met steeds minder steeds meer moeten doen, en dus ook bij zorgontvangers die in wervende campagnes van zorgaanbieders en zorgverzekeraars kwalitatief hoogwaardige en patiëntgerichte zorg krijgen beloofd, maar in de praktijk daarin nogal eens worden teleurgesteld. Mensen in opleiding in de zorg, zoals AIOS, verlaten soms om die redenen de gezondheidszorg. Bijvoorbeeld, Konca Lüschen (33 jaar) stopte in het vierde jaar haar opleiding tot longarts, met als reden onder meer: Ik ben niet gelukkig met wat ik nu doe, dacht ik. Op de poli waar ik toen werkte, moest alles voor een patiënt binnen 7,5 minuut zijn geregeld. Dat gaf enorm veel druk. Ik vond het onbevredigend dat ik geen tijd had voor de patiënt en zijn vragen. Het werk werd 7 WAT_BEZIELT_JE_bw_v1b.indd 7 25-11-11 09:04
steeds eentoniger en de gedachte dat ik dit de rest van mijn leven zou moeten doen, begon me steeds meer tegen te staan. Na verloop van tijd kon ik het niet meer opbrengen. (Katzenbauer, 2009: 580) Hoewel de druk op zorginstellingen overal heerst, zijn er toch verschillen te ontdekken in de wijze waarop zij met druk omgaan. In sommige instellingen lijken zorgverleners en managers tegenover elkaar te staan, en klagen zorgverleners over een gebrek aan aandacht bij hun leidinggevenden voor zorg als een mensgerichte relatie; deze zorgverleners missen het gevoel van erkenning voor wat hen beweegt of verontrust, en voor wat volgens hen, als professionals, echt van belang is voor goede zorg. In andere instellingen is juist op dit punt wel aandacht en wordt gewerkt aan en met organisatieconcepten die binnen de gegeven financiële mogelijkheden mensgerichte zorg willen versterken. Denk aan concepten als Planetree, menslievende zorg, belevingsgerichte zorg, gastvrije zorg, zorg op maat, en zorg die lief en lean is. In weer andere instellingen ervaren medewerkers een kloof tussen zeggen en doen: de wervende PR van de mens centraal enerzijds en het weinige van wat daarvan in beleid en praktijk wordt waargemaakt anderzijds. Tegen deze achtergrond staat in dit boek het thema bezieling centraal. Bij velen die werken in de zorg is die bezieling er nog steeds: mensen zijn gemotiveerd, hebben er zin in, werken met hart en ziel. Maar te lang is ook gedacht dat de bezieling voor werken in de zorg min of meer vanzelfsprekend aanwezig was. Die vanzelfsprekendheid wordt echter de laatste jaren aangetast. Er zijn teveel factoren - waaronder die hierboven genoemd zijn - die een forse druk leggen op die bezieling; een druk die soms zo hoog wordt dat burnout optreedt. Dat gaat ten koste van de kwaliteit van zorg voor patiënten, en van zorgverleners zelf. Nu zou het ethisch zeer bedenkelijk zijn om bezieling te beschouwen als pepmiddel, als een soort spirituele doping, waardoor zorgverleners het vol kunnen houden in steeds schralere omstandigheden. Bezuinigingen in de zorg horen bij het verdelingsvraagstuk en moeten bekeken worden vanuit de vraag of die bezuinigingen op een rechtvaardige wijze worden doorgevoerd. Dat is echter niet het thema van dit boek. Dit boek heeft slechts de pretentie om de vraag te verkennen wat nodig is om bezieling te voeden en in stand te houden. Welke idealen maken zorg waardevol en zingevend? Wat betekent het om jezelf echt thuis te voelen in de zorg, jezelf kwijt te kunnen in dit werk? Wat kan het oude begrip barmhartigheid betekenen voor nu? Wat kunnen we leren van het feit dat het woord professie vanouds niet naar een beroep en een specifieke expertise 8 WAT_BEZIELT_JE_bw_v1b.indd 8 25-11-11 09:04
verwijst, maar naar een belofte van toewijding? Valt er iets te leren van de tijd waarin onze gezondheidszorg sterk werd bezield door en voor wat de verpleging en verzorging betreft gepraktiseerd werd vanuit een religieuze inspiratie? Het woord bezieling De dikke Van Dale omschrijft bezieling als: het bezielen; sterk gevoel waarvan iemand of iets vervuld is: met bezieling spreken: -dit gedicht is vol bezieling, vol vuur, sterk geïnspireerd. Bezielen kent 4 betekenissen: 1. Een leven, d.i. een ziel aan iets geven: God bezielt het al; na mijn ziekte voelde ik mij als met nieuw leven bezield. 2. A.h.w. met leven begiftigen: de beeldhouwer bezielt de dode stof. 3. Een verhoogd, krachtiger leven meedelen aan: haar tegenwoordigheid bezielde mij; een sterk gevoel oproepen bij, in geestdrift brengen: de redenaar bezielt zijn hoorders; bezielende blikken; in bezielende woorden spreken. 4. Als drijvende kracht werken in: een vurige liefde voor de kunst bezielt hem; met geestdrift bezield; - in onedele opvatting: ik weet niet wat hem bezielt, wat hem drijft tot een zo dwaze of onhebbelijke daad; wat bezielt je/ wat mankeert je? De vierde betekenis lijkt het dichtst bij de probleemstelling van dit boek te komen. Bezieling als de kracht die je gaande houdt en waarvan je vervuld bent. Het duidt op de drijfveren voor de keuze om als professional in de zorg te gaan werken, en om het ook vol te houden. Het is de bron van waaruit het werk als zinvol en zingevend kan worden beleefd. Het probleem met bezieling treedt dan ook scherp naar voren in de formulering: wat bezielt je? Een indringende vraag die puur informatief kan zijn bedoeld, doorgaans echter verbazing of verbijstering uitdrukt over hoe iemand het in s hemelsnaam in zijn of haar hoofd haalt om in de zorg te gaan of te blijven werken. Maar om de contouren van bezieling goed te begrijpen, zijn ook de eerste drie betekenissen van belang. In de eerste ligt het accent op bezieling als kracht die ontvangen wordt vanuit een ander in het voorbeeld van God of vanuit een bepaalde levenservaring zoals een ziekte. De bron van bezieling ligt als het ware buiten ons. In de zorg ontvangen veel zorgverleners hun bezieling van patiënten, van het contact met hen, of van het gevoel iets voor een patiënt te hebben betekend. Bezieling is in deze betekenis een geschenk en niet iets dat gemaakt of geproduceerd wordt. 9 WAT_BEZIELT_JE_bw_v1b.indd 9 25-11-11 09:04
De tweede betekenis omschrijft bezieling als een daad. Bezieling wordt nu wél iets dat gemaakt wordt, hoewel Van Dale er voorzichtigheidshalve aan toevoegt: als het ware. Toegepast op de zorg zouden we kunnen denken aan allerlei maatregelen die zorgorganisaties nemen om hun medewerkers gemotiveerd en geïnspireerd te houden. Bezieling wordt dan een zaak voor human resources management. Maar het als het ware blijft gelden: management kan voorwaarden creëren, en ontzielende factoren in de organisatie proberen weg te nemen of te minimaliseren, maar de bezieling zelf kan niet gemanaged worden. Ook wanneer mensen zelf van baan veranderen op zoek naar nieuwe inspiratie is de nieuwe baan een mogelijke voorwaarde, maar nog geen garantie voor bezieling. De derde betekenis valt te begrijpen als een verbinding tussen bezieling als geschenk, en bezieling als daad: het kúnnen bezielen van mensen, van je toehoorders, van je personeel of je collega s, is zelf een gave. Of mensen bezield raken hangt mede af van de bezielende kracht van concrete personen. En dat maakt het ook riskant: want sommigen weten ons te raken en anderen laten ons onberoerd, hoezeer zij ook moeite doen ons te beroeren. Bovendien kan ik door iemand bijzonder geïnspireerd raken, terwijl mijn collega aan diezelfde persoon niets ontleent of alleen maar weerstand in zichzelf ervaart. En ten slotte betekent het feit dat iemand bezielend werkt nog niet dat zo iemand ook blind gevolgd moet worden. Wat daarom de verschillende betekenissen verbindt is bezieling als gave of geschenk. Zowel het kunnen bezielen, als het bezield kunnen worden, zowel bezielen als bezieling vallen ons min of meer toe. We zijn er mee be-gift-igd. Het gave-karakter is ook te herkennen in de uitdrukking een begenadigd spreker : zij bevat verwijzing naar genade, een van Godswege geschonken gunst. In de moderne tijd, waarin religie voor velen geen of een minder belangrijke rol meer speelt, is dit gave-karakter te ervaren in de zorg zelf. Bezieling wordt ontvangen in wat zorgverleners van sommige patiënten of patiëntsituaties aan dankbaarheid, rust, acceptatie, zingeving, et cetera ervaren: dat maakt vaak de ziel van hun zorgen uit, datgene waar ze het voor doen. Opzet Dit boek opent met een bijdrage van Gert Olthuis. Hij werkt de gedachte uit dat bezieling samenhangt met de mate waarin zorgverleners inhoud kunnen geven aan twee waarden. De eerste waarde komt tot uiting in de ervaring met patiënten een betekenisvolle relatie te kunnen hebben. Olthuis typeert dat als een bondgenootschap. De tweede waarde is daar 10 WAT_BEZIELT_JE_bw_v1b.indd 10 25-11-11 09:04
nauw mee verbonden: self-esteem of zelfachting. Zelfachting als waarde wordt werkelijkheid als mensen erin slagen te doen wat zij als persoon belangrijk vinden voor hun leven, en als zij zich daarin ook erkend weten door anderen. Frits Mertens benadert bezieling vanuit het thema spiritualiteit. Op basis van onderzoeksgegevens vult hij nader in wat met spiritualiteit wordt bedoeld en wat voor rol het speelt in de mate dat professionals zich thuis voelen in dit werk. Een belangrijk element daarin is de ervaring dat de zorg zowel de patiënt als de zorgverlener in contact brengt met de wezenlijke zaken van het leven. Bezieling vormt ook de inzet van de vier hierop volgende bijdragen: twee van historische, twee van verdiepende aard. Enige toelichting bij deze vier bijdragen is op zijn plaats, want zij stammen alle uit het jaar 2000 en zijn gebaseerd op toen gehouden lezingen. Ze werden destijds gepubliceerd in een congresbundel, maar deze is nooit in de handel verschenen (Pijnenburg, van Mansum 2000). Dit had als gevolg dat deze bundel buiten de kring van congresbezoekers nauwelijks verspreiding heeft gehad, terwijl desondanks de kwaliteit van die bijdragen een grotere bekendheid verdiende. Enkele ervan zijn nu in dit boek opgenomen omdat ze naadloos aansluiten bij het thema van bezieling. Deze procedure heeft uiteraard ook een nadeel: onderdelen ervan zijn gedateerd of zouden nu, in 2011, weer iets anders zijn gezegd op grond van nieuw verworven inzichten. Een volledige herziening van de teksten vragen van de auteurs van toen was ondoenlijk voor hen, en in één geval zelfs onmogelijk omdat de betreffende auteur, Jan Roes, inmiddels is overleden. Via zijn partner is instemming gekregen voor herpublicatie. De andere auteurs is gevraagd of ze akkoord konden gaan met herpublicatie en ter gelegenheid daarvan nog iets aan de tekst wilden veranderen. Het antwoord op de eerste vraag was unaniem ja, de tweede vraag was alleen voor Annelies van Heijst aanleiding de gelegenheid aan te grijpen enkele wijzigingen aan te brengen. Deze zijn te vinden in het betreffende hoofdstuk zelf. Het congres waar deze bundel de vrucht van was heette: Voor zorg gekozen: een uitdagende erfenis. Ondertitel: een dankbetuiging aan religieuzen, diakonessen en diakonen voor hun bijdrage aan de Nederlandse gezondheids- en ouderenzorg. Aanleiding voor dit congres was de millenniumwisseling. Dit werd door enkele toen nog bestaande christelijke organisaties aangegrepen om stil te staan bij en dank uit te spreken aan religieuzen voor hun grote, maar vaak onderschatte bijdrage aan de gezondheidszorg en ouderenzorg. Het jaar 2000 was immers op de eerste plaats de afronding van de twee eeuwen 11 WAT_BEZIELT_JE_bw_v1b.indd 11 25-11-11 09:04