Mijn dorp 100 jaar wonen en werken rond de Genkse steenkoolmijnen Exact 100 jaar geleden ging de eerste steenkoolmijn van Limburg officieel in productie. Voor een regio die tot dat ogenblik op industrieel gebied nauwelijks wat te bieden had, was de ontdekking van steenkool het startsein van een ongeziene economische, sociale en culturele metamorfose. Er kwamen steenkoolmijnen in Winterslag, Waterschei, Zwartberg (allen in Genk) en verder nog in Beringen, Houthalen, Eisden en Zolder. Rond het landelijke Genk klitten de dorpen rond de mijnen samen tot wat vandaag de stad Genk vormt. Er kwam goed betaald maar gevaarlijk werk voor de plaatselijke bevolking, ook voor tienduizenden buitenlandse gastarbeiders. De komst van arbeiders uit Oost- en Zuid-Europa creëerde een sociaal-culturele diversificatie waarvan de steenkoolmijn het bindteken vormde. Vandaag zijn de mijnen al lang gesloten, maar hun arbeiders met hun kinderen en kleinkinderen zijn gebleven. Zij bouwen nu een nieuw leven op rond de terrils, de mijnkathedralen, de moskeeën en de tuinwijken van Genk. Post Factum geeft op 24 september een inkijk in deze boeiende sociale mix met een bezoek aan de Turkse moskee van Sledderlo, de mijnkathedraal van Zwartberg en de tuinwijk van Winterslag. Het zwarte goud Tot ca. 1900 vormde Genk de kern voor de omliggende gehuchten Winterslag, Waterschei, Sledderlo, Langerlo, Camerlo en Gelieren. Veelzeggend voor het rurale karakter van de streek was dat Genk een grote aantrekkingskracht uitoefende op de Genkse school, een groep van landschapsschilders en schrijvers die op zoek waren naar de ongerepte natuur. Alles veranderde wanneer de Belgische geoloog André Dumont tijdens een proefboring in 1901 in As (noordwesten van Genk) op een steenkoollaag botste. De vondst betekende het begin van de economische ontsluiting van wat op dat ogenblik de minst rendabele
Belgische provincie was. Nog vóór de Eerste Wereldoorlog werd er op diverse plaatsen van het Kempense plateau druk naar steenkool geboord. Vooral in de streek rond Genk bleek het zwarte goud in zijn bodem te bezitten. De Kempense steenkoolmijnen raakten al gauw bekend als een rendabel alternatief voor de mijnbekkens van Wallonië, Luxemburg en Frankrijk waar de vette steenkool stilaan uitgeput raakte. In de schaduw van de mijn Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog stond in feite alles klaar om de Limburgse steenkoolmijnen ook echt operationeel te maken. De Société Anonyme Charbonnage de Winterslag verwierf in 1912 als eerste de concessie voor de industriële ontginning. Uiteindelijk zou het nog tot 1917 duren vooraleer in Winterslag de eerste Limburgse mijn in productie ging. Na de oorlog zette de rush naar de vette cokeskolen uit Limburg zich verder door. Spoedig veranderde het landelijke uitzicht van Genk. Op de heidegrond verschenen de eerste boortorens, mijnschachten, ateliers, stations en opslagplaatsen. Aangezien de streek dunbevolkt was, moesten echter duizenden arbeiders uit de ruime omgeving worden aangetrokken. In de schaduw van de mijnbedrijven kwamen er uitgestrekte woongebieden die vormen kregen volgens de toenmalige tuinwijkgedachte. De mijnwerkers kregen een behoorlijke woning in een omgeving die voldoende open ruimte en groen bood. Bomenrijen en parkjes moesten de grauwheid van de industriële zones verbergen. De werkmanhuizen in de eerste cités bezaten stromend water en elektriciteit, een voor die tijd ongewone luxe. Het neemt niet weg dat ondanks de filantropische overwegingen van de mijndirecties in deze wijken wel degelijk een sociale hiërarchie bestond. De huizen van de bedienden, het kaderpersoneel en zeker van de directeur staken schril af tegen de eenvoud van de mijnwerkershuizen. Op de vooravond van de Tweede Wereldoorlog groeiden rond de zeven Limburgse koolmijnen dorpen met grootstedelijke allures. De bewoners konden er genieten van allerlei sociale, culturele en recreatieve voorzieningen zoals kinderopvang, lagere en beroepsscholen,
ziekenhuizen, cinema s, sportpleinen, kerken. De gebouwen waren opgetrokken volgens de nieuwste architecturale inzichten en de artistieke smaak van het interbellum. Zo ontwierp de Brusselse architect Adrien Blomme in Winterslag niet alleen woonwijken, maar ook directieburelen met prestigieus uitgewerkte bad- en lampenzalen in Vlaamse neorenaissancestijl. De woningbouw in Waterschei vertoonde dezelfde sociale hiërarchie, maar ook hier werden nieuwe urbanistische inzichten gehanteerd. Het aanvankelijk strakke rasterplan van het mijndorp werd na de oorlog overboord gegooid door architect Gaston Voutquenne die koos voor een grote centrale lus rond Waterschei, vandaar de Ceintuurlaan genoemd. Het hoofdgebouw van de mijn werd opgetrokken in een sobere art-deco stijl. Opvallende gebouwen in Waterschei waren verder nog de statige Christus Koning-kerk en het befaamde André Dumont-ziekenhuis, een gebouw dat in 2015 tegen de grond ging. Mijnkathedralen De mijn van Zwartberg ging pas tijdens de jaren 1920 van start. Maar het was ook de eerste Genkse mijn die haar deuren moest sluiten (1966). De recentere bewoning en de vroegere sluiting in Zwartberg maken dat er in vergelijking met Waterschei en Winterslag op architecturaal vlak minder is overgebleven. Dit neemt niet weg dat Zwartberg nog twee markante gebouwen bezit. Zo is er de voorname directeurswoning in historiserende stijl (1925) en de Sint-Albertuskerk (1939-1941). Deze imposante kerk is een van de vijf zogenaamde mijnkathedralen, de naam die in de streek werd gegeven aan de imposante kerken van het Limburgse steenkoolgebied. Achter de bouw van de mijnkathedralen ging evenwel ook een ideologische overweging schuil. Bij de vaak katholieke directeuren bestond immers de vrees dat de arbeiders zich zouden laten verleiden door de lokroep van het socialisme. Aan de mijnkathedralen werden kosten noch moeite gespaard, want zij moesten immers de triomf van het rooms-katholieke geloof uitstralen. Tegelijk kwamen ze tegemoet aan de spirituele noden van de groeiende Poolse en Italiaanse gemeenschap. Met zijn immense mijtervormige vensters in kristalglas is de mijnkathedraal van Zwartberg van Henri Lacoste zeker een van de meest indrukwekkende in zijn soort.
en moskeeën De mijndorpen van Genk waren reeds tijdens het interbellum een multicultureel laboratorium. Belgische mijnarbeiders werkten er naast collega s uit alle hoeken van Europa. Na de Eerste Wereldoorlog werden arbeidskrachten aangetrokken uit Oost- en Zuid-Europa. De eerste golf was voornamelijk afkomstig uit Polen, Oekraïne, Tsjechië, Italië, Hongarije en Joegoslavië. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden er zelfs Russische krijgsgevangenen in de mijnen tewerkgesteld. De Limburgse mijnindustrie kende na 1945 haar absoluut hoogtepunt. Opnieuw was er nood aan meer arbeidskrachten. Deze keer kwamen zij vooral uit Italië. België sloot in 1946 met Italië een bilateraal akkoord af dat bepaalde dat per week 2000 Italiaanse gastarbeiders naar België zouden komen. In ruil ontving Italië 200 kilo steenkool per tewerkgestelde migrant. Tijdens de jaren 1950 werden soortgelijke akkoorden afgesloten met Griekenland en Spanje. Als gevolg van de ramp in Marcinelle in 1956 zakte de Italiaanse interesse voor Belgische steenkoolmijnen echter naar een dieptepunt. Vanaf 1963 begon in Genk de instroom van Turkse en Marokkaanse gastarbeiders, eveneens als gevolg van bilaterale akkoorden. Ook zij ontwikkelden in de mijndorpen een gemeenschappelijk sociaal-cultureel leven met eigen gebedshuizen, sportclubs, buurthuizen en scholen. Moskeeën vonden er hun plaats naast de mijnkathedralen. Een hiervan is de Yunus Emremoskee van Sledderlo, voor alle duidelijkheid niet te verwarren met de vandaag gecontesteerde Fatih-moskee van Beringen. 100 nationaliteiten Met haar exponentiële bevolkingsgroei en instroom van duizenden gastarbeiders doet Genk denken aan wat Noord-Amerikaanse steden enkele decennia vroeger meemaakten. Tot 1914 telde Genk en de omliggende gemeenten niet meer dan 3000 inwoners. Rond de Tweede Wereldoorlog was dit aantal reeds vertienvoudigd. De demografische groei zette zich door tot ca. 60.000 inwoners in 1980, het moment waarop duidelijk werd dat de Limburgse steenkoolmijnen ten dode
waren opgeschreven. Vandaag stabiliseert de bevolking zich rond 65.000 Genkenaars. Volgens de Vlaamse Inburgerings- en Integratiemonitor bedroeg in 2016 het aantal inwoners met een vreemde nationaliteit 7.863 of 12% van de bevolking. Dit cijfer zit sinds 2000 in dalende lijn als gevolg van de diverse maatregelen van nationaliteitsverwerving. Indien men echter rekening houdt met migranten van de tweede en de derde generatie die de Belgische of dubbele nationaliteit verkregen, komt men wel uit op 36.571 personen of 55,8% personen van buitenlandse origine. Als gevolg van een natuurlijke demografische aanwas neemt dit percentage stelselmatig toe. In totaal leven in Genk vandaag meer dan 100 verschillende nationaliteiten. De grootste groep zijn personen met de (uitsluitend) Nederlandse nationaliteit. Als men de bevolking echter indeelt volgens land van afkomst dus inbegrepen degenen met een dubbele nationaliteit maken de Turken de grootste groep uit. Het multiculturele karakter van Genk is voor de stad steeds een uithangbord geweest. Door het gewijzigde nationale en internationale klimaat wordt dit imago de laatste tijd op de proef gesteld. Post Factum kijkt voorbij de polarisering en introduceert de bezoeker daarom in de wereld van de Genkse mijndorpen. Literatuur Genk. Gisteren en vandaag. Geschiedenis in een notendop. Genk, 2008 (ook raadpleegbaar via http://www.dialectingenk.be/files/geschiedenis_van_genk.pdf) Lokale inburgerings- en Integratiemonitor 2016 (http://regionalestatistieken.vlaanderen.be/monitor-lokale-inburgering-enintegratie, geraadpleegd op 10 juli 2017). Patrick Praet