Grafiek CON4.1: Kennis van de participatie- of schoolraad in het Vlaams basis- en secundair onderwijs, naar opleidingsniveau van de ouders (2001-2002) 100% 52% 35% 80% 68% 60% 40% 65% 32% 48% 20% Geen opleiding/lager onderwijs Secundair onderwijs Hoger onderwijs 0% Ja Neen Bron: OBPWO-onderzoek 00.05 door J.C. Verhoeven, G. Devos, K. Stassen & V. Warmoes. 48
CON4: Verwachtingen en participatiebehoeften van ouders Beleidscontext Eén van de strategische doelstellingen in de Beleidsnota: Onderwijs en vorming van minister Vanderpoorten (2000) betreft de zorg van de Vlaamse regering om ouders en leerlingen vaker rechtsreeks te betrekken bij het onderwijsgebeuren en bij het bestuur van de onderwijsinstelling. In de operationele doelstellingen van dezelfde nota wordt betoogd dat men voor de waardering en het welbevinden van de leerkrachten en het waarborgen van de rechten van de ouders en de leerlingen veeleer wil streven naar een cultuur van open communicatie in de scholen. De oprichting van nieuwe formele organen en vergaderingen wordt als minder belangrijk gezien. Om een beeld te krijgen van de veranderingen inzake ouderbetrokkenheid die men op termijn wil bewerken, heeft men een zicht nodig op de belangrijkste indicatoren van ouderbetrokkenheid. Deze indicatoren worden hieronder voorgesteld zoals zij verzameld werden tijdens het schooljaar 2001-2002 13. Definitie Ouderbetrokkenheid is een zeer ruim begrip. In het onderzoek waarop deze data steunen, wordt ouderbetrokkenheid opgesplitst in drie grote luiken: de betrokkenheid van ouders op school, de betrokkenheid van ouders thuis en de communicatie en de contacten tussen de school en de ouders. Ouders kunnen op verschillende manieren en in verschillende gradaties betrokken zijn op of participeren in de school van hun kind. Naast lidmaatschap van de school- of participatieraad is er ook het lidmaatschap van ouders in het oudercomité. Deze actieve betrokkenheid noemen we in dit onderzoek ouderparticipatie. Daarnaast kunnen ouders ook in de klas van hun kind betrokken zijn (d.i. de pedagogische betrokkenheid). Ze kunnen bijvoorbeeld hulp bieden in de klas bij het lezen, bij het zwemmen, bij buitenschoolse activiteiten, enz. Naast het schoolleven zijn ouders ook betrokken bij het onderwijs en de opvoeding thuis, d.i. de betrokkenheid thuis. Deze bestaat uit het controleren van het huiswerk en de agenda en het opvragen van de leerstof voor een toets. De betrokkenheid op de school kan ook bevorderd worden door de communicatie tussen ouders en school. We onderscheiden twee vormen: formele en informele communicatie. Als formele communicatie beschouwen we contacten naar aanleiding van leer- en gedragsproblemen, het inwinnen van informatie of het formuleren van klachten. Informele communicatie heeft plaats wanneer de ouders toevallig contact hebben met een leraar buiten de school of een praatje maken aan de schoolpoort. Bovenstaande indicatoren worden hieronder beschreven op basis van een schriftelijke vragenlijst ingevuld door 2.811 ouders (of 80% van de rondgestuurde vragenlijsten) getrokken uit 100 toevallig gekozen Vlaamse basis- en secundaire scholen. Het ging om gewone en buitengewone scholen voor basisonderwijs en om gewone scholen voor secundair onderwijs. Het schooljaar was 2001-2002. Het gaat hier om ouders die een Nederlandstalige vragenlijst hebben ingevuld. De overgrote meerderheid van de ouders is Belg, maar ongeveer 8% is niet van Belgische afkomst. De steekproef is representatief voor de onderwijsnetten, de bevraagde leerjaren 14 en de onderwijsvormen van de leerlingen. Er zijn evenwel aanwijzingen dat de sociaal-economisch zwakkere groepen en sommige provincies ondervertegenwoordigd zijn. Beschrijving en analyse Vooraleer de resultaten over de ouderbetrokkenheid te bespreken, is het interessant even de aandacht te trekken op de tevredenheid van de ouders over de school van hun kind. In het algemeen zijn ouders tevreden tot zeer tevreden over de school van hun kind. Het meest tevreden zijn ze over de communicatie van schoolresultaten van hun kind en van schoolreglementen. Daarnaast zijn ouders ook zeer tevreden over de omgang van de leerkracht met de kinderen. Het minst tevreden zijn ze over de veiligheid van thuis naar school en de aandacht voor pestgedrag op school. In de steekproef is 3,6% van de ouders lid van een participatie- of schoolraad en is 8,7% lid van een oudercomité. Zoals te verwachten was, vindt men meer ouders in deze raden met een hoog opleidingsniveau. Slechts iets meer dan de helft van de ouders (53%) heeft weet van het bestaan van een school- of participatieraad, wat (13) VERHOEVEN, J. C., G. DEVOS, K. STASSEN & V. WARMOES (2003). Ouders over scholen. Antwerpen/Apeldoorn: Garant 245 pp. Het gaat om OBPWOonderzoek 00.05. Dat is in principe eenmalig onderzoek tenzij het centrale onderwijsbeleid de nood aanvoelt om het onderzoek te herhalen. (14) Voor het kleuteronderwijs waren dit de tweede en derde kleuterklas, voor het lager en secundair onderwijs waren dit het tweede, vierde en zesde jaar en voor het buitengewoon lager onderwijs waren dit de types 1 en 8. 49
Grafiek CON4.2: Pedagogische betrokkenheid van ouders op school, naar onderwijsniveau van het kind (2001-2002) 5,00 4,50 4,00 3,50 3,00 2,40 2,50 2,01 2,01 2,13 1,93 2,00 1,58 1,43 1,18 1,08 1,51 1,36 Hulp bij taken in de klas Hulp bij schoolactiviteiten Begeleiden van klasuitstappen Vervoeren van leerlingen met de leerkracht 1,62 1,28 1,09 1,45 1,29 1,50 1,00 Gewoon kleuteronderwijs Gewoon lager onderwijs BLO Gewoon secundair onderwijs Noot: Deze gemiddelden werden berekend op een schaal van één tot vijf waarbij 1 staat voor nooit en 5 overeenkomt met altijd. Bron: OBPWO-onderzoek 00.05 door J.C. Verhoeven, G. Devos, K. Stassen & V. Warmoes. Grafiek CON4.3: Percentage ouders met kinderen in het Vlaams basis- en/of secundair onderwijs dat weinig, gemiddeld en veel thuisbetrokken is, naar mate van leerproblemen (2001-2002) 100% 20% 31% 49% 80% 33% 60% 33% 34% 40% 42% 20% 29% 28% Weinig betrokken Tussencategorie Veel betrokken 0% Geen leerproblemen Tussencategorie Leerproblemen Bron: OBPWO-onderzoek 00.05 door J.C. Verhoeven, G. Devos, K. Stassen & V. Warmoes. 50
toch het orgaan is waar ze formeel de meeste invloed kunnen uitoefenen. Het opleidingsniveau van de ouders speelt een belangrijke rol bij de kennis van de participatie- en schoolraad. Slechts één derde (32%) van de ouders zonder diploma of met een getuigschrift lager onderwijs kent de participatieraad tegenover twee derde van de ouders met een diploma hoger onderwijs (65%). Ook zijn er verschillen naargelang van het onderwijsniveau van de kinderen: de ouders met kinderen in het basisonderwijs kennen de participatie- en schoolraad beter (63%) dan de ouders met kinderen in het buitengewoon lager (41%) of secundair onderwijs (46%). Wat de pedagogische betrokkenheid betreft stellen we vast dat ouders zelden of nooit betrokken zijn in het klasgebeuren van het kind. Tussen de verschillende onderwijsniveaus zijn er grote verschillen. Ouders met een kind in het kleuteronderwijs helpen meer dan ouders met een kind in respectievelijk het lager, buitengewoon lager of secundair onderwijs. Het opleidingsniveau van de ouders heeft eveneens een invloed op de mate van pedagogische betrokkenheid: hoog opgeleide ouders zijn meer betrokken dan gemiddeld opgeleide ouders die op hun beurt meer betrokken zijn dan de laag opgeleide ouders. Het onderwijsniveau waarin het kind zich bevindt, is echter het meest bepalend. De beperkte pedagogische betrokkenheid van de ouders kan meerdere verklaringen hebben: ouders hebben geen tijd om overdag in de klas te helpen, de leerkrachten of de school staan weigerachtig tegenover inmenging van de ouders, ouders voelen zich niet deskundig genoeg om hulp te bieden, enz. De thuisbetrokkenheid hangt ook sterk af van het onderwijsniveau van het kind. Het is logisch dat kinderen uit het (buitengewoon) lager onderwijs thuis meer aandacht krijgen dan leerlingen uit het secundair onderwijs. Hoe ouder de leerling, hoe meer zelfstandigheid er immers wordt verwacht van de jongere. Daarenboven zijn de ouders vaak minder vertrouwd met de leerstof van het secundair onderwijs waardoor het bieden van hulp al moeilijker wordt. Opmerkelijk is ook het opleidingsniveau van de ouders: laag opgeleide ouders zijn thuis meer betrokken dan middelbaar opgeleide ouders die op hun beurt meer betrokken zijn dan de hoog opgeleide ouders. Deze verschillen kunnen (gedeeltelijk) verklaard worden door het feit dat de kinderen van laag en middelbaar opgeleide ouders meer leerproblemen kennen. Uit de gegevens blijkt immers dat ouders die vinden dat hun kinderen leerproblemen ervaren, meer betrokken zijn thuis. Als we nagaan in welke mate ouders contact opnemen met de school, dan speelt het onderwijsniveau van het kind opnieuw een belangrijke rol. De verschillen tussen het basisonderwijs en het secundair onderwijs zijn het meest opvallend. Uit de gegevens blijkt ook dat ouders met kinderen met leermoeilijkheden meer contact opnemen hiervoor. Daarnaast blijkt dat ouders van wie het kind op school gepest wordt meer contact opnemen om gedragsproblemen te bespreken. Bij de informele communicatie zien we het effect van het onderwijsniveau nog sterker: slechts 3% van de ouders met een kind in het secundair onderwijs contacteert de leerkracht aan de schoolpoort tegenover 75% van ouders met een kind in het kleuteronderwijs. Het lager (43%) en buitengewoon onderwijs (25%) situeren zich hiertussen. Conclusie De band tussen de ouders en de school heeft veel facetten, zoals de betrokkenheid op school, het leren thuis en de communicatie tussen school en thuis. Het onderwijsniveau van het kind vormt de sterkste verklarende variabele voor ouderbetrokkenheid is: hoe jonger het kind, hoe meer de ouders betrokken zijn; hoe ouder het kind hoe minder de ouders betrokken zijn. Daarenboven blijkt dat het opleidingsniveau van de ouders vooral een rol speelt in de ouderbetrokkenheid op school: de deelname aan de participatie- en schoolraad en de pedagogische betrokkenheid hangen duidelijk samen met het opleidingsniveau van de ouders. Hoe hoger het diploma, hoe meer betrokken ouders zijn. Vooral het feit dat een groot deel van de ouders geen weet heeft van het bestaan van een participatie- of schoolraad -laat staan dat ze weten wat er besproken wordt- geeft stof tot nadenken. Een belangrijke indicatie m.b.t. de strategische doelstelling Bevorderen van de directe participatie en van de rechten en verantwoordelijkheden van leerkrachten, leerlingen en ouders en m.b.t. de operationele doelstelling Een participatieve schoolcultuur stimuleren. Ouders zijn niet zo thuisbetrokken, tenzij ze leerproblemen bij de kinderen vaststellen. Ze contacteren de school het meest om informatie te krijgen én om de leerproblemen van hun kind aan te kaarten. 51
Grafiek CON4.4: Percentage ouders dat tijdens het voorbije schooljaar minstens één keer contact opnam met de school, naar onderwijsniveau van het kind (2001-2002) 100% 80% 68% 62% 60% 54% 20% 16% 31% 9% 38% Gedragsproblemen Informatie Leerproblemen Klachten 25% 34% 40% 15% 15% 18% 24% 11% 40% 20% 0% Gewoon kleuteronderwijs Gewoon lager onderwijs BLO Gewoon secundair onderwijs Bron: OBPWO-onderzoek 00.05 door J.C. Verhoeven, G. Devos, K. Stassen & V. Warmoes. 52
Link naar andere indicatoren In bovenstaande indicator kwam de invloed van het opleidingsniveau van de ouders tot uiting. Indicator CON2 bekijkt de scholingsgraad van de bevolking in detail. Hoezeer de maatschappij leerkrachten waardeert om wat ze doen, wordt in indicator CON5 geanalyseerd. Hoezeer leerlingen in het secundair onderwijs participeren in het schoolbeleid bekijken we in procesindicator PRO2. De leerlingenprestaties, die hierboven zijdelings vermeld werden, krijgen aandacht in outputindicator OUT4. 53
Vlaamse onderwijsindicatoren in internationaal perspectief editie 2003 Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap Departement Onderwijs
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de afdeling Begroting en Gegevensbeheer van het departement Onderwijs.
Woord vooraf Indicatoren, benchmarks, reference levels, targets, standards, richtpunten, doelstellingen Een overvloed aan termen en definities is de laatste jaren op het centrale onderwijsbeleid afgekomen. De wind kwam uit economische en Europese hoek. De EU heeft bij monde van de onderwijsministers de term benchmark officieel door Reference Levels of European Average Performance in Education and Training (Benchmarks) vervangen. De Nederlandstalige conclusies van de Raad hebben het over referentieniveaus. De ministers maakten deze afspraken op de Europese Raad Onderwijs, Jeugdzaken en Cultuur van 5 en 6 mei 2003. Officieus gebruikt men in Europa echter nog steeds de minder ingewikkelde term benchmarks. In het Nederlands kunnen we ook de term Europese richtpunten gebruiken. De benchmarks zijn immers specifieke, cijfermatige doelstellingen die gelden als Europese gemiddelden en die dus niet op nationaal of regionaal vlak bereikt moeten worden. De Raad formuleerde Europese richtpunten voor de volgende vijf domeinen: 1) vroegtijdige schoolverlaters (Early school leavers) 2) wiskunde, wetenschappen en technologie (Mathematics, science and technology) 3) voltooiing van hoger secundair onderwijs (Completion of upper secondary education) 4) basisvaardigheden (Basic skills) 5) levenslang leren (Lifelong learning). Over de investering in menselijke hulpbronnen (Investment in human resources) bereikte de Raad geen eensgezindheid en deed de Raad louter een aanbeveling. De statistische annex van het Europese interim-rapport van 2004 zal over deze vijf referentieniveaus en over de aanbeveling verslag doen. We nemen de Europese richtpunten echter reeds in de Vlaamse onderwijsindicatorenpublicatie van 2003 op. Pro-actief tewerkgaan is hier duidelijk het motto. Datzelfde geldt voor de 29 Europese indicatoren die de Europese Commissie met behulp van de Europese Standing Group on Indicators and Benchmarks formuleerde. Deze indicatoren zijn aan de strategische en geassocieerde Europese doelstellingen gekoppeld. Op Europees niveau paste men dus een gelijkaardig procédé toe als datgene dat we op Vlaams niveau reeds vroeger uittekenden met de Vlaamse indicatoren en hun gerelateerde strategische en operationele Vlaamse doelstellingen. Ook die 29 Europese indicatoren zitten in deze indicatorenpublicatie verwerkt. Toch besloten we om het conceptueel kader van de vorige Vlaamse indicatorenpublicaties te behouden. Het CIPO-model is immers het model dat hier het best gekend is, onder meer door de schooldoorlichtingen. Bovendien bevat deze indicatorenpublicatie ook deze keer meer dan enkel internationaal vergelijkende indicatoren van de OESO en van Eurostat. Ook resultaten van eenmalig onderzoek op Vlaams niveau en analyses van gegevens uit de databanken van het departement Onderwijs zijn in de publicatie verwerkt. De relatie tussen de 30 Vlaamse indicatoren, de 29 Europese indicatoren en de 5 Europese benchmarks bespreken we dadelijk na de structuur van het Vlaams onderwijs. De verwante Europese en Vlaamse doelstellingen staan eveneens in die tekst vermeld. Niet iedereen is even blij met de Europese benchmarks en indicatoren. Toch werkt men in onderwijs eigenlijk altijd met doelstellingen. Men is dat gewend op vooral microniveau; op mesoniveau gebeurt het al tijdje. Op macroniveau is het vrij nieuw en lokt het reactie uit. In deze indicatorenpublicatie bespreken we de benchmarks echter niet theoretisch. Ons interesseert in deze publicatie vooral de concrete betekenis van de 5 benchmarks en van de 29 Europese indicatoren die de Europese Standing Group on Indicators and Benchmarks formuleerde. De 5 benchmarks en de 29 indicatoren bestaan nu eenmaal en we willen tonen wat ze inhouden. We houden het in deze publicatie m.a.w. praktisch. Tijdens de nieuwe beleidsperiode zullen we de Europese afspraken in het onderwijsbeleid op alle niveaus (centraal, op schoolniveau en in de klas) moeten implementeren. Het Vlaamse onderwijsbeleid zal keuzes moeten maken over de thema s waaraan het prioriteit wil geven. Deze indicatorenpublicatie wil informatie bieden over de cijfermatige afspraken voor 2010 en meer algemeen over de toestand van het Vlaamse onderwijssysteem. Aldus blijven we op macroniveau mee de kwaliteit van het Vlaamse onderwijs monitoren. Ludy VAN BUYTEN wnd. secretaris-generaal 3
Dankwoord Zonder de hulp van heel velen kon onze afdeling deze indicatorenpublicatie niet maken. Een dikke DANKJE- WEL is dus op zijn plaats voor de volgende mensen: Context Mevr. A. Aelterman (UGent) Mevr. I. Buvens (KUL) Dhr. M. Elchardus (VUB) Mevr. N. Engels (VUB) Mevr. I. Erauw Mevr. I. Rots (UGent) Mevr. J. Siongers (VUB) Dhr. P. Van Petegem (UA) Dhr. J.C. Verhoeven (KUL) Input Dhr. W. Claeskens (Administratie Hoger Onderwijs en Wetenschappelijk Onderzoek) Mevr. P. Coekaerts (Administratie Hoger Onderwijs en Wetenschappelijk Onderzoek) Mevr. I. Dambre (VLIR) Mevr. C. Deloof (Administratie Basisonderwijs) Mevr. A. Deneire (UA) Mevr. I. Depoorter (Administratie Secundair Onderwijs) Mevr. E. Exter (Administratie Secundair Onderwijs) Mevr. I. Fripont (KUL) Mevr. H. Goeman (Administratie Secundair Onderwijs) Mevr. N. Goubert Mevr. H. Jaminé (Administratie Permanente Vorming) Dhr. J. Krygelmans (Administratie Permanente Vorming) Dhr. T. Mardulier (Departement Onderwijs, projectleider) Dhr. R. Masset (Administratie Hoger Onderwijs en Wetenschappelijk Onderzoek) Dhr. P. Parmentier (Administratie Hoger Onderwijs en Wetenschappelijk Onderzoek) Mevr. D. Peeters (Administratie Permanente Vorming) Dhr. F. Roekens (Administratie Secundair Onderwijs) Dhr. G. Stoffelen Dhr. L. Van Beeumen (Administratie Basisonderwijs) Mevr. A. Van De Casteele (Administratie Secundair Onderwijs) Mevr. N. Van den Broeck Mevr. L. Van de Perre Mevr. L. Vandeputte (Afdeling Beleidscoördinatie) Dhr. R. Van de Sijpe Dhr. P. Van Petegem (UA) Dhr. M. Vanvolsem (Administratie Basisonderwijs) Dhr. J. Verheyden (Vlaams Leonardo da Vinci-agentschap) Dhr. J. Vermeiren Dhr. G. Vermeulen Mevr. N. Verstraete (Afdeling Beleidscoördinatie) Dhr. R. Verstraete Dhr. K. Wauters (Administratie Basisonderwijs) Mevr. K. Wouters (Vlerick Leuven Gent Management School) 5