DUURZAAM HOUT EN CERTIFICERING 1. De houtproductieketen.............................. 2 1.1. De verschillende stappen in de productieketen van (tropisch) hout.. 2 1.2. Certificering als garantie van duurzaam hout................ 3 2. FSC en PEFC: een vergelijking......................... 4 2.1. FSC............................................ 4 2.2. PEFC........................................... 6 2.3. Conclusie........................................ 8 3. Cases uit community forestry......................... 9 3.1. Indonesische bosbouwcoöperatieve op verantwoorde weg....... 9 3.2. Duurzaam bosbeheer bij bosgemeenschappen in Peru.......... 11 Bronvermelding............................................ 15
1. De houtproductieketen 1.1. De verschillende stappen in de productieketen van (tropisch) hout Wanneer hout- en bosproducten uit een bos vertrekken, staan ze aan het begin van een vaak lange en soms complexe weg, en dit geldt zeker voor hout uit tropische bossen. Vooraleer het hout als eindproduct in de winkelrekken ligt of als bouwtoepassing in je huis verwerkt wordt, heeft het een weg afgelegd langsheen verschillende bedrijven. Het bos en de bosbeheerder is uiteraard de eerste stap, en deze bosbeheerder kan zeer divers zijn. Het kan gaan over een kleine privé-eigenaar of een lokale gemeenschap, maar ook over een bedrijf of overheid als eigenaar. Tropische bossen zijn vaak nog voor een groot stuk in handen van de overheid die productiebossen vaak via een concessie in gebruik geeft aan bedrijven. Maar in vele landen zijn ook lokale gemeenschappen de baas over hun eigen bos. Bij het kappen van de bomen, de houtexploitatie, komen de houtkappers in actie. Soms zijn de houthakker en bosbeheerders dezelfde personen, maar even vaak gaat het om een apart bedrijf. Vele houtkappers verkopen nadien de gevelde bomen aan zagerijen, die ze vervolgens verder zullen verwerken. Merk op dat dit zaagwerk soms door de bosbeheerders kan gebeuren. De zagerij gaat de binnenkomende boomstammen verzagen tot balken en planken. Het aantal nuttige balken of planken dat men uit een boom kan halen is uiteraard afhankelijk van de boomsoort, de grootte en dikte van de stam, maar ook van de vakkennis van de zagerij én de vereisten van de klant. Helaas zien we nog al te vaak dat bij tropische stammen slechts 30% (of minder) van het houtvolume van de stam verwerkt wordt tot zaaghout. In de ergste gevallen dient de rest geen enkel 2
nuttig doel, bijvoorbeeld wanneer het gewoonweg ter plekke verbrand wordt. Gelukkig probeert men meer en meer deze resten toch nuttig te gebruiken als brandhout voor energie of voor meer hoogwaardige toepassingen, bijvoorbeeld in producten voor de lokale markt. Merk op dat zagerijen in de westerse wereld vaak wel heel efficiënt werken, waarbij elk stuk van de stam optimaal gebruikt wordt. De beste delen van het hout worden als zaaghout verwerkt, maar ook de minder goede delen vinden een nuttig gebruik, bijvoorbeeld als grondstof voor de productie van papier of houten plaatmaterialen (vezelplaten en andere). De producten die de zagerij verlaten, vinden verder hun weg naar tal van verwerkende bedrijven, die vaak zeer divers zijn. Het zaaghout vindt via houtinvoerders en houthandelaars zijn weg tot timmerlui, schrijnwerkers, meubelmakers of bouwbedrijven. Als de nevenproducten een verdere verwerking kennen, kan men hier houten plaatmaterialen voor allerlei bouw- en constructietoepassingen van maken of ze gebruiken voor de fabricatie van papierpulp en papier. De afgewerkte producten die gemaakt worden uit (tropisch) hout kan je tot slot vinden bij allerhande winkels, waaronder meubelzaken of warenhuizen. Denk maar aan tuin- en andere meubelen of allerhande houten toepassingen en gebruiksvoorwerken die we in of rond het huis gebruiken. Zaaghout en half-afgewerkte producten kan je vinden in doe het zelf-zaken. 1.2. Certificering als garantie van duurzaam hout Via een systeem van boscertificering kan men de garantie geven dat producten afkomstig zijn uit verantwoord beheerde bossen. (Voor meer informatie hierover, inclusief de problematiek van ontbossing, verwijzen we naar de BOS+ paper Duurzaam bosbeheer in de tropen.) Bossen die beheerd worden volgens strenge vereisten worden op onafhankelijke wijze gecontroleerd en gecertificeerd. Eens gecertificeerd, mag de bosbeheerder zijn hout verkopen als gecertificeerd hout. Naast de controle in het bos, bestaat er nog een tweede soort van controle, waarbij het gecertificeerde hout opgevolgd wordt langsheen de verwerkende bedrijven waar het passeert (de zogenaamde chain of custody of CoC). Als de hele weg die het hout aflegt zo gecontroleerd is, kan 3
het eindproduct een label dragen. En dankzij dit label kan iedereen bewust kiezen voor producten afkomstig uit verantwoord bosbeheer. 2. FSC en PEFC: een vergelijking 2.1. FSC De Forest Stewardship Council (FSC) is een internationale non-profit organisatie die streeft naar een verantwoord bosbeheer wereldwijd, volgens strikte sociale, ecologische en economische criteria. 2.1.1. Korte historiek De Forest Stewardship Council werd opgericht kort na de VN-conferentie van Rio 92 door milieuorganisaties, sociale groeperingen en economische actoren met als doel het nastreven van verantwoord bosbeheer wereldwijd. FSC is een ledenorganisatie, waarbinnen alle stemmen op een evenwichtige manier aan bod kunnen komen. Als lid word je - gebaseerd op je organisatie, achtergrond of interesses - onderverdeeld in de ecologische, sociale of economische kamer van FSC. Typische vertegenwoordigers in de 3 kamers zijn onder meer: ecologische kamer: milieuorganisaties, gaande van grotere internationale organisaties (waaronder WWF, Greenpeace,...) tot meer nationaal of regionaal actieve organisaties. sociale kamer: vakbonden, Noord-Zuidorganisaties, organisaties van en voor inheemse bevolking... economische kamer: bosbeheerders, hout- en papierbedrijven en hun sectororganisaties, retailers... De hoofdzetel van de FSC is gevestigd in Bonn in Duitsland. Van hieruit gebeurt de dagelijkse werking van het FSC systeem, en wordt het wereldwijde netwerk aangestuurd. FSC heeft een vertegenwoordiging in meer dan 50 landen. FSC België is de Belgische vertegenwoordiging van het internationale FSC netwerk. 4
2.1.2. Principes en Criteria FSC boscertificering is gebaseerd op een grondige, en minstens jaarlijkse evaluatie van het gevoerde bosbeheer. Belangrijk is dat er een duidelijk lange termijn bosbeheersplan aanwezig is, conform de internationaal vastgestelde FSC Principes en Criteria (P&C). Deze FSC P&C worden op internationaal niveau vastgesteld door de leden van FSC Internationaal, en worden verder verfijnd op regionaal of nationaal niveau. 10 FSC Principes en Criteria 1. Het bosbeheer moet alle relevante wetgeving en regelgeving respecteren, alsook alle internationale akkoorden, conventies en verdragen die op nationaal niveau werden goedgekeurd. 2. Het socio-economisch welzijn van bosarbeiders wordt gevrijwaard of verbeterd. 3. De wettelijk vastgelegde rechten en gewoonterechten van de inheemse bevolking op vlak van eigendom, gebruik en beheer van gronden, gebieden en grondstoffen worden geïdentificeerd en in stand gehouden. 4. Het socio-economisch welzijn van de lokale bevolking wordt in stand gehouden of verbeterd. 5. De diversiteit aan producten en diensten die het bos levert, wordt in stand gehouden en draagt bij aan de economische leefbaarheid en geven aanleiding tot diverse sociale en ecologische baten. 6. Ecosysteemdiensten en ecologische waarden van het bos worden in stand gehouden, beschermd of hersteld, en elke negatieve impact wordt vermeden, gecorrigeerd of ingeperkt. 7. Een bosbeheersplan aangepast aan de schaal, de intensiteit en de risico s van het bosbeheer is aanwezig, wordt uitgevoerd, gecommuniceerd en geactualiseerd zodat een gepast bosbeheer gevoerd kan worden. 8. Het bosbeheersplan en de impact hiervan worden opgevolgd en geëvalueerd zodat een gepast bosbeheer gevoerd kan worden. 9. Elementen met een hoge beschermingswaarde aanwezig in het bos worden beschermd en/of nemen toe, waarbij steeds het voorzichtigheidsprincipe gehanteerd wordt. 10. Alle uitgevoerde beheersactiviteiten moeten de economische, ecologische en sociale doelstellingen respecteren alsook het geheel van de FSC principes en criteria. 5
2.1.3. Geloofwaardigheid en uitdagingen Wereldwijd is ongeveer 160 miljoen ha bos FSC gecertificeerd en dit verspreid over alle continenten. In België is momenteel meer dan 20.000 ha FSC gecertificeerd bos aanwezig. Deze bossen zijn gelegen in Vlaanderen en Brussel, tot op heden zijn er (nog) geen FSC gecertificeerde bossen in Wallonië. (Cijfers: december 2012) Wat begon als een innovatief en constructief idee, is vandaag uitgegroeid tot een leidinggevend model van verantwoord bosbeheer met strikte eisen op sociaal, ecologisch en economisch vlak. FSC is vandaag het enige systeem van boscertificering dat ondersteund wordt door milieuorganisaties waaronder WWF en Greenpeace, alsook door sociale organisaties én economische actoren. De bosbouwindustrie op globaal niveau is een zeer complexe wereld, met enorme uitdagingen op het vlak van ontbossing, bosdegradatie, illegale houtkap en biodiversiteitverlies. Ook op sociaal vlak zijn de uitdagingen vaak complex, op het vlak van gebruiksrechten voor lokale bevolkingsgroepen en de toenemende land grabbing. FSC vindt zijn reden voor bestaan juist in de problemen rond onverantwoorde houtkap, en wil hierin in samenspraak met alle betrokkenen tot een meer verantwoorde aanpak komen. Voor vele van deze uitdagingen zijn er helaas zelden eenvoudige oplossingen, terwijl de verwachtingen terecht wel hoog gespannen zijn. Er zijn casussen bekend waarbij FSC tekort schoot op een van de bovengenoemde punten, maar deze terechte kritiek neemt niet weg dat BOS+ tot op heden het FSC-label ten volle blijft ondersteunen als het meest geloofwaardig keurmerk voor duurzaam bosbeheer. 2.2. PEFC PEFC is een label dat de consument garandeert dat het hout of het papier zijn herkomst heeft in duurzaam beheerde bossen. PEFC is het letterwoord voor 'Programme for the Endorsement of Forest Certification Schemes'. Het PEFC-systeem dat wereldwijd vertegenwoordigd is, promoot een bosbeheer dat tegelijkertijd milieuvriendelijk, sociaal gunstig en economisch leefbaar is. 2.2.1. Korte historiek In 1999 zag PEFC het licht op initiatief van twaalf Europese landen, waaronder België. Dit programma werd al snel gesteund door de verschillende actoren die van ver of dichtbij betrokken waren bij bosbouw en groeide uit tot een wereldwijd erkend systeem. De grondbeginselen van het systeem zijn openheid voor dialoog, streven naar consensus, transparantie, periodieke beoordeling en voortdurende verbetering. Bij het PEFC-gebeuren worden alle actoren van het 6
bos betrokken: boseigenaars, industrie, milieuorganisaties, wetenschappers en gebruikers van het bos. PEFC is een internationaal overkoepelend organisme dat gebaseerd is op wederzijdse erkenning van verschillende nationale boscertificeringssystemen. 35 nationale systemen zijn lid van PEFC. Van 31 daarvan geldt de wederzijdse erkenning. 2.2.2. Principes Voor Europa baseert PEFC zich voor de certificering van bossen op de zogenaamde criteria van Helsinki, welke tijdens interministeriële conferenties over duurzaam beheer van de Europese bossen werden vastgelegd: 1. Behoud en aangepaste verbetering van de bosrijkdommen en van hun bijdrage tot de globale koolstofcycli. 2. Behoud van de gezondheid en de vitaliteit van de ecosystemen van bossen. 3. Behoud en bevordering van de productiefuncties van bossen. 4. Behoud, bewaring en aangepaste verbetering van de biologische diversiteit in de ecosystemen van bossen. 5. Behoud en verbetering van de beschermfuncties van het bosbeheer (onder meer water en bodem). 6. Behoud van andere sociaal-economische voordelen en voorwaarden. Voor de leden uit de tropische regio en in het bijzonder het Afrikaanse continent zijn er de principes van de International Tropical Timber Organization (ITTO) en van de African Timber Organisation (ATO). Deze bevatten criteria en indicatoren voor duurzaam bosbeheer van (Afrikaanse) natuurlijke tropische bossen. 2.2.3. Geloofwaardigheid en uitdagingen PEFC is uitgegroeid tot het grootste boscertificatiesysteem ter wereld met meer dan 245 miljoen hectare gecertificeerde bosoppervlakte. In België is momenteel meer dan 289.000 ha bos PEFC-gecertificeerd. Deze bossen liggen allemaal in Wallonië. Op regelmatige basis keurt PEFC verschillende nieuwe internationale standaarden goed waar de nationale PEFC-systemen aan moeten voldoen. In 2010 werd de eigen eigen internationale standaard van PEFC voor bosbeheer aangepast, die de basis vormt voor de nationale systemen die opereren onder de PEFC koepel. Dit is een verbetering van het systeem. Daarnaast werden in de 7
nieuwe standaard ook een aantal inhoudelijke tekortkomingen van het PEFC systeem weggewerkt. Zo is er nu bijvoorbeeld ook in het PEFC systeem een verbod op het omvormen van natuurlijk bos voor het aanleggen van plantages, een erkenning van de traditionele gebruiksrechten van inheemse volkeren, een vereiste voor sociale en milieueffectenrapportering, enz. 2.3. Conclusie Boscertificeringssystemen zoals FSC en PEFC streven beide naar verantwoord bosbeheer. Beide systemen zijn niet vrij van kritiek, maar BOS+ onderkent en benadrukt wel de grote meerwaarde die degelijke certificeringsmechanismen hebben als garantie op duurzaam beheerde bossen. 3. Kansen voor houtcertificering in de tropen met een aantal cases uit community forestry 3.1. Indonesische bosbouwcoöperatieve op verantwoorde weg Koperasi Hutan Jaya Lestari (KHJL) is een Indonesische coöperatieve met 550 leden die sinds 2005 een FSC groepscertificaat heeft. Sedertdien heeft de coöperatieve teak uit verantwoord beheerde plantages aan de internationale markt kunnen leveren, en 30% van de inkomsten hiervan aan haar leden kunnen uitkeren. De coöperatieve kan ook met verenigde stem de Indonesische overheid benaderen om in hun ogen bepaalde onjuistheden in de boswetgeving aan te kaarten, en ook om publieke steun voor de bos- en landbouwers te bekomen. Wat dat laatste betreft, heeft KHJL ook een programma gestart om kleinschalige subsidies te geven aan lokale land- en bosbouwers. 8
Als eerste stap kwamen de lokale mensen tot een samenwerking met de The Forest Trust (TFT) en Jaringan Untuk Hutan (JAUH, Network for Forest). TFT is een non-profit organisatie met leden uit de distributiesector in Europa en Noord-Amerika, die zich geëngageerd hebben om meer FSC gecertificeerd hout te kopen. In dit kader werkt TFT ook actief op het terrein, waar ze projecten rond duurzaam bosbeheer ondersteunt in tropische regio's. JAUH is een netwerk van sociale en milieuorganisaties actief in het zuidoosten van Sulawesi, die als doel heeft om lokale gemeenschappen te ondersteunen op vlak van capaciteit en organisatie, alsook op vlak van contacten met de overheid en media. De grote vraag naar FSC gelabelde teak bij Europese en Amerikaanse klanten was de hoofdreden voor de coöperatieve om een FSC certificering na te streven, om zo een betere afzet en prijszetting te bekomen. Het FSC hout vindt immers vlot zijn weg naar producenten op Java waar TFT mee samenwerkt. Andere redenen achter de certificering was de wil om aan te tonen aan de lokale overheid dat ook gemeenschappen de capaciteit hebben om aan duurzaam bosbeheer te doen. TFT realiseerde zich dat lokale gemeenschappen hun teakaanplantingen vaak al op verantwoorde wijze beheren, en dat de wil om tot een FSC certificaat te komen aanwezig was. JAUH heeft de lokale gemeenschappen kunnen organiseren in een coöperatieve: 46 dorpen werden zo begeleid tot een samenwerking, waarbij ze elk hun vertegenwoordiger kozen en stichtend lid werden van de coöperatieve. De vorming van zo'n groep was wellicht de enige manier om de certificering ook kostenefficiënt te maken, alsook om de nodige vergunningen te verkrijgen én goede marktrelaties met internationale spelers aan te knopen. Welke lessen kan men hieruit trekken? Voor de boeren is FSC boscertificering enkel realistisch haalbaar via een groepscertificering, en ook het behalen van vergunningen voor houtverkoop en het leggen van marktcontacten vergen een dergelijke vorm van samenwerking. 9
Een samenwerking met lokale organisaties en lokale kopers voor FSC hout is een bepalende factor in het succes. De noodzakelijke training van de groep vergt inspanningen van alle betrokkenen, maar levert resultaten op vlak van capaciteitsverhoging, toegang tot middelen en een betere informatieuitwisseling. Het model van een coöperatieve biedt een voorbeeld voor andere groepen. Een dergelijke structuur maakt duurzaam beheer mogelijk en werkt democratisch als men het nodige voor een goede vorming en opvolging, alsook rond winstverdeling tussen personeel en leden. Er blijven zeker nog heel wat uitdagingen voor deze coöperatieve, maar ook heel wat opportuniteiten: De vorming en het uitbouwen van de competenties moeten zorgen voor stabiliteit op vlak van werking, marketing en productie en leiden tot een strategie op de langere termijn. Er is nog ruimte voor verbetering om tot een nauwkeurige inschatting te komen van de houtaangroei in deze systemen van agrobosbouw. De dialoog met de nationale overheid loopt nog verder, en leidt hopelijk tot verduidelijking en vereenvoudiging van de situatie voor kleinschalige bosbouwers. 3.2. Duurzaam bosbeheer bij bosgemeenschappen in Peru Een project van BOS+ met Belgische steun In 2005 ontvingen de inheemse Shipibo Konibo-gemeenschappen in Peru als eersten het FSC label. De certificering bracht om verschillende redenen echter niet het verwachte economische resultaat. Ten eerste ontbraken de nodige competenties bij de plaatselijke verantwoordelijken om de productie met kennis van zaken op de markt te brengen. Bovendien voldeed het hout dat de gemeenschappen in de streek van Ucayali, aan de rand van het Amazonegebied, produceerden niet aan de kwantitatieve en kwalitatieve vereisten van de inkopers. Ten slotte bleef hun 10
aandeel beperkt tot de eerste schakels in de productie- en commercialiseringsketen waardoor hun deel van de totale winst erg beperkt bleef. Om die problemen op te lossen is BOS+ een samenwerking aangegaan met AIDER, een Peruaanse vereniging die plattelandsgemeenschappen ondersteunt. Met steun van BTC kon een project gestart worden in vijf inheemse gemeenschappen in de regio Ucayali in Peru. Doelstelling Bijdragen aan de bescherming van tropisch bos en aan de duurzame economische ontwikkeling van inheemse FSC-gecertificeerde gemeenschappen in de regio Ucayali, Peru. Uitgangssituatie Momenteel is FSC het snelstgroeiende boscertificeringssysteem ter wereld. In tegenstelling tot grotere bosbedrijven behalen gecertificeerde inheemse gemeenschapsbosbedrijven echter zelden een economisch voordeel uit hun groene status. Dit is tot op heden jammer genoeg ook zo voor deze doelgroep. Volgende oorzaken liggen aan de basis hiervan: de betreffende gemeenschappen komen niet tegemoet aan de marktvereisten in kwaliteit en kwantiteit een gebrek aan kennis m.b.t. administratie en boekhouding bij de gemeenschappen de gemeenschappen opereren op een laag niveau van de handelsketen met als gevolg een lage winstmarge de inheemse gemeenschappen commercialiseren hun FSC-gecertificeerd hout niet onder de voorwaarden van duurzame handel of fair trade 11
Verwachte resultaten voldoende bosbouw- en houtverwerkingscapaciteiten binnen de gemeenschappen opdat men voor wat betreft de houtproductie qua hoeveelheid en kwaliteit aan de marktvraag kan voldoen voldoende organisatorische, administratieve, boekhoudkundige, en commerciële capaciteiten binnen de gemeenschappen een commercieel centrum van hout om er hout van de FSC-gecertificeerde bossen van de gemeenschappen op te slaan, te drogen en verder te verwerken en vervolgens van daaruit verder te transporteren en met toegevoegde waarde verkopen verbeterde marketing en commercialisering van FSC-hout. 12