Toenemende regeldruk in de energiesector biedt kansen voor riskmanagement mr. D.J. ten Boom FRM RI en J.C.L. van Doesburg MSc* Trefwoorden: nieuwe regelgeving energiesector, compliance en riskmanagement bij energieleveranciers, EMIR, REMIT, MIFID Energieleveranciers zullen de komende jaren veel energie in zichzelf moeten steken. Dit is de korte conclusie uit een lange lijst wetgeving die in 2013 en 2014 vanuit Brussel over deze sector wordt uitgerold. Doel hiervan is te komen tot een transparante, goed gereguleerde energiemarkt, met inzichtelijke risico s en eerlijke prijsvorming. Voor de markt zelf betekent dit in de eerste plaats een uitdaging om aan alle eisen te voldoen. Lukt dit, dan wordt een gelijk speelveld voor alle marktdeelnemers gecreëerd, waarvan de consument uiteindelijk de grote winnaar moet zijn. Tegelijkertijd biedt het echter grote kansen voor de sector zelf, omdat de verplichte inspanning om aan de regels te voldoen ook gebruikt kan worden om de interne processen te stroomlijnen en zo het riskmanagement en de informatievoorziening structureel op een hoger plan te brengen. In deze bijdrage wordt geschetst met welke regelgeving de energiesector te maken krijgt en welke verplichtingen dit met zich meebrengt. Vervolgens komt aan de orde hoe organisaties hiervan ook zelf kunnen profiteren. En last but not least: hoe dit kan worden aangepakt. EMIR (European Market Infrastructure Regulation) 1 EMIR dateert uit 2012 en is de Europese uitwerking van een besluit van de G20 uit 2009 om tot strengere regulering te komen voor de handel in over-the-counter (OTC) derivaten. Ook termijncontracten in energie vallen hieronder. De Verordening kent twee regimes, die afhankelijk zijn van zowel de aard als de omvang van de transacties. Betreft het een niet-financiële partij zoals een energieleverancier en dienen de derivaten met name voor het afdekken van risico s, dan is een zogenaamd mild regime van toepassing. Overstijgt de waarde van de transacties zonder hedging-doel echter een bepaalde grenswaarde, dan gaan de zwaardere * Dorus-Jan ten Boom en Jaap van Doesburg zijn beiden Senior Consultant Governance, Audit, Risk & Compliance bij ConQuaestor. Lees ook ons eerdere artikel over REMIT in Energeia op www.conquaestor.nl/nieuws/ brussel-dwingt-energiemarkt-tot-transparantie-en-competitie-belang-producent-en-consument. 1 Verordening (EU) nr. 648/2012 van het Europees Parlement en de Raad van 4 juli 2012 betreffende OTC-derivaten, centrale tegenpartijen en transactieregister. 2 Kredietderivaten (nominale waarde): 1 miljard, equityderivaten: 1 miljard, rentederivaten: 3 miljard, valutaderivaten: 3 miljard, grondstofderivaten: 3 miljard. 3 De ingangsdatum van de centrale clearingplicht is nog afhankelijk van de voortvarendheid van de Europese instellingen, maar wordt verwacht rond de zomer van 2014 van kracht te worden. regels gelden die ook voor financiële instellingen worden gehanteerd. Zo krijgt een energiebedrijf dat derivaten uitsluitend inzet voor het afdekken van rente- of marktrisico s, dus ook te maken met EMIR. Dat houdt onder andere in dat alle transacties vanaf 15 maart 2013 al expliciet aan de tegenpartij dienen te worden bevestigd en dat partijen ervoor moeten zorgen dat zij steeds een volledig overzicht hebben van alle uitstaande contracten (reconciliatie-eis). Ook bestaat vanaf deze datum al de verplichting om aan de toezichthouder een melding te doen als de drempelwaarden 2 overschreden worden en er zwaardere eisen gaan gelden, zoals de verplichte handel via een Central Clearing Party (CCP) 3, het aanhouden van onderpand en de waardering op marktwaarde. Daarnaast geldt voor alle transacties (dus ook onder het milde regime) dat deze binnenkort, mogelijk al vanaf februari 2014 (afhankelijk van het tempo van de Europese toezichthouder ESMA), moeten worden gemeld bij een Trade Repository. Dit is een centraal transactieregister met als doel risicovolle marktsituaties zo vroeg mogelijk te herkennen, zodat de toezichthouder hierop kan ingrijpen. 373 13.Ten Boom_Van Doesburg.indd 373 02-12-13 09:29
REMIT (Regulation on wholesale Energy Market Integrity and Transparency) 4 Deze Verordening die eind 2011 van kracht is geworden, richt zich specifiek op de fysieke energiemarkt en bevat ten eerste een expliciet verbod op marktmanipulatie en handel met voorkennis. Voor op energie gebaseerde financiële producten op gereguleerde markten was dit reeds verboden op grond van MAD (Market Abuse Directive) 5, die in 2005 in werking trad en momenteel onderwerp is van een herziening. 6 Op basis van REMIT strekt het verbod op marktmisbruik zich nu ook uit tot de bilaterale handel en de fysieke handel op spotmarkten. Concreet betekent dit dat informatie die een energieleverancier heeft en die mogelijk van invloed is op de prijsvorming openbaar gemaakt moet worden. Vooralsnog is de eigen website hiervoor het medium, waardoor het weinig effect heeft. In de toekomst zal hiervoor waarschijnlijk een speciaal register worden geopend. 7 Op grond van REMIT zijn alle marktpartijen dus verplicht prijsgevoelige informatie zo snel mogelijk openbaar te maken. Daarnaast voorziet REMIT in de centrale registratie van transactiegegevens en bepaalde fundamentele data, zoals gegevens met betrekking tot de productie- en transportcapaciteit. In november 2013 heeft de Autoriteit Consument & Markt (ACM, de opvolger van de NMa) laten weten dat de start van de registratie van marktdeelnemers is uitgesteld van het eerste naar het derde kwartaal van 2014, waarna de melding van transacties drie maanden later zou kunnen beginnen. De werking van REMIT is beperkt tot organisaties met een dermate groot handelsvolume dat ze geacht worden directe invloed op de prijsvorming te kunnen uitoefenen. Hoewel het dus per definitie om grote marktpartijen gaat, bestaat de indruk dat in ieder geval een deel van deze organisaties succesvol op het uitstel heeft gespeculeerd. MiFID (Markets in Financial Instruments Directive) 8 De eerste versie van MiFID is in werking getreden in 2007 en geeft strenge regels voor partijen die in derivaten handelen. De energiesector kon zich tot nu toe echter nog aan de werkingssfeer hiervan onttrekken door zich te beroepen op een van de vele uitzonderingsbepalingen. Parallel aan de herziening van MAD, wordt momenteel ook gewerkt aan een nieuwe versie van MiFID, waarbij naast een nieuwe Richtlijn (MiFID II) ook een Verordening (MiFIR) van kracht zal worden. Ook de uitzonderingspositie van de energiemarkt staat hierbij ter discussie. Naar verwachting zal de nieuwe regelgeving in 2015 ingaan. Voor de energiemarkt zou dit kunnen betekenen dat vanaf die datum voldaan moet worden aan de MiFID-regels, onder andere op het gebied van het beschikbare kapitaal, de handelssystemen die gebruikt mogen worden en de gegevens die verplicht moeten worden gerapporteerd. Ook deze regels zullen echter niet op zichzelf staan, maar nauwe samenhang hebben met de eerder genoemde verplichtingen uit EMIR, REMIT en MAD. Dit betekent dat bij de implementatie van MiFID II vrijwel zeker aansluiting gevonden kan worden bij reeds eerder verwerkte regelgeving. Verplichtingen Bovenstaande regels komen in hoog tempo op de markt af of zijn inmiddels in werking getreden. Doordat de meeste de vorm van een Verordening hebben, is voor de inwerkingtreding ervan geen nationale regelgeving nodig. Bij niet-nakoming van de verplichtingen die hieruit voortkomen, dreigen hoge administratieve boetes, die kunnen oplopen tot 20% van de jaaromzet. Ook kan overtreding van de regels een economisch delict opleveren, wat betekent dat de betrokkenen strafrechtelijk vervolgd kunnen worden en zelfs tot gevangenisstraf kunnen worden veroordeeld. Daarnaast worden overtredingen gepubliceerd, wat aanzienlijke reputatieschade met zich meebrengt. 4 Verordening (EU) nr. 1227/2011 van het Europees Parlement en de Raad van 25 oktober 2011 betreffende de integriteit en transparantie van de groothandelsmarkt voor energie. 5 Richtlijn 2003/6/EG van het Europees Parlement en de Raad van 28 januari 2003 betreffende handel met voorwetenschap en marktmanipulatie (marktmisbruik). 6 De EU werkt zowel aan een nieuwe Richtlijn (MAD II) als aan een Verordening (MAR). Op grond hiervan wordt het o.a. mogelijk om markmisbruik ook aan te pakken als de gevolgen ervan zich op een andere markt voordoen. Voorbeeld hiervan is voorkennis met betrekking tot de prijs op een spotmarkt te gelde te maken op de derivatenmarkt, wat tot nog toe niet onder de Richtlijnen viel. Ook de hiervoor benodigde samenwerking tussen toezichthouders is onderwerp van de nieuwe regelgeving. 7 In juli en augustus 2013 heeft de ACM een consultatieronde gehouden over de vraag of er voor de melding van voorkennis een centraal platform moet komen. Wanneer de resultaten hiervan verwacht mogen worden is niet bekend gemaakt. 8 Richtlijn nr. 2004/39/EG van het Europees Parlement en de Raad van 21 april 2004 betreffende markten voor financiële instrumenten. 374 13.Ten Boom_Van Doesburg.indd 374 02-12-13 09:29
Verplichtingen die anno 2013 reeds gelden zijn het openbaar maken van voorkennis op basis van MAD en REMIT en het melden van drempeloverschrijdende handelsvolumes op basis van EMIR. Dit betekent dat alle deelnemers in de energiemarkt processen moeten hebben ingericht om deze informatie te monitoren. Daarnaast brengt het verbod tot marktmanipulatie met zich mee dat organisaties dusdanige controles moeten inrichten dat de kans dat zich malversaties voordoen zo klein mogelijk is. De boete die de Rabobank onlangs kreeg opgelegd vanwege manipulatie van de Libor-rente geeft aan dat op nalatigheid op dit vlak substantiële sancties staan. 9 In de herfst van 2014 start volgens de ACM de registratie van alle partijen die op basis van REMIT aan de toezichthouder data moeten aanleveren, drie maanden later gevolgd door de daadwerkelijke aanlevering. Voor de organisaties die dit betreft is het van belang om tijdig na te gaan welke rapportagestroom door bijvoorbeeld een handelsplatform of een Trade Repository kan worden uitgevoerd en welk deel uit de eigen systemen moet worden gehaald. De complexiteit hiervan zit hem niet alleen in het feit dat uitvoeringsregels niet voor eind 2013 definitief zullen zijn, maar ook in de combinatie van expertise die nodig is om dit goed in te richten. Om te beginnen moet het brede pakket aan regelgeving worden teruggebracht tot die eisen die voor één specifieke organisatie gelden. Behalve van de rol in de keten (leverancier, netbeheerder, afnemer), hangt dit onder andere af van het transactievolume, het doel van de transacties en de platforms die hiervoor gebruikt worden. En, ook niet onbelangrijk: hoe de regels er op uur U uiteindelijk uit blijken te zien. Het voorlopige implementatieschema met betrekking tot EMIR en REMIT ziet er als volgt uit: Overzicht verplichtingen energieleverancier op basis van EMIR en REMIT 2013 en 2014 Vanwege de samenhang tussen genoemde regelingen is het bij de implementatie ervan belangrijk om uit te gaan van het geheel. Overlappende of verwante eisen kunnen worden gecombineerd, waarbij reeds geïmplementeerde processen en controls mogelijk nog kunnen worden hergebruikt. Daarnaast is het belangrijk om bij het inrichten van de benodigde processen zoveel mogelijk uit te gaan van de ketens zoals die door de hele organisatie heen lopen en niet elk bedrijfsonderdeel de regie te geven over zijn eigen 9 Op 29 oktober 2013 werd bekend dat de Rabobank met betrokken Toezichthouders een schikking had getroffen van 774 miljoen inzake het aandeel van de bank in het langdurig manipuleren van de Liborrente. 375 13.Ten Boom_Van Doesburg.indd 375 02-12-13 09:29
deelproces. Het is immers juist de aansluiting tussen de verschillende processtappen die bepaalt of het geheel uiteindelijk waterdicht is. Een geïntegreerde aanpak vereist echter niet alleen een goed overzicht van de wetgeving, maar ook van de eigen organisatie en de processen die hier doorheen lopen. Met name als deze verdeeld is over meerdere divisies of locaties, is dit niet vanzelfsprekend. Gezien de hausse aan wetgeving die de komende jaren verwerkt moet worden, is het van grote waarde juist nu in dit overzicht te investeren. Kansen Compliance omdat het moet zou hier stoppen. Wie verder kijkt, ziet echter dat de toepasbaarheid van wat verplicht moet worden ingericht aanzienlijk breder is dan alleen het voldoen aan regelgeving. Ten eerste kan dit een enorme kwaliteitsimpuls geven aan het risicomanagement. Het transactieproces wordt gestroomlijnd en continu gemonitord, wat inzicht geeft in marktrisico s, tegenpartijrisico s en de omvang van ongedekte posities. En door de maatregelen die nodig zijn om de kans op marktmisbruik te minimaliseren, worden ook de operationele risico s aanzienlijk verkleind. Ten tweede kunnen de data die de rapportages naar de toezichthouder vullen, ook voor interne analyse worden gebruikt. Wat zijn de trends in de prijsvorming? Welke contracten zijn achteraf gezien duur en welke niet? Het derde winstpunt is het beschikbaar komen van de gegevens van de markt als geheel, die de Trade Repositories op basis van EMIR en toezichthouder op basis van REMIT in geaggregeerde vorm gaan terugleveren. Worden deze data daadwerkelijk gebruikt, dan zal ook de markt zijn werk doen en leidt deze transparantie op termijn mogelijk zelfs tot scherpere prijsvorming. Onderstaande figuur geeft de samenhang weer tussen compliance-inspanningen en de mogelijkheden die dit biedt op het vlak van riskmanagement. Aantoonbaar compliant zijn betekent bijvoorbeeld dat het hele proces van in- en verkoop van energie doorlopend inzichtelijk moet zijn. Dezelfde informatie kan echter ook gebruikt worden als grondstof voor geconsolideerde risicorapportages. 376 13.Ten Boom_Van Doesburg.indd 376 02-12-13 09:29
Conclusie Het mag duidelijk zijn dat in Europa de messen geslepen worden. Te hopen is dat deze aan twee kanten gaan snijden. Behalve een verplicht nummer, is de nieuwe regelgeving immers ook een unieke kans het riskmanagement en de performance van een organisatie op een hoger plan te brengen, ook vanuit een ketengedachtegang. Begin with the end mind pleit voor een integrale aanpak, waarbij het projectplan niet alleen de minimale wettelijke en technische eisen bevat, maar ook de gewenste interne en externe verwerking van de data. Compliance omdat het moet kost geld en loopt achter de feiten aan. Compliance van binnenuit start met een business case en creëert waarde. 377 13.Ten Boom_Van Doesburg.indd 377 02-12-13 09:29