Financial Action Task Force Groupe d action financière Witwasrisico s in verband met mensenhandel en mensensmokkel Juli 2011 FATF Report Met complimenten van: FIU-Nederland www.fiu-nederland.nl info@fiu-nederland.nl Originele engelstalige rapport vertaald door Vertaalbureau IPOL, KLPD 1
THE FINANCIAL ACTION TASK FORCE (FATF) De Financial Action Task Force (FATF) richt zich als onafhankelijke intergouvernementele organisatie op het ontwikkelen en bevorderen van beleid ter bescherming van het mondiale financiële systeem tegen witwassen en het financieren van terrorisme. De door de FATF geformuleerde aanbevelingen behelsen strafrechtelijke en administratieve maatregelen die deze problemen tegengaan. Deze aanbevelingen betreffen ook de internationale samenwerking en preventieve maatregelen voor toepassing door financiële instellingen en andere partijen als casino s, vastgoedmakelaars, advocaten en accountants. De FATF-aanbevelingen zijn wereldwijd erkend als zijnde dé norm voor de bestrijding van witwassen en het financieren van terrorisme. Zie voor meer informatie de FATF-website: WWW.FATF-GAFI.ORG 2
Inhoudsopgave Afkortingen 4 Samenvatting 5 Inleiding 7 Hoofdstuk 1: De reikwijdte van de studie 10 1.1 Aard van het probleem 10 1.2 Omvang van het probleem 14 1.3 Landen van herkomst, doorvoer en bestemming 19 Hoofdstuk 2: Analyse van de enquêteresultaten en de praktijkvoorbeelden 23 2.1 Bevoegde autoriteiten 23 2.2 Bronnen van aanwijzingen voor witwaspraktijken 24 2.3 Trends 25 2.4 Analyse en onderzoek 26 2.5 Obstakels 27 2.6 Indicatoren 29 2.7 Praktijkvoorbeelden 29 Hoofdstuk 3: Belangrijkste bevindingen 39 3.1 Het bepalen van de omvang van het probleem 39 3.2 Het vaststellen van trens bij mensenhandel en mensensmokkel 39 3.3 Het door analyse van praktijkvoorbeelden vaststellen waar het witwassen plaatsvindt en in welke vorm 40 3.4 Het voorlichten van opsporingsautoriteiten over witwaspraktijken in relatie tot mensenhandel en mensensmokkel 41 3.5 Het benoemen van indicatoren voor het vaststellen van mogelijke witwaspraktijken in relatie tot mensenhandel en mensensmokkel en het melden van verdachte transacties ten behoeve van financiële instellingen 42 3.6 Het bevorderen van de mogelijkheden voor de opsporing en ontneming van de opbrengsten uit mensenhandel en mensensmokkel en daarmee het ontmoedigen van het plegen van deze feiten 43 Hoofdstuk 4: Conclusies uitstaande vraagstukken 44 4.1 Cijfermateriaal 44 4.2 Juridisch aspect 44 4.3 Samenwerking 45 4.4 Prioriteiten en capaciteiten 45 4.5 FATF aanbevelingen 46 Bijlage A 48 Bijlage B 67 3
Afkortingen AFP APG ARTIP CRS Egmont Group ESAAMLG FATF FIU GIABA GIFCS GRETA HORECA ICE-HIS ILO IMF IOM Moneyval MSB MTM NGO OGBS* OSCE Project STAMP UN.GIFT UNODC Australian Federal Police Asia Pacific Group Asia Regional Trafficking in Persons project US Congressional Research Service The Egmont Group of Financial Intelligence Units Eastern and South African Anti Money Laundering Group Financial Action Task Force Financial Intelligence Unit Groupe Intergouvernemental daction contre le Blanchiment dargent (Inter Governmental Action Group against Money Laundering in West Africa) Group of International Finance Centre Supervisors Group of Experts on Action against Trafficking in Human Beings Hotel/Restaurant/Café Immigration and Customs Enforcement Homeland Security Investigation International Labour Organization International Monetary Fund International Organization for Migration Council of Europe Committee of Experts on the Evaluation of Anti- Money Laundering Measures and the Financing of Terrorism Money Service Business Mediterranean Transit Migration Non Governmental Organization Offshore Group of Banking Supervisors Organization for Security and Co-operation in Europe Smugglers and Traffickers Monies, Assets and Proceeds United Nations Global Initiative to Fight Human Trafficking United Nations Office on Drugs and Crime * In maart 2011 werd de OGBS omgedoopt in Group of International Finance Centre Supervisors (GIFCS). 4
SAMENVATTING 1. Er zijn steeds meer bewijzen dat criminelen in toenemende mate overstappen naar de handel in en smokkel van mensen, aangezien deze misdrijven als zeer winstgevend worden gezien. Deze rapportage buigt zich over het groeiende risico dat uitgaat van het witwassen van opbrengsten uit deze activiteiten, aangezien zowel de mogelijke verbanden als de verschillen tussen deze twee delictsoorten voor de verantwoordelijke autoriteiten niet altijd even duidelijk zijn. Dit typologierapport beoogt een inschatting van de omvang van het probleem te geven, verschillende trends binnen mensenhandel en mensensmokkel te signaleren, uit praktijkvoorbeelden trends bij de witwaspraktijken af te leiden, opsporingsautoriteiten op de hoogte te stellen van witwaspraktijken, criteria te formuleren voor het vaststellen van mogelijke witwaspraktijken door financiële instellingen, en de mogelijkheden voor het opsporen en in beslag nemen van de opbrengsten uit mensenhandel en mensensmokkel te vergroten. 2. Uit de definities van de twee misdrijven blijkt dat het voornaamste verschil tussen mensenhandel en mensensmokkel in de eventuele uitbuiting ligt die bij mensenhandel wél voorkomt en bij mensensmokkel ontbreekt. Voor zowel mensenhandelaars als mensensmokkelaars is het winstoogmerk echter de voornaamste drijfveer. Er zijn ook tal van overeenkomsten op het gebied van de organisatievorm, die kan variëren van klein- tot zeer grootschalig. De slachtoffers van bekende gevallen van mensenhandel zijn met name afkomstig uit de Federatie van Onafhankelijke Staten (voormalige Sovjetrepublieken), uit Centraal- en Zuidoost- Europa, West-Afrika en Zuidoost-Azië. De belangrijkste landen van bestemming bevinden zich in West-Europa, Noord-Amerika en het westen van Azië. De slachtoffers van mensenhandel worden door West-, Centraal en Zuidoost-Europa gesluisd, in mindere mate door Zuidoost-Azië, Centraal-Amerika en West-Afrika. 3. Het is geen eenvoudige opgave om een inschatting van de omvang van het probleem te geven, met name omdat cijfers met betrekking tot mensensmokkel schaars en onvolledig zijn. Met betrekking tot mensenhandel is de schatting dat er wereldwijd momenteel ongeveer 2,45 miljoen personen worden uitgebuit. De jaarlijkse opbrengsten uit mensenhandel worden geschat op 32 miljard dollar 1. 4. Uit de respons op een enquête die werd verspreid onder leden en waarnemers van de FATF bleek (zie hoofdstuk II) dat de autoriteiten die zijn belast met de opsporing van het witwassen van opbrengsten uit mensenhandel en mensensmokkel meestal ook verantwoordelijk zijn voor de opsporing van de gronddelicten, dus met name opsporingsautoriteiten. De Financial Intelligence Units (FIU's) beschikken meestal ook over de vakkennis voor de opsporing van het witwassen van opbrengsten uit deze feiten. Om die reden zijn opsporingsonderzoeken en meldingen van verdachte transacties de belangrijkste bronnen van informatie voor de detectie van witwaspraktijken. In de ingevulde vragenlijsten werd ook een aantal uitdagingen genoemd, met name de beperkte internationale samenwerking en de moeilijkheden bij het opsporen van geld en het vergaren van bewijzen. 1 ILO (2005) 5
5. In hoofdstuk II en bijlage A wordt een aantal praktijkvoorbeelden van mensenhandel en mensensmokkel gegeven die de trends bevestigen die ook naar voren kwamen uit de enquête en uit de analyse van relevante literatuur. De indicatoren voor financiële instellingen en opsporingsautoriteiten die aan deze praktijkvoorbeelden kunnen worden ontleend staan vermeld in de lijst van indicatoren in de conclusies en in bijlage B. 6. De voornaamste witwastrends die uit de enquête en de praktijkvoorbeelden naar voren komen en die overeenkomen met de trends voor andere feiten, zijn onder meer het gebruik van bedrijven met forse contante geldstromen, van financiële dienstverleners ofwel geldtransactiekantoren, van ondergronds bankieren ofwel hawala, van geldkoeriers en van dekmantelfirma s, het vermengen van gelden van verschillende herkomst, en het gebruik van aliasnamen, stromannen en valse documenten. Verder worden vastgoedbeleggingen, de aankoop van auto s of het onderhouden van een bepaalde levensstandaard vaak genoemd. In relatie tot mensenhandel kwam een aantal specifieke nieuwe trends naar voren uit de analyse, bijvoorbeeld het gebruik van bankrekeningen voor het verkrijgen van leningen. 7. De hoofdconclusies uit de enquête, praktijkvoorbeelden, literatuuranalyse en de workshop in Kaapstad van november 2010 kunnen als volgt worden samengevat: er is een gebrek aan betrouwbare informatie over de aantallen mensen die worden verhandeld en gesmokkeld, en er is nog minder informatie beschikbaar over de opbrengsten uit deze activiteiten en over de wijze waarop deze worden witgewassen; het is dringend noodzakelijk dat de autoriteiten de misdrijven mensenhandel en mensensmokkel doen veranderen van laag risico-hoge opbrengst in hoog risico-lage opbrengst ; er is sprake van specifieke trends voor bepaalde regio s en van bepaalde verschillen, al naar gelang de landen van herkomst, doorreis of bestemming; de gebruikte witwastechnieken vertonen overeenkomsten met die bij andere misdrijven; criminelen die actief zijn op de terreinen mensenhandel en mensensmokkel vallen op door intensief gebruik van contant geld; er zijn verbanden tussen enerzijds mensenhandel en mensensmokkel en anderzijds andere vormen van georganiseerde criminaliteit; het vaststellen van het witwassen van opbrengsten uit mensenhandel en mensensmokkel vereist een doeltreffende samenwerking tussen alle betrokken autoriteiten. 8. Daarnaast kwam een aantal gerelateerde kwesties naar voren, onder meer de behoefte aan meer informatie, de noodzaak tot grotere aandacht voor het witwassen als zelfstandig feit, en de behoefte aan een grotere samenwerking tussen alle betrokken autoriteiten. 6
INLEIDING 9. Er zijn steeds meer aanwijzingen dat een groeiend aantal criminelen de overstap maakt naar mensenhandel en mensensmokkel, aangezien deze criminaliteitsvormen als zeer winstgevend gelden. Volgens het United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC) staat mensenhandel op plaats drie van lucratieve criminele activiteiten voor criminele groeperingen, na de handel in verdovende middelen en wapens 2. 10. Ondanks de schat aan literatuur met betrekking tot mensenhandel en mensensmokkel is er maar weinig studie verricht naar de hieraan gerelateerde witwaspraktijken. Om die reden en vanwege het belang als mogelijke bron van criminele opbrengsten werd mensenhandel in 2005 door Moneyval uitgekozen als onderwerp van een door FATF en Moneyval gezamenlijk uitgevoerde typologiestudie. 11. De Asia Pacific Group (APG) heeft zich eveneens over dit onderwerp gebogen en een desbetreffende studie aangaande de eigen regio uitgevoerd: People Smuggling, People Trafficking, Money Laundering and Criminal Asset Confiscation. Doelstelling was het verkennen van de wettelijke kaders en de toepassing van maatregelen ter bestrijding van witwaspraktijken alsmede ontnemingsmaatregelen als middelen in de strijd tegen mensenhandel en mensensmokkel in de lidstaten. Overigens kan mensensmokkel, hoewel vaak gezien als een grensoverschrijdend probleem, ook een belangrijke activiteit bínnen een bepaald land vormen (bijv. in de VS). Reikwijdte 12. Deze rapportage richt zich op het witwassen van opbrengsten uit mensenhandel en mensensmokkel. De reden om tevens mensensmokkel hierbij te betrekken is dat het onderscheid tussen mensensmokkel en mensenhandel niet altijd even helder is voor autoriteiten die niet rechtstreeks bij desbetreffende opsporingsonderzoeken betrokken zijn. Wellicht kan een globaal overzicht helpen bij het vaststellen of in een bepaalde zaak sprake is van mensenhandel of mensensmokkel en wellicht is een dergelijk overzicht niet overal beschikbaar (een bepaalde zaak kan in een herkomstland worden opgevat als betreffend mensensmokkel en in het bestemmings- of transitland als mensenhandel). Ook kan er sprake zijn van mogelijke verbanden tussen de twee misdrijven, aangezien migranten voor wie de smokkelkosten werden voorgeschoten door de smokkelaar vaak zeer kwetsbaar zijn voor uitbuiting, mensenhandel of andere vormen van onderwerping aan de schuldeiser. 3 Doelstellingen 13. De hoofddoelstellingen van dit rapport luiden als volgt: het maken van een inschatting van de omvang van het probleem; het vaststellen van trends in mensenhandel en mensensmokkel; 2 3 UN.GIFT (niet gedateerd) UNODC (2010a) 7
het geven van voorbeelden uit de praktijk van witwassen in relatie tot mensenhandel en smokkel; het voorlichten van opsporingsautoriteiten over witwassen van opbrengsten uit mensenhandel en smokkel; het benoemen van indicatoren als hulpmiddel voor financiële instellingen en dienstverleners bij het detecteren van witwassen van opbrengsten uit mensenhandel en smokkel en het melden van desbetreffende verdenkingen; het verruimen van de mogelijkheden om opbrengsten uit mensenhandel en smokkel op te sporen en in beslag te nemen en daarmee de aantrekkelijkheid van deze criminaliteitsvormen te doen verminderen. Methodologie 14. Onder het voorzitterschap van de Offshore Group of Banking Supervisors (OGBS) 4 en de Franse Financial Intelligence Unit (Tracfin) werd het projectteam gevormd uit door delegaties uit Argentinië, Australië, België, Canada, Nieuw Zeeland, Noorwegen, Rusland, Spanje, Zuid-Afrika, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten. Verdere deelnemers waren: de Asia Pacific Group, de Egmont Group, de Eastern and South African Money Laundering Group (ESAAMLG), de Financial Action Task Force on Money Laundering in South America (GAFISUD), de Inter Governmental Action Group against Money Laundering in West Africa (GIABA), het Internationale Monetaire Fonds (IMF), Moneyval en het United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC). Verder kreeg het projectteam stevige ondersteuning door de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE). 15. Bij de voorbereidingen voor deze rapportage maakte het projectteam gebruik van de volgende literatuur en initiatieven uit de volgende bronnen: eerdere door FATF/Moneyval and APG samengestelde typologieën; rapportages van internationale organisaties als het UNODC en de OVSE; initiatieven door afzonderlijke landen, hetzij nationaal of bilateraal; initiatieven door ngo s en de particuliere sector. 16. De relevante informatie uit deze bronnen staat in bijlage E van deze rapportage. 17. Het projectteam heeft tevens een uitgebreide vragenlijst ontwikkeld die werd verspreid onder bij de FATF aangesloten leden en waarnemers; van 52 respondenten werd zeer waardevolle informatie ontvangen. 18. Gedurende de typologiebijeenkomsten van de experts van de FATF en de Egmont Group in Kaapstad in november 2010 werd ook een workshop georganiseerd m.b.t. het witwassen van de opbrengsten uit mensensmokkel en mensenhandel. In totaal negen delegaties gaven hierbij presentaties (Bulgarije, Canada, Spanje, Zuid-Afrika, de VS en de ngo s Oasis South Africa, de OVSE, GIABA, ESAAMLG). Op de laatste dag van de workshop werd een aantal belangrijke vaststellingen m.b.t. de praktijkvoorbeelden gepresenteerd door de vicevoorzitters; deze vaststellingen zijn opgenomen in het hoofdstuk met de hoofdconclusies. 4 De Offshore Group of Banking Supervisors (OGBS) werd in april 2011 omgedoopt in Group of International Finance Centre Supervisors (GIFCS). 8
19. Dankzij de vele praktijkvoorbeelden die door de diverse landen en hun vertegenwoordigers tijdens de workshop werden gegeven kon het projectteam waardevol en omvangrijk materiaal ten behoeve van deze rapportage verzamelen. Ook veel leden van het projectteam konden aanvullend waardevolle bijdragen leveren. Opbouw van de rapportage 20. Aangezien deze studie zich richt op het witwassen van de opbrengsten van twee uiteenlopende delicten waartussen veel verbanden bestaan, wordt in hoofdstuk I van deze rapportage getracht een definitie van de twee delicten en een inschatting van hun omvang te geven. In hoofdstuk II worden de gegevens uit de respons op de vragenlijst van de bij FATF aangesloten leden en waarnemers nader geanalyseerd. De belangrijkste bevindingen uit de bestudering van de voor het project verzamelde informatie worden weergegeven in hoofdstuk III. De conclusies benoemen tot slot de nader te bestuderen thema s en beleidsimplicaties in relatie tot dit onderwerp. De bijlagen bevatten achtereenvolgens praktijkvoorbeelden, indicatoren, een overzicht van literatuur en initiatieven en overige waardevolle informatie. 9
HOOFDSTUK 1: DE REIKWIJDTE VAN DE STUDIE 1. Aard van het probleem a) Definitie van mensenhandel 21. Het Protocol inzake de voorkoming, bestrijding en bestraffing van mensenhandel, in het bijzonder vrouwenhandel en kinderhandel, tot aanvulling van het Verdrag van de Verenigde Naties tegen grensoverschrijdende georganiseerde misdaad, bevat de eerste internationaal overeengekomen definitie van mensenhandel. Het protocol trad in werking op 25 december 2003 en in februari 2011 hadden 143 staten het geratificeerd of waren er toe toegetreden. 22. Het Protocol inzake mensenhandel definieert de handel in mensen als: het rekruteren, deporteren, vervoeren, herbergen of ontvangen van personen door middel van bedreiging of gebruik van geweld of andere vormen van dwang, door ontvoering, door bedrog, door misleiding, door misbruik van macht of misbruik van een kwetsbare positie, of door het geven of ontvangen van betalingen of materiële voordelen om toestemming te krijgen van een persoon die de macht heeft over een ander persoon met uitbuiting als doel. Uitbuiting betreft de uitbuiting van de prostitutie van anderen of van andere vormen van seksueel misbruik, dwangarbeid of het verlenen van diensten onder dwang, slavernij of gebruiken vergelijkbaar met slavernij, dienstbaarheid of het verwijderen van organen. (Artikel 3). b) Definitie van mensensmokkel 23. Het Protocol tegen de smokkel van migranten over land, over zee en door de lucht, tot aanvulling van het Verdrag van de Verenigde Naties tegen grensoverschrijdende georganiseerde misdaad trad op 28 januari 2004 in werking en in februari 2011 hadden 127 staten het geratificeerd of waren ertoe toegetreden. Het Protocol inzake mensensmokkel behandelt het groeiende probleem van de smokkel van migranten, merendeels gepleegd door internationaal georganiseerde criminele groeperingen die hiermee hoge winsten maken en waarbij migranten een groot risico lopen. Een belangrijk resultaat van het Protocol inzake mensensmokkel was dat er voor het eerst in het kader van een wereldwijde internationale context een definitie van mensensmokkel werd geformuleerd en overeengekomen. 24. De definitie van mensensmokkel in het Protocol luidt als volgt: Smokkel van migranten zal betekenen het ter verwerving van een direct of indirect financieel of ander materieel voordeel ertoe bijdragen dat een persoon illegaal een lidstaat betreedt, die hiervan geen onderdaan of permanent ingezetene is. c) Verschillen en overeenkomsten tussen mensenhandel en mensensmokkel 25. Mensenhandel en mensensmokkel zijn twee concepten die met elkaar kunnen worden verward door een klein aantal overeenkomsten en een gedeeltelijke overlapping tussen de twee fenomenen. Ze hebben weliswaar overeenkomstige elementen, maar toch zijn er verschillen tussen deze criminele activiteiten. 10
Vergelijking van mensenhandel met mensensmokkel (bron: UNODC) 5 mensensmokkel mensenhandel Instemming ja irrelevant Uitbuiting niet per se ja Transnationaal ja niet per se Instemming: bij mensensmokkel hebben de gesmokkelde migranten ingestemd met het smokkelen, ongeacht de gevaarlijke of onterende omstandigheden waaronder dat plaatsvindt. Slachtoffers van mensenhandel hebben echter nooit hun instemming hiervoor gegeven, en in de gevallen waarin ze dat aanvankelijk wel hebben gedaan, werd die instemming verkregen onder dwang of door misleiding of misbruik van de zijde van de mensenhandelaars. Uitbuiting: mensensmokkel eindigt zodra de migranten op de plaats van bestemming aankomen, terwijl bij mensenhandel de uitbuiting van de slachtoffers op enige wijze wordt voortgezet om verdere opbrengsten voor de mensenhandelaars te genereren. Internationaal: smokkel heeft altijd een internationale context, terwijl dit bij mensenhandel niet per definitie het geval is. Het verplaatsen van slachtoffers kan bij mensenhandel ook plaatsvinden binnen de grenzen van één bepaald land. 26. Volgens de vraagpuntennotitie van de VN betreffende de betrokkenheid van de georganiseerde criminaliteit bij mensenhandel en mensensmokkel zijn er geen verschillen van betekenis tussen de bevindingen ten aanzien van de georganiseerde criminele betrokkenheid bij mensenhandel enerzijds en bij mensensmokkel anderzijds. Op beide terreinen zijn de betrokkenen gericht op winstmaximalisering. Voor zowel mensenhandel als mensensmokkel geldt dat grootschaligere operaties doorgaans in netwerkstructuren worden georganiseerd. 27. Het zakelijke en winstgeoriënteerde karakter dat de fenomenen mensenhandel en mensensmokkel kenmerkt kan niet voldoende worden benadrukt. Georganiseerde criminele groeperingen zullen zich uit de zucht naar de hoogst mogelijke winsten vormen, elke denkbare activiteit die dit mogelijk maakt ontplooien en hun operationele terrein op grond hiervan selecteren, ze zullen waar het voordeel oplevert onderling samenwerken, enzovoorts. Dit geldt zowel voor mensenhandelaars als mensensmokkelaars. d) Profiel van mensenhandelaars en mensensmokkelaars Profiel van mensenhandelaars 28. Volgens Europol trekt de mensenhandel, als een van de meest lucratieve vormen van georganiseerde criminaliteit, misdadigers van elk niveau aan, van kleinschalige mensenhandelaars en kleine groeperingen op semipermanente basis tot 5 UNODC (2010c) 11
internationale netwerken die grote aantallen mensen verhandelen en beschikken over contacten in de landen van herkomst, doorvoer en bestemming 6. Bepaalde aspecten van de mensenhandel in Europa worden bijvoorbeeld voornamelijk gedragen door Russische en Albanese groeperingen en de Italiaanse maffia, terwijl de mensenhandel in Azië grotendeels wordt gedomineerd door Chinese criminele groeperingen en de Japanse Yakuza. Deze internationale groeperingen doen in toenemende mate een beroep op lokale netwerken voor het regelen van vervoer, safe houses, lokale contacten en documenten 7. De mensenhandelaars zijn vaak ook betrokken bij andere misdrijven zoals de smokkel van en handel in verdovende middelen. Ze zetten slachtoffers van mensenhandel in als drugskoeriers of dwingen hen tot het plegen van andere feiten, bijvoorbeeld diefstal. 29. Hoewel aanvankelijk voornamelijk betrokken bij het ronselen, is het aantal vrouwelijke betrokkenen bij mensenhandel met het oogmerk van seksuele uitbuiting ook in andere onderdelen van het mensenhandelproces aanzienlijk en nog groeiende. De modus operandi van de Nigeriaanse hoerenmadam is een voorbeeld van de rol die vrouwen, overwegend voormalige slachtoffers, in de criminele organisatie spelen. De madam houdt toezicht op en organiseert de meisjes en vrouwen die voor seksuele uitbuiting worden verhandeld, coördineert hun activiteiten en beheert hun inkomsten 8. Diverse voorbeelden van atypische uitbuiters van slachtoffers van mensenhandel worden genoemd in de rapportage betreffende mensenhandel van het Amerikaanse Ministerie van Binnenlandse Zaken (2010) 9 : Diplomaten kunnen, als uiteindelijke uitbuiters van hulpkrachten in de huishouding, mensenhandelaars zijn, die slachtoffers naar het buitenland brengen, daar hun bewegingsvrijheid beperken en hen aan tal van misbruikvormen onderwerpen. In Oezbekistan worden kinderen en volwassenen regelmatig gedwongen te werken in de jaarlijkse katoenoogst. In de oogstperiode van het najaar 2009 werden in tenminste 14 regio s van het land schoolkinderen gedwongen katoen te plukken. Duizenden leerlingen van koranscholen in Senegal worden door hun leraren uitgebuit. De kinderen in de leeftijd van 4 tot hooguit 12 jaar worden gedwongen op straat te bedelen en worden vaak blootgesteld aan ernstig lichamelijk of geestelijk misbruik. Profiel van mensensmokkelaars. 30. Bij mensensmokkel kan een heel scala aan betrokkenen in actie komen, al naargelang hun rol in het smokkelproces. Het scala reikt van kleinschalige smokkelaars die ad hoc diensten verlenen tot grotere smokkelnetwerken met een verdeling van taken onder de betrokkenen. Deze kunnen taken hebben als coördinator of organisator, ronselaar, vervoerder of gids, verkenner, chauffeur, 6 7 8 9 EUROPOL (2006) US Congressional Research Service (2010) EUROPOL (2009) US Department of State (2010) 12
boodschapper, bewaker, dienstverlener of leverancier (inclusief corrupte ambtenaren, taxichauffeurs of financiers) 10. 31. Volgens de UNODC Global Review on Smuggling of Migrants uit 2010 11 bestaat er overeenstemming over het feit dat mensensmokkelnetwerken volgens een zakelijk model te werk gaan en dat complexere netwerken de plaats hebben ingenomen van kleinschalige groeperingen in gebieden waar de bestrijding van mensensmokkel door de autoriteiten zeer intensief is. 32. In de Verenigde Staten stelt men vast dat de mensensmokkel aan de grens met Mexico in toenemende mate wordt beheerst door het machtige Mexicaanse drugskartel Los Zetas, waarmee is aangetoond dat mensensmokkel door zijn winstgevend karakter aantrekkelijk is voor criminele groeperingen 12. e) Risicosectoren 33. Bepaalde bedrijfstakken lopen een hoger risico dan andere, bijvoorbeeld omdat ze afhankelijk zijn van goedkope of seizoensgebonden arbeidskrachten of gepaard gaan met moeilijke of gevaarlijke werkzaamheden. Gebrekkige systemen voor de werving van arbeidskrachten kunnen een probleem vormen, met name in bedrijfstakken met ingewikkelde structuren van onderaanneming. Het risico van gedwongen arbeid en mensenhandel neemt met een factor twee toe zodra bedrijven afhankelijk zijn van uitgestrekte toeleveringsketens met mogelijke betrokkenheid van moeilijk te controleren wervingsbureaus 13. 34. JP Morgan Chase onderscheidt drie typen bedrijfstakken met een verhoogd risico voor betrokkenheid bij mensenhandel en mensensmokkel: reisbureaus kunnen een tussenschakel vormen bij het vervoersaspect, uitzendbureaus, met name voor huishoudelijke krachten, kunnen bij de bemiddeling van arbeidskrachten betrokken zijn, en afnemers van arbeidskrachten, bijv. landbouwbedrijven, textielproducenten, pedicuresalons enz., kunnen afnemers van mensenhandelaars zijn. 35. Volgens Europol en diverse aanvullende bronnen worden slachtoffers van mensenhandel ( onzichtbare sectoren als huishoudelijk werk en entertainment daargelaten) vooral in de volgende bedrijfstakken aangetroffen: landbouw dienstverlening horeca bouw textiel retail productie bosbouw mijnbouw 10 11 12 13 UNODC (2010d) UNODC (2010b) US CRS (2005) ILO (2008) 13
visserij... 36. Uit de respons op de enquête in het kader van deze studie blijkt dat het gebruik van bedrijfstakken met een intensieve contante geldstroom een belangrijke trend bij het witwassen vormt. Canada noemde in dat verband autohandelaars, winkels met verse waren en import-/exportbedrijven. Ook werd melding gemaakt van het gebruik van casino s als verfijningsactiviteit, naast de aankoop van ingeloste casinochips na minimale gokactiviteiten en het storten van contanten en bankcheques op een lopende casinorekening. Door het belang van contante geldstromen in de mensenhandel is ook het gebruik van geldtransactiekantoren (die niet onder de bankwetgeving vallen) zeer gebruikelijk. Ook wordt het gebruik van hawala ofwel ondergronds bankieren en van geldkoeriers genoemd. De winsten kunnen worden witgewassen door het vermengen met gelden uit legale zakelijke activiteiten op rekening van een dekmantelbedrijf of van het bedrijf dat de slachtoffers exploiteert. 2. Omvang van het probleem 37. De globalisering van de wereldeconomie heeft het grensoverschrijdende verkeer van personen, legaal en illegaal, doen toenemen, met name van armere naar rijkere landen. De internationaal georganiseerde misdaad heeft kans gezien de toegenomen stroom van mensen, geld, goederen en diensten te gebruiken voor het uitbreiden van zijn internationale invloed 14. a) Cijfers m.b.t. mensenhandel 38. De huidige schattingen van de wereldwijde omvang van mensenhandel zijn afkomstig van de International Labour Organization (ILO). Volgens de ILO worden er momenteel minstens 2,45 miljoen mensen uitgebuit als slachtoffers van mensenhandel 15. De OVSE is van mening dat zelfs deze schatting aan de lage kant is. Mensenhandel is een extreem lucratieve bezigheid en slechts een klein percentage van het werkelijk aantal slachtoffers is bekend. 39. Het Ministerie van Binnenlandse Zaken van de VS verzamelt gegevens m.b.t. het aantal veroordelingen en strafvervolgingen wegens mensenhandel in de hele wereld. In 2009 bedroeg het aantal strafvervolgingen wegens mensenhandel 5606 en het aantal veroordelingen 4166. Met betrekking tot mensenhandel ten behoeve van arbeid werd er 432 keer vervolgd en 335 keer veroordeeld. 40. Voor een vollediger beeld van de situatie verzamelde de UNODC in het kader van het rapport Trafficking in Persons 16 informatie uit 155 landen. 91 landen maakten melding van minstens een strafzaak wegens mensenhandel, 73 landen van een veroordeling wegens mensenhandel en 47 landen maakten melding van 14 15 16 CRS (2010) ILO (2005) UNODC (2009) 14
tenminste tien veroordelingen per jaar. Deze cijfers laten weinig aan duidelijkheid te wensen over en geven de enorme kloof aan tussen het aantal geschatte slachtoffers van mensenhandel enerzijds en het aantal daders dat wordt geïdentificeerd, vervolgd en veroordeeld anderzijds. b) Cijfers m.b.t. mensensmokkel 41. Er zijn geen mondiale cijfers beschikbaar met betrekking tot het aantal gesmokkelde migranten. Volgens de UNODC is het lastig de werkelijke omvang van het mensensmokkelprobleem in te schatten, omdat het fenomeen zich ondergronds afspeelt en vaak niet of niet goed wordt herkend. De momenteel beschikbare informatie is te versnipperd en te onvolledig om een aanwijzing te geven voor het werkelijke aantal gesmokkelde mensen per jaar. 42. De UNODC schat in het rapport Transnational Organized Crime Threath Assessment 2010 het jaarlijkse aantal migranten dat van Afrika naar Europa wordt gesmokkeld op 55.000 en het aantal mensen dat jaarlijks vanuit Mexico de Verenigde Staten illegaal binnenkomt op 3 miljoen. De aanname is dat een zeer groot deel van deze 3 miljoen personen in sterke mate wordt ondersteund door professionele smokkelaars (ca. 90% van de Mexicaanse illegale migranten maakt gebruik van deze diensten). 43. De International Organization for Migration (IOM) schat dat 214 miljoen mensen internationaal migreren. Het is echter moeilijk vast te stellen hoeveel van hen worden gesmokkeld en of gesmokkelde mensen naar voren komen in de tellingen. Deze migranten maakten in 2009 samen een totaal bedrag van ca. USD 414 miljoen over naar hun landen van herkomst, en 76% hiervan ging naar ontwikkelingslanden. Ook hier is het zo goed als onmogelijk vast te stellen welk deel van deze overgemaakte gelden afkomstig is uit mensenhandel of mensensmokkel 17. De IOM verklaart dat het zowel voor illegale migratie als voor mensenhandel en mensensmokkel moeilijk is om aan betrouwbare gegevens te komen 18. 44. Er zijn op mondiaal niveau geen cijfers beschikbaar met betrekking tot het aantal vervolgingen wegens mensensmokkel, maar een aantal landen verstrekte in de respons op de enquête voor deze studie ook cijfers voor het aantal strafzaken in verband met dit fenomeen. Hieruit blijkt dat het aantal strafzaken wegens mensensmokkel hoger is dan het aantal strafzaken wegens mensenhandel. 45. Zo rijst uit de respons op de enquête het volgende beeld op: In 2009 werden er in de Verenigde Staten wegens mensensmokkel 2268 opsporingsonderzoeken ingesteld (tegen 566 wegens mensenhandel) en 1338 veroordelingen uitgesproken (tegen 165 wegens mensenhandel). In Ecuador bedroeg het aantal veroordelingen wegens mensensmokkel in de periode 2005 t/m 2010 173 (tegen zeven wegens mensenhandel). In Australië bedroeg het aantal strafzaken wegens mensensmokkel in de periode 1999 t/m 2009 567 (tegen slechts 20 strafzaken wegens 17 18 Wereldbank (2010) IOM (2010) 15
mensenhandel in de periode 2004 t/m 2009), waarbij de feiten in 529 gevallen werden bewezen. Indonesië maakt voor de periode 2004 t/m 2009 melding van 404 strafzaken wegens mensensmokkel (tegen 93 strafzaken wegens mensenhandel sinds 2007). Hongkong/China, maakt melding van 18 strafzaken wegens mensensmokkel in 2009 en van twee strafzaken wegens mensenhandel. c) Geschatte opbrengsten Schatting van de verkregen opbrengsten uit mensenhandel 46. De ILO 19 schat de jaarlijks verkregen opbrengsten uit de gedwongen economische exploitatie van slachtoffers van mensenhandel op ca. 4 miljard dollar. 47. De jaarlijkse opbrengsten uit de gedwongen seksuele exploitatie van slachtoffers van mensenhandel bedragen naar schatting 28 miljard dollar. Volgens de ILO wordt ongeveer de helft van deze opbrengsten (13,3 miljard dollar) in geïndustrialiseerde landen verkregen, waarbij Azië een tweede plaats inneemt (9,5 miljard dollar). 48. Het totale bedrag van illegaal verkregen voordelen uit alle vormen van gedwongen arbeid in verband met mensenhandel wordt geschat op 32 miljard dollar per jaar. 49. Eveneens volgens de ILO wordt de helft van deze voordelen verkregen in geïndustrialiseerde landen (15,5 miljard dollar) en ongeveer een derde in Azië (9,7 miljard dollar). Wereldwijd komt dat neer op een gemiddelde van ca. USD 13.000, - per jaar per gedwongen werknemer 20. 50. In aanmerking genomen dat de totale opbrengst uit illegale activiteiten (inclusief de smokkel van en handel in drugs, mensen, wapens, vervalste goederen en ontvreemde grondstoffen) door de UNODC wordt geschat op 130 miljard dollar, kan worden gesteld dat de geschatte opbrengsten uit de mensenhandel daarvan een aanzienlijk deel uitmaken. Schatting van de verkregen opbrengsten uit de mensensmokkel 51. Volgens de UNODC 21 bedraagt het jaarlijkse inkomen van smokkelaars die opereren tussen Afrika en Europa USD 150 miljoen dollar en voor smokkelaars die opereren tussen Latijns-Amerika en Noord-Amerika jaarlijks naar schatting 6,6 miljard dollar. Dit zijn de twee belangrijkste illegale migratiestromen. 19 Het ILO berekent de opbrengsten door een gemiddelde opbrengst per slachtoffer te vermenigvuldigen met het totale aantal slachtoffers, Belser (2005). Deze cijfers werden nog niet bijgewerkt, zoals vermeld door ILO in Cost of coercion in 2009 : Een herhaling van de eerste algemene schatting zou prematuur zijn. 20 ILO (2005) 21 UNODC (2010e) 16
52. De verkregen opbrengsten uit mensensmokkel bedroegen voor de VS in 2008 2157 miljard dollar. Deze schatting is gebaseerd op bekende mensensmokkeltarieven. Zo ligt het gemiddelde smokkeltarief vanuit Mexico tussen de USD 1.000, - en 3.500, - per gesmokkelde persoon. Vanuit Brazilië gaat het per gesmokkelde persoon om bedragen tussen de USD 13.000 en 18.000, - en vanuit China tussen de USD 40.000, - en 70.000, -. Het land van herkomst Mexico staat voor 75% van dit geschatte totaal. 53. De dient ICE-HSI (Immigration and Customs Enforcement Homeland Security Investigations) nam in 2009 14 miljoen dollar aan vermogensbestanddelen in beslag in het kader van mensensmokkel- en mensenhandelzaken. 54. Een aantal voorbeelden van bekende smokkeltarieven geeft tevens een voorstelling van de mogelijke opbrengsten uit mensensmokkel. Zo bedraagt het tarief voor het smokkelen vanuit Albanië naar West-Europese landen tussen de EUR 2.500, - en 6000, - per persoon 22. Volgens de IOM bedragen de smokkeltarieven van Centraal-Azië naar Europa tussen de EUR 3.000, - en 10.000, - euro per persoon 23. 55. De hoge winsten blijken overduidelijk uit de hoogte van de bedragen die uit sommige zaken bekend zijn en uit de waarde van door de autoriteiten in beslag genomen vermogensbestanddelen. 56. Zo legde Australië in de periode 2006 t/m 2009 met betrekking tot mensenhandel in vier gevallen beslag op vermogensbestanddelen met een totale geschatte waarde van USD 3.288.000, - en verklaarde in vier gevallen vermogensbestanddelen met een geschatte totale waarde van USD 750.000, - verbeurd; daarnaast werden i.v.m. mensensmokkel een zogenaamd gerechtelijk verbod m.b.t. eigendommen ter waarde van ca. USD 70.000, - en drie verbeurdverklaringen m.b.t. eigendommen ter waarde van USD 2154, - opgelegd. Productiviteit 57. Volgens de OVSE 24 zijn de winstmarges afhankelijk van de markt waarvoor een slachtoffer van mensenhandel bestemd is. Studies tonen aan dat het rendement van een investering bij prostitutie kan uiteenlopen van 100 tot 1000%, terwijl zelfs op minder winstgevende markten (bijv. voor landarbeid in India) een tot slavenarbeid gedwongen persoon tot 50% winst kan opleveren. Elke vrouw in gedwongen seksuele uitbuiting brengt volgens de OVSE, uitgaande van schattingen van de ILO, ca. USD 100.000, - per jaar op. 58. Betreffend de handel in kinderen (die worden ingezet voor zakkenrollerij, winkeldiefstal, berovingen en seksuele exploitatie) verklaart Europol dat het jaarlijkse inkomen van elk afzonderlijk verhandeld kind wordt geschat op ca. EUR 160.000, - 25. Aangezien volgens de ILO 26 wereldwijd een geschat aantal van 1,2 miljoen kinderen 22 23 24 25 26 IOM (2006) OVSE (2010) OVSE (2010) Europol (2011) ILO (2002) 17
wordt verhandeld voor criminele doeleinden, kunnen de winsten dus spectaculair zijn. De gemiddelde prijs per verhandeld kind bedraagt in het Verenigd Koninkrijk EUR 20.000, - 27. Trend Handel in zwangere vrouwen en baby s. 1. Van 2004 tot en met 2006 deed de recherchedienst van de Franse Nationale Gendarmerie te Rennes samen met de centrale dienst ter bestrijding van de mensenhandel onderzoek inzake handel in zwangere vrouwen. Ca. 56 personen werden in februari 2007 vervolgd en veroordeeld voor het kopen en verkopen van baby s en de handel met het oogmerk van seksuele exploitatie. Daarbij werden zwangere vrouwen in Bulgarije geronseld en naar Frankrijk overgebracht om daar hun kinderen ter wereld te brengen onder de identiteit van de onvruchtbare vrouwen aan wie men de baby s had verkocht. De baby s werden aan kinderloze echtparen verkocht voor bedragen tussen de EUR 10.000 en 13.000, -. Bron: Frankrijk d) Cijfers met betrekking tot meldingen van verdachte transacties 59. Uit de respons op de enquête die voor deze studie werd uitgevoerd blijkt dat het aantal meldingen van verdachte transacties in relatie tot mensensmokkel en mensenhandel relatief laag is in vergelijking met andere ernstige gronddelicten. De reden hiervoor is dat het doorgaans lastig is het onderliggend delict bij vermoedelijke witwaspraktijken te bepalen, wat met name ook geldt voor mensenhandel en mensensmokkel. 60. Hier volgen enkele cijfers uit de respons op de enquête. De Spaanse FIU ontving in 2009 op een totaal van 2764 meldingen 84 meldingen van verdachte transacties m.b.t. mensenhandel en mensensmokkel. De Colombiaanse FIU ontving acht meldingen van verdachte transacties m.b.t. mensensmokkel in de periode 2007-2009 en veertien meldingen m.b.t. mensenhandel. In de periode 2009-2010 hielden acht van de 579 meldingen door opsporingsautoriteiten aan de Canadese FIU, Fintrac, verband met mensensmokkel of mensenhandel. 61. De volgende gegevens uit de antwoorden van diverse FIU s op de enquête geven een indruk van het aantal mensenhandel- en mensensmokkeldossiers bij deze diensten: De Belgische FIU droeg in 2009 111 mensensmokkeldossiers (met een waarde van in totaal 30 miljoen euro) over aan het Openbaar Ministerie, 60 mensenhandeldossiers (waarde 4,61 miljoen euro) en 56 dossiers m.b.t. seksuele exploitatie van prostitutie (met een totale waarde van 5,14 miljoen euro). Deze dossiers vormden 22,25% van alle overgedragen dossiers, maar vertegenwoordigden slechts 1,86% van het totaal aan opbrengsten uit alle overgedragen dossiers. Deze feiten vullen dus een groot deel van de dossiers van het Belgische FIU, maar vertegenwoordigen slechts een klein gedeelte van de opbrengsten in België. Van 2007 t/m 2009 werd bij de FIU in Peru in zeven gevallen melding gemaakt van verdachte transacties m.b.t. mensensmokkel, tien meldingen m.b.t. 27 bron: UK Metropolitan Police (2011) 18
mensenhandel en zes m.b.t. ronselen. In totaal werden zes rapportages m.b.t. financiële intelligence aangaande mensensmokkel opgesteld. 3. Landen van herkomst, doorvoer en bestemming a) Algemene bevindingen ten aanzien van mensenhandel 62. Mensenhandel wordt gezien als een van de voornaamste actuele terreinen van criminele activiteit en dat geldt voor nagenoeg elk land ter wereld. Volgens de Verenigde Naties blijkt uit rapportages van nationale overheden uit alle delen van de wereld voor de periode 1996-2003 28 dat de slachtoffers van mensenhandel afkomstig waren uit 127 verschillende landen en werden uitgebuit in 137 landen. Wereldkaart met landen van herkomst bij mensenhandel 63. Volgens de UNODC-rapportage van 2006 m.b.t. mondiale tendensen in de mensenhandel 29 komen het Gemenebest van Onafhankelijke Staten (de voormalige Sovjetrepublieken), Centraal- en Zuidoost-Europa, West-Afrika en Zuidoost-Azië het vaakst naar voren als regio s van herkomst van slachtoffers van mensenhandel. Bijschrift: United Nations Office on Drugs and Crime, 2011, www.unodc.org. Het gebruik van de grenzen, namen en aanduidingen op deze kaart betekent niet dat de Verenigde Naties deze officieel erkennen of gedogen. Wereldkaart met landen van doorvoer bij mensenhandel 64. Landen in Centraal- en Zuidoost-Europa en West-Europa worden het vaakst genoemd als doorvoerregio s. Buiten Europa worden Zuidoost-Azië, Midden-Amerika en West-Afrika het meest genoemd als subregio s voor doorvoer. Bijschrift: United Nations Office on Drugs and Crime, 2011, www.unodc.org. Het gebruik van de grenzen, namen en aanduidingen op deze kaart betekent niet dat de Verenigde Naties deze officieel erkennen of gedogen. Wereldkaart met landen van bestemming bij mensenhandel 65. Landen van bestemming die veel worden genoemd liggen West-Europa, Noord- Amerika en Azië, met name in westelijk Azië. Bijschrift: United Nations Office on Drugs and Crime, 2011, www.unodc.org. Het gebruik van de grenzen, namen en aanduidingen op deze kaart betekent niet dat de Verenigde Naties deze officieel erkennen of gedogen. 28 29 UNODC (2006) ibid. 19
Deze kaart toont in beknotte vorm de landen van herkomst en bestemming voor mensenhandel: Bijschrift: United Nations Office on Drugs and Crime, 2011, www.unodc.org. Het gebruik van de grenzen, namen en aanduidingen op deze kaart betekent niet dat de Verenigde Naties deze officieel erkennen of gedogen. 66. Over het geheel genomen worden deze bevindingen bevestigd door de antwoorden op de enquête in het kader van deze studie. 67. In Azië geven de landen met een sterker ontwikkelde economie aan dat slachtoffers van mensenhandel afkomstig zijn uit armere landen, vaak uit Zuidoost- Azië. Deze trend toont eens temeer het belang aan van de economische motieven voor het smokkelen of verhandelen van kwetsbare personen. 68. Volgens het Europol-rapport Trafficking of women and children for sexual exploitation in the EU: the involvement of Western Balkans Organised Crime 30 komen de meest actieve criminele groeperingen uit Albanië, Bulgarije, Litouwen, Nigeria, Roemenië en het voormalige Joegoslavië. Zij richten zich voornamelijk op de volgende landen van herkomst: Albanië, Bulgarije, Moldova, Roemenië, de Russische Federatie, Oekraïne en Nigeria. 69. Oostenrijk, België, Frankrijk, Duitsland, Griekenland, Italië, Nederland, Spanje en het Verenigd Koninkrijk zijn de voornaamste landen van bestemming in Europa. Het rapport benadrukt het belang van de volgende routes: de Balkanroute, de Oostelijke Route, de Centraal- Europese Route, de Oostelijke Middelandse Zee-Route en de Noord-Afrikaanse of Zuidelijke Route. Een van de belangrijkste conclusies van het Europol-rapport is dat de interne mensenhandel in de westelijke Balkanlanden groeiende is, dit aangezien de risico s voor de daders geringer zijn. 30 EUROPOL (2006) 20