En profil: de Universiteit van Leiden en Den Haag Rede bij de Opening van het Academisch Jaar 2010-2011 Prof.mr. Paul van der Heijden, Rector Magnificus en Voorzitter van het College van Bestuur 1. Het verschil maken De academische wereld in Nederland mag zich verheugen over veel belangstelling de laatste tijd. Dat heeft te maken met het grote belang dat aan academische vorming in onze kennissamenleving wordt gehecht, met de toename van de instroom van studenten in het wetenschappelijk onderwijs, met plannen van politieke partijen om veranderingen aan te brengen in de studiefinanciering, met de relatief hoge uitval van studenten die wel aan het wetenschappelijk onderwijs beginnen maar dat niet afmaken, en met nog tal van andere factoren die later aan de orde komen. In april van dit jaar verscheen er een rapport van de Commissie Toekomstbestendig Hoger Onderwijsstelsel, in de wandeling ook wel de Commissie Veerman genoemd, naar de voorzitter ervan, oud-minister en oud-voorzitter van het College van Bestuur van de Universiteit Wageningen. Al deze belangstelling voor onze werk is hartverwarmend en zal hopelijk tot verbetering van de kwaliteit op een aantal punten kunnen leiden. Laten we even de context in ogenschouw nemen. De groei van deelname aan het hoger onderwijs is spectaculair. Zeker over de langere termijn genomen. 700000 Figuur I.1: Studenten in het hoger onderwijs sinds 1950 (1950-2008) Bron: CBS 600000 500000 400000 300000 200000 100000 0 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 wo hbo ho Universiteit Leiden Leiden. University. University The university to discover. to Er zijn nu ruim 600.000 deelnemers in het hoger onderwijs, dat wil zeggen in het hoger beroepsonderwijs en het wetenschappelijk onderwijs gezamenlijk. De deelname aan het HBO is enorm gestegen tot zo n 380.000 deelnemers en de deelname aan het WO wat
langzamer tot ongeveer 230.000 deelnemers. Uiteraard moet verdisconteerd worden de stijging van het bevolkingsaantal, maar percentagegewijs is ook de deelname van mensen aan het hoger onderwijs sterk gestegen. En het einde van die groei is voorlopig niet in zicht. De referentieraming van het Ministerie van Onderwijs van 2009 voorziet dat de hogescholen in 2020 20 procent meer studenten en de universiteiten 40 procent meer eerstejaarsstudenten zullen tellen dan in 2007. In absolute aantallen zou dat betekenen dat de deelname in het wetenschappelijk onderwijs in Nederland stijgt van zo n 230.000 naar ruim boven de 300.000. Als we ervan uitgaan dat er geen nieuwe universiteiten bijkomen bovenop de 14 die ons land al telt, betekent dat een majeure inspanning voor de bestaande universiteiten. Ook als de ramingen niet zouden kloppen, maar bijvoorbeeld voor de helft zouden uitkomen, zou dat altijd nog betekenen dat er 50.000 méér studenten landelijk in het WO-systeem moeten worden geaccommodeerd. 50.000 studenten extra zou natuurlijk ook twee of drie extra universiteiten kunnen betekenen. Ik ga er maar even vanuit dat we dat pad niet gaan betreden in ons land. Eén van de uitdagingen waar wij voor staan is hiermee gegeven. Een tweede uitdaging is natuurlijk de kwaliteit van het geboden wetenschappelijk onderwijs. Daarover is heel veel gezegd en nog meer geschreven, mede ook in relatie tot de kwaliteit van het voorbereidend wetenschappelijk onderwijs. De Commissie Veerman maakt zich ook wel zorgen over die kwaliteit. In het licht van de zo-even aangegeven stijging van studentenaantallen is die vraag hoe dan ook relevant. De commissie is ervan overtuigd dat we niet op de huidige voet kunnen doorgaan. De studieuitval is te hoog, talent wordt te weinig uitgedaagd en er is te weinig flexibiliteit in het systeem om de gevarieerde vraag van studenten en de arbeidsmarkt goed te bedienen, aldus de commissie. Het huidige bestel is volgens de commissie niet toekomstbestendig en zij geeft het advies om een krachtige impuls aan de kwaliteit en diversiteit van het Nederlandse hoger onderwijs te geven. De commissie pleit voor differentiatie. Differentiatie in de structuur van het stelsel, differentiatie in profielen van instellingen en differentiatie in het onderwijsaanbod. Aan de instellingen, zoals bijvoorbeeld de onze, beveelt de commissie aan om een duidelijk profiel te kiezen, flexibeler onderwijsprogramma s te organiseren en te investeren in kwalificaties van docenten. Verder pleit de Commissie Veerman aan het adres van de overheid voor het mogelijk maken van selectie, en voor een ander bekostigingssysteem van de instellingen. In plaats van het huidige financieringssysteem dat is gebaseerd op aantallen studenten en marktaandeel moet geleidelijk een nieuw systeem worden ingevoerd waarbij instellingen worden bekostigd op basis van hun profiel en de daarop gebaseerde prestaties. Voor alle duidelijkheid: het laatste kabinet Balkenende heeft in juli jongstleden een nieuw bekostigingssysteem voor instellingen van hoger onderwijs vastgesteld, waarin juist volumebekostiging centraal staat in plaats van de door de Commissie Veerman bepleite capaciteitsbekostiging. Veel stof voor discussie en veel vragen over het landschap dat we te zien krijgen als al het stof is neergedwarreld. 2. Leidse cijfers Overeenkomstig de landelijke trend is ook het aantal studenten aan onze universiteit de laatste jaren weer gestegen. Van 2000 tot 2010 is de instroom in absolute cijfers gestegen
van 3100 tot 4100. Ingeschreven studenten 2000-2009 25.000 20.000 aantal studenten 15.000 10.000 5.000 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Universiteit Leiden Leiden. University. University The university to discover. to En in diezelfde periode is er een stijging geweest in het aantal uitgereikte doctoraal- c.q. masterdiploma s van 1855 tot ca. 2400. Diploma's 1999-2009 3000 Doctoraal Master 2500 2.234 2.185 2.387 2.327 2000 1.855 1.851 1.817 1.864 1.830 1.874 1500 1000 500 0 1999/ 2000 2000/ 2001 2001/ 2002 2002/ 2003 2003/ 2004 2004/ 2005 2005/ 2006 2006/ 2007 2007/ 2008 2008/ 2009 Universiteit Leiden Leiden. University. University The university to discover. to
De laatste belangrijke wijziging in het systeem is natuurlijk geweest de invoering van de bachelor- en masterstructuur in 2003. De invoering van een dergelijke wijziging gaat gepaard met veel nieuwe regels en gewoonten, maar kost ook tijd. Alle veranderingen in onderwijs kosten veel tijd, omdat er nu eenmaal altijd een onderwijscyclus aan is verbonden. Als je in 2003 de eerste nieuwe bachelorsopleiding begint, dan heb je op zijn vroegst drie jaar later de eerste diploma s en weer een of twee jaar later de eerste masterdiploma s. Alle vernieuwing in het onderwijs gaat langs deze weg, pas na een heel aantal jaren is zichtbaar wat een bepaalde maatregel die is ingezet tot gevolgen heeft gekregen. Daarom is het goed dat er vanuit een duidelijke en jaren houdbare visie wordt gehandeld wanneer er majeure veranderingen plaatsvinden. En aan visie op academisch onderwijs heeft het in Leiden niet ontbroken. Onze universiteit is de eerste geweest die het bindend studieadvies universiteitsbreed nu alweer zo n kleine 15 jaar geleden heeft ingevoerd. Daarna zijn de andere universiteiten gevolgd. De discussie over selectie voor de poort, in de poort, na de poort van studenten is ook vanuit Leiden sterk aangezwengeld. De Commissie Veerman geeft nu weer een nieuwe impuls aan deze discussie. De uitval van studenten die aan een wetenschappelijke opleiding beginnen is landelijk zo n 25 procen. Duidelijk wordt hieruit in ieder geval dat een te hoog percentage studenten begint aan een dikwijls maatschappelijk dure studie en die niet afmaakt. Dat is uiteraard óók zonde van veel inspanningen van docenten en de betreffende student. Wij hebben de afgelopen jaren sterk ingezet op de verbetering van studiesucces en op een aantal plaatsen in onze universiteit is dat ook duidelijk zichtbaar. Bijvoorbeeld bij rechten, een faculteit met als bekend traditioneel veel studenten, heeft goede resultaten bereikt met een paar jaar geleden ingevoerde andere werkwijze in het eerste jaar. Essentie ervan is om studenten vooral in kleine groepen in te delen en deze groepen gedurende dat jaar bij elkaar te houden en via mentoraat en tutoraat veel aandacht te geven. Deze aanpak werkt, de uitval is afgenomen. 3. Het Leids profiel Even verder denkend met de aanbevelingen van de Commissie Veerman in het achterhoofd is het van belang om een scherp beeld te hebben van het profiel van onze universiteit, de daarbij gewenste hoeveelheid studenten en de prestaties die we met het door ons gekozen profiel denken te bereiken. Belangrijke onderdelen van ons profiel liggen vast in het vorig jaar vastgesteld en hier aan u meegegeven instellingsplan 2010-2014. Daaruit blijkt dat wij onszelf beschouwen als een breed georiënteerde onderzoeksuniversiteit waar academische vorming van studenten plaatsvindt. Drie belangrijke profielduidingen zijn hiermee gegeven. Breed georiënteerd: dat betekent dat wij op een brede range van gebieden onderzoek doen en onderwijs geven. Kort gezegd, op de gebieden die doorgaans worden aangeduid als alfa, bèta, gamma en medisch. Hiermee is al een duidelijk profielonderdeel aangegeven ten opzichte van andere universiteiten in het land. Er zijn universiteiten die een technisch profiel hebben, er zijn immers universiteiten die een profiel hebben gericht op gedrag- en maatschappijwetenschappen en dan blijven er nog zo n vijf universiteiten over van de 14 die net als wij breed georiënteerd zijn. Differentiatie.
Een tweede belangrijk profielpunt is gelegen in het begrip onderzoeksuniversiteit. Hiermee wil gezegd zijn dat wij onderzoekers in dienst hebben en nieuwe onderzoekers opleiden die de ambitie hebben om op hun vakgebied te excelleren, tot de top behoren waarbij de wereld het speelveld is. Hier geldt natuurlijk dat weer nadere profilering moet plaatsvinden omdat wij niet op álle alfa, bèta, gamma en medische onderdelen zullen kunnen excelleren. Hier moeten keuzes gemaakt worden, die zijn ook gemaakt in het verleden en worden nog steeds gemaakt. Vorig jaar hebben we 11 profielgebieden vastgesteld voor wat betreft ons onderzoek, en daar staat dan ook van vast dat zij in de komende jaren speerpunt van onderzoek blijven. In die gebieden hebben we bewezen excellentie in huis. Ten slotte noemde ik als belangrijk punt van het profiel: de academische vorming van studenten, waarmee gezegd wil zijn dat wij mensen willen opleiden en vormen tot kritische wereldburgers. Tot mensen die met intellectuele bagage de wereld willen intrekken. Wetenschap is per definitie internationaal, onze universiteit is daarom van oudsher ook zeer internationaal georiënteerd. Dat willen we meegeven aan onze studenten, die straks komen te werken in een geglobaliseerde wereld waar internationale samenwerking, en uitwisseling van ideeën en praktijken tot normale dagelijkse routine behoort. Verder willen wij onze studenten kritisch leren denken, leren analyseren en aldus in staat stellen om de opleiding eenmaal afgerond hebbend, als kritische wereldburgers een professie tot op het hoogste niveau te kunnen uitoefenen. Als onderzoeksuniversiteit zijn we in het bijzonder geïnteresseerd in studenten die zelf in het onderzoek verder willen. Daarom is de graduate fase van de opleiding, dat wil zeggen de fase waarin de masteropleiding geschiedt, dikwijls gevolgd door een PhD-opleiding en dissertatie van groot belang. In onze zes graduate schools vindt de opleiding voor de masters- en de PhD-studenten op goed georganiseerde wijze plaats. 4. Plaats van handeling Onze universiteit neemt in de Leidse regio een uiterst belangrijke plaats in. Samen met het LUMC is de universiteit veruit de grootste werkgever in deze omgeving. Met ruim 12.000 werknemers fungeren universiteit en LUMC als een magneet voor academici die in een academische setting willen werken. Maar uiteraard genereert de aanwezigheid van een universiteit en een academisch ziekenhuis nog heel veel meer werk. En in dit verband is het uiteraard ook nodig om te wijzen op het Bio Science Park, een met prijzen overladen wetenschapspark, dat in 30 jaar tijd is uitgegroeid tot een voorbeeld voor velen in Nederland, Europa en de wereld. Kortom, een sterke positie van universiteit en academisch ziekenhuis in de regio, een onmisbare speler in de regionale economie. Sinds ruim 10 jaar heeft de Universiteit Leiden ook haar vleugels uitgespreid in Den Haag, toen daar de Campus Den Haag is gestart. Al eerder hebben wij bekendgemaakt dat wij Den Haag als onze tweede vestigingsplaats beschouwen en dat wij onze activiteiten willen gaan uitbreiden.
DEN HAAG CENTRAAL STATION Universiteit Leiden Leiden. University. University The university to discover. to Begin september startte in Den Haag het Leiden University College, een driejarige Engelstalige bachelorsopleiding waarvoor geselecteerd wordt en waar inmiddels zo n 120 studenten zijn toegelaten. Zij wonen bij elkaar in Den Haag, en ontvangen de eerste jaren onderwijs op het Lange Voorhout. LUCTH LEIDEN UNIVERSITY COLLEGE THE HAGUE Universiteit Leiden Leiden. University. University The university to discover. to
Over een jaar of vier zullen er in totaal een kleine 600 studenten studeren aan dit University College om vervolgens door te stromen naar masteropleidingen in Leiden of elders. Den Haag is een interessante omgeving voor onze universiteit. Het is naar Nederlandse verhoudingen een grote stad (500.000 inwoners, de derde stad van Nederland), die vooral in internationaal opzicht bekend is geworden als stad van de Verenigde Naties. Na New York en Genève komt Den Haag méér en méér als VN-stad naar voren. Daarop spelen wij in met onderwijsprogramma s zoals het Leiden University College en met andere opleidingen die we in Den Haag gaan uitbreiden c.q. gaan beginnen. Er is ook al sinds een heel aantal jaren een belangrijke verbinding tussen Den Haag en Leiden op het gebied van het kunstenonderwijs. Binnen onze faculteit geesteswetenschappen kennen we de Academie der Kunsten, waar uitvoerende musici met een conservatoriumopleiding van het Haagse conservatorium zich voorbereiden op een dissertatie, terwijl ook Leidse studenten van allerlei discipline zich naar Den Haag begeven om daar voor een deel van hun tijd kunstonderwijs te volgen in muziek of andere disciplines. Een vruchtbare samenwerking. Het gemeentebestuur van Den Haag beschouwt de Universiteit Leiden als de universiteit van Den Haag. Gezamenlijk schreven de burgemeester van Den Haag en ik een brief aan de minister van Onderwijs om de Universiteit Leiden ook formeel de stad Den Haag te erkennen als tweede vestigingsplaats van onze universiteit. Wij hebben met Den Haag een nieuwe samenwerkingsovereenkomst getekend waarin we ons beiden vastleggen op een verdere ontwikkeling van de onderwijsportefeuille in Den Haag, op een innovatief en wervend academisch klimaat in Den Haag en op de ontwikkeling van een daarbij behorende infrastructuur. Behalve op onze ambities in Den Haag wijs ik nog graag op een ander regionaal aspect. Ik doel op de regio Zuid-Holland met drie universiteiten Leiden, Delft en Rotterdam, die grotendeels complementair en minder concurrent zijn. Er bestaan nauwe samenwerkingsverbanden tussen deze drie universiteiten, onder andere in de Medical Delta en op de gebieden van natuurkunde, scheikunde en sterrenkunde. Die samenwerking intensiveren levert een sterk wetenschapscluster op. 5. De zon gaat niet onder Uit het voorafgaande moge duidelijk zijn dat wij als universiteit met een duidelijk en sterk wetenschappelijk profiel graag meedenken over een realisatie van de voorstellen van de Commissie Veerman. In Nederland zullen universiteiten altijd voor wat betreft hun bekostiging voor het grootste gedeelte afhankelijk blijven van de overheid. Wij kennen niet, zoals bijvoorbeeld in de Angelsaksische landen, het Verenigd Koninkrijk, de Verenigde Staten, Australië, Nieuw-Zeeland en veel andere landen in de wereld, private universiteiten. We gaan er dus maar vanuit dat de overheid de 14 universiteiten voor een belangrijk deel zal blijven bekostigen. De grote vraag is dan natuurlijk langs welke criteria die bekostiging plaatsvindt. De afgelopen 10 jaar hebben we vooral de zogeheten diplomabekosting gehad, nu zijn we vanaf juli in de volumebekostiging, maar het plan van Veerman volgend zouden we met enkele jaren naar capaciteitsbekostiging moeten
willen gaan. Universiteiten vooral bekostigen naar rato van het aantal studenten dat men heeft doet geen recht aan het soort universiteit dat je wilt zijn. De grote winst van de implementatie van de plannen van de Commissie Veerman zou nu juist kunnen zijn dat er wordt erkend dat er universiteiten met een verschillend profiel zijn in ons land, en dat de financiering gerelateerd moet zijn aan de missie en het profiel dat een universiteit zich heeft gekozen. Voor onze universiteit betekent dat dat wij een breed georiënteerde sterk onderzoeksgerichte universiteit zijn, gevestigd in Leiden en Den Haag. Voor onderzoek willen we niets minder dan op een aantal uitgesproken profielgebieden mee blijven draaien in de wereldtop, en voor onderwijs zetten wij ons in voor opleiding en vorming, was het niet Bildung, van talentvolle jonge mensen die zich willen inzetten om te worden gevormd tot kritische wereldburgers. Aan de Universiteit Leiden gaat de zon nooit onder. De vakgebieden die wij bestuderen en waar we goed in zijn hebben betrekking op en connecties met letterlijk de hele wereld. De global village is ook de plaats waar onze studenten hun toekomst zullen vinden. Vanuit deze overtuiging open ik bijzonder graag het academisch jaar 2010 2011.