De hel onder vuur Resultaten opinieonderzoek onder christenen april 2012 De hel onder vuur B14516 / april 2012 Pag. 1
Copyright 2012 Blauw Research bv Alle rechten voorbehouden. Niets uit dit rapport mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Blauw Research. Dit rapport is geleverd onder de leveringsvoorwaarden van de MOA. All rights are reserved. Nothing from this report may be copied, saved in an authorised data bank or be made public in any form, whether it be electronically, mechanically or through photocopies without prior consent from Blauw Research. This report has been created following MOA conditions. De hel onder vuur B14516 / april 2012 Pag. 2
Voorwoord Uit onderzoek in naam van de EO uitgevoerd in 1997 bleek dat 80% van de EO-achterban toen geloofde in het bestaan van een hel, en dat 35% geloofde dat je naar de hel ging als je niet geloofde dat Jezus je persoonlijke verlosser is. Blauw Research heeft, in opdracht van EO en het Nederlands Dagblad, onderzocht hoe het er anno 2012 voor staat met de opinie van de christenen over de hel. Rotterdam, april 2012 Projectteam: Wessel Roose, Project Manager Marco de Groot, Senior Project Manager Leeswijzer Dit rapport bestaat uit een beschrijving van de resultaten van de gesloten vragen uit het onderzoek, en een uitlichting van enkele tekenende antwoorden op de open vraag over het beeld dat men heeft bij de hel. De belangrijkste tabellen en grafieken in deze rapportage zijn uitgesplitst naar het kerkgenootschap waarbij christenen zijn aangesloten. Daarnaast zijn tekstuele toelichtingen gegeven wat betreft de uitsplitsing naar mate van kerkgang. In de bijlagen zijn alle resultaten van het onderzoek opgenomen, in de vorm van tabellen naar kerkgenootschap en kerkgang. Legenda Ter verduidelijking van de onderzoeksresultaten worden in dit rapport belangrijke of opmerkelijke resultaten toegelicht aan de hand van pictogrammen. Betekenis van de pictogrammen: Opvallend resultaat Citaat Aanvulling Blauw Research Uitsplitsing naar mate van kerkgang Blauw Research Weena 125 3013 CK Rotterdam Tel: 010-4000900 www.blauw.com Contactpersonen: Wessel Roose, wessel.roose@blauw.com Marco de Groot, marco.degroot@blauw.com De hel onder vuur B14516 / april 2012 Pag. 3
Slechts een kwart (27%) van de christenen gelooft in de hel; bijna twee derde gelooft in leven na de dood en de hemel. Leven na de dood De hemel 1.1 Geloof in hemel en hel Rooms-Katholiek (520) PKN (n=176) Gereformeerden (n=135) Evangelischen (n=49) overig christelijk (n=83) niet-kerkelijken (n=288) 61% 76% 84% 92% 61% 57% 39% 24% 16% 39% 43% Rooms-Katholiek (520) PKN (n=176) Gereformeerden (n=135) Evangelischen (n=49) overig christelijk (n=83) niet-kerkelijken (n=288) 57% 83% 91% 97% 73% 48% 43% 17% 9% 27% 52% Vooral onder de Rooms-Katholieken en de PKN-ers is het verschil tussen het geloof in de hemel en de hel erg groot. Regelmatige kerkgangers geloven vaker in alle uitgevraagde onderdelen (88% gelooft in de hemel, 58% in de hel). Van de christenen die zelden tot nooit naar de kerk gaan gelooft tussen de 10% en 20% in de hel en de duivel. 66% 34% 65% 35% 0% 20% 40% 60% 80% 100% 0% 20% 40% 60% 80% 100% ja De hel nee ja De duivel nee Rooms-Katholiek (520) 15% 85% Rooms-Katholiek (520) 16% 84% PKN (n=176) 36% 64% PKN (n=176) 39% 61% Gereformeerden (n=135) 67% 33% Gereformeerden (n=135) 64% 36% Evangelischen (n=49) 83% 17% Evangelischen (n=49) 81% 19% overig christelijk (n=83) 33% 67% overig christelijk (n=83) 41% 60% niet-kerkelijken (n=288) 12% 27% 88% 73% 0% 20% 40% 60% 80% 100% ja nee niet-kerkelijken (n=288) 14% 29% 86% 71% 0% 20% 40% 60% 80% 100% ja nee Vraagstelling: Gelooft u in..? De hel onder vuur B14516 / april 2012 Pag. 4
Met name gereformeerden en evangelischen vinden dat de Bijbel duidelijk is over de hel. Zij zien de hel voornamelijk als de afwezigheid van God. Wat is de hel? Rooms-Katholiek (520) PKN (n=176) Gereformeerden (n=135) 33% 64% 85% 42% 24% 14% 4% 7% 9% 10% 1.2 Waar is de hel Regelmatige kerkgangers geloven minder vaak dat de hel niet bestaat, en geven vaker aan dat hel de afwezigheid van God is (36%) of een plek waar je boete doet voor de zonde (14%). Regelmatige kerkgangers zijn ook vaker van mening dat de Bijbel (heel) duidelijk is over de hel (69% tegenover 36% gemiddeld). Evangelischen (n=49) overig christelijk (n=83) 17% 67% 52% 11% 23% 17% Beschrijving v7 (niet weergegeven) Gereformeerden (60%) en evangelischen (79%) geloven dat de hel eeuwig duurt. De overige groepen geloven met name dat de hel niet bestaat of tijdelijk is. niet-kerkelijken (n=288) 88% 6% 73% 13% 9% 0% 20% 40% 60% 80% 100% de hel bestaat niet de hel is de afwezigheid van God de hel is een plek waar je boet voor de zonde de hel is op aarde en niet in het hiernamaals de hel is een fysieke plek van pijniging Hoe duidelijk is de Bijbel over de hel? Rooms- Katholiek PKN (n=176) Gereformeerden (n=135) Evangelischen (n=49) overig christelijk (n=83) (n=288) (heel) duidelijk 22% 49% 75% 83% 47% 21% 36% (heel) onduidelijk 16% 38% 10% 15% 31% 18% 17% ik lees de Bijbel niet/nauwelijks 62% 24% 15% 2% 35% 61% 47% De hel onder vuur B14516 / april 2012 Pag. 5
Volgens bijna de helft van de christenen die in de hel geloven laat de hel gerechtigheid gebeuren. Rooms- Katholiek (n=77) overig christelijk (n=25) (n=34) PKN Gereformeerd Evangelisch (n=63) en (n=90) en (n=40) (n=329) De hel is essentieel voor je houding richting niet-gelovigen (zeer) mee eens 19% 10% 34% 37% 29% 3% 23% niet eens/ niet oneens 35% 32% 26% 34% 46% 51% 34% (zeer) mee oneens 46% 58% 40% 29% 26% 46% 43% De hel is een belangrijke reden om te geloven in God (zeer) mee eens 32% 37% 29% 57% 39% 12% 33% niet eens/ niet oneens 28% 17% 26% 11% 31% 46% 25% (zeer) mee oneens 40% 46% 45% 32% 30% 42% 41% De hel is de plek waar iedereen komt, die niet in God gelooft (zeer) mee eens 17% 24% 60% 62% 39% 3% 36% niet eens/ niet oneens 20% 29% 18% 28% 27% 35% 24% (zeer) mee oneens 63% 48% 23% 11% 34% 62% 40% De hel is in strijd met Gods liefde (zeer) mee eens 39% 40% 21% 33% 28% 45% 33% niet eens/ niet oneens 30% 34% 18% 17% 33% 40% 37% (zeer) mee oneens 31% 26% 61% 50% 40% 15% 40% De hel staat onomstotelijk vast (zeer) mee eens 34% 60% 85% 65% 72% 24% 59% niet eens/ niet oneens 40% 26% 11% 16% 28% 49% 26% (zeer) mee oneens 26% 14% 4% 19% 0% 27% 15% De hel laat gerechtigheid gebeuren (zeer) mee eens 53% 36% 59% 45% 56% 26% 48% niet eens/ niet oneens 29% 37% 27% 26% 17% 56% 31% (zeer) mee oneens 18% 28% 15% 29% 27% 18% 21% 1.3 Wat is de hel Gereformeerden geloven vaker dat de hel onomstotelijk vast staat en het een plek is waar iedereen komt die niet in God gelooft. Van de christenen die nooit naar de kerk gaan meent de helft dat de hel in strijd is met Gods liefde. Christenen die regelmatig naar de kerk gaan zijn het vaker (zeer) eens met stellinen dat: de hel essentieel is voor je houding richting niet-gelovigen, de hel een plek is waar iedereen komt die niet in God gelooft en dat de hel onomstotelijk vast staat. Deze vraag is alleen voorgelegd aan christenen die hebben aangegeven te geloven dat de hel bestaat. De hel onder vuur B14516 / april 2012 Pag. 6
Bijna zes op de tien christenen die in de hel geloven, verwachten dat het uiteindelijk goed komt door Gods liefde. Uiteindelijk komt het goed door Gods grote liefde. De hel is voor iedereen die niet gelooft in God. De hel is een tijdelijke plek om boete te doen voor je zonden. Na de dood volgt opnieuw een keuzemoment of voor God of niet voor God. Die keuze is definitief voor altijd. 0% Stellingen over de hel 5% 8% 7% 9% 12% 19% 17% 24% 22% 20% 24% 26% 26% 34% 33% 37% 40% 39% 45% 47% 46% 50% 59% 62% 70% 77% 77% 0% 20% 40% 60% 80% 100% 1.4 Voor wie is de hel Vooral de gereformeerden en de evangelischen geloven dat de hel is voor iedereen die niet gelooft in God. Rooms-katholieken en PKN-ers geloven dat het door Gods grote liefde allemaal goed komt. En met name de Rooms- Katholieken geloven dat de hel een tijdelijke plek is om boete te doen. Christenen die zelden of nooit naar de kerk gaan, zijn het er vaker (zeer) mee oneens dat de hel een plek is waar iedereen terecht komt die niet in God gelooft. Zij zijn ook vaker van mening dat de hel een tijdelijke plek is waar je boete doet voor de zonde. Aanvulling: In de grafiek is het percentage (zeer) mee eens weergegeven. Rooms-Katholiek (77) PKN (n=63) Gereformeerden (n=90) Evangelischen (n=40) overig christelijk (n=25) niet-kerkelijken (n=34) (n=329) De hel onder vuur B14516 / april 2012 Pag. 7
De meningen zijn verdeeld over de vraag hoe men in de hemel terecht komt. 1.5 Voor wie is de hemel Rooms- Katholiek hangt af van uitverkiezing van God PKN Gereformeerden Evangelischen (n=176) (n=135) (n=49) overig christelijk (n=83) (n=288) (zeer) mee eens 12% 28% 56% 42% 25% 12% 21% niet eens/oneens 41% 33% 32% 13% 28% 38% 36% (Zeer) mee oneens 47% 39% 13% 45% 47% 51% 43% hangt af van het aannemen van het verlossingswerk van Jezus (zeer) mee eens 12% 36% 64% 79% 32% 10% 35% niet eens/oneens 46% 38% 28% 18% 32% 39% 39% (Zeer) mee oneens 42% 25% 9% 4% 36% 51% 36% hangt af van beslissingen genomen uit vrije wil (zeer) mee eens 34% 41% 39% 77% 39% 26% 36% niet eens/oneens 36% 34% 31% 18% 31% 40% 35% (Zeer) mee oneens 30% 25% 30% 6% 30% 34% 29% hangt af van goede dingen doen (zeer) mee eens 38% 37% 24% 36% 41% 30% 34% niet eens/oneens 34% 37% 31% 18% 30% 38% 34% (Zeer) mee oneens 28% 26% 45% 46% 28% 32% 32% Gereformeerden (64%) en evangelischen (79%) menen vaker dat je in de hemel terecht komt als je het verlossingswerk van Jezus aanneemt. Gereformeerden (56%) benadrukken hierbij de rol van (de uitverkiezing) door God, evangelischen benadrukken juist de rol van de eigen beslissing en de vrije wil (77%). Vraagstelling bij de tabel: De vraag of je in de hemel of hel terecht komt De hel onder vuur B14516 / april 2012 Pag. 8
De helft van de christenen meent dat het voor God niet uitmaakt of je in de God van de Bijbel gelooft of Allah van de Koran. 1.6 Hoe word je behouden Stellingen eeuwig leven Of je nu in de God van de Bijbel gelooft of in de Allah van de Koran, God staat hier boven en kijkt hier wel doorheen. 33% 30% 59% 62% 54% 48% 52% Voor de helft van de PKN-ers, tweederde van de gereformeerden en 85% van de evangelischen vormt alléén Jezus de weg tot behoud. Één op de vijf regelmatige kerkgangers vindt het absoluut niet waar dat God er wel doorheen kijkt welk geloof iemand heeft. 23% 52% Er is maar één weg tot behoud, en dat is geloven in Jezus. 42% 67% 85% 16% 34% 7% 24% Zonder vergeving van zonden kom je in de hel. 20% 55% 74% 5% 18% 0% 20% 40% 60% 80% 100% Rooms-Katholiek (520) PKN (n=176) Gereformeerden (n=135) Evangelischen (n=49) overig christelijk (n=83) niet-kerkelijken (n=288) De hel onder vuur B14516 / april 2012 Pag. 9
De meerderheid van de christenen gebruikt de hel niet als gespreksonderwerp. Men heeft moeite hierover een duidelijk standpunt in te nemen tegenover niet-gelovigen. In hoeverre gebruikt u de hel als gespreksonderwerp wanneer u met iemand die niet gelooft over het geloof spreekt? Rooms- Katholiek PKN Gereformeerden Evangelischen overig christelijk niet-kerkelijken (n=176) (n=135) (n=49) (n=83) (n=288) ik geloof niet in de hel 52% 38% 11% 2% 38% 57% 43% dit is niet relevant 22% 34% 32% 14% 31% 24% 26% dat doe je niet meer 17% 5% 11% 9% 12% 13% 13% anno 2012 ik doe dit niet, maar zou 4% 13% 19% 26% 8% 3% 8% het wel moeten doen is een belangrijk 3% 7% 20% 38% 7% 2% 7% ingrediënt om over geloof te praten. dat is nog volstrekt relevant. 2% 3% 8% 12% 6% 1% 3% 1.7 Praten over de hel Slechts een kwart van de PKN-ers vindt de hel als gespreksonderwerp relevant. Onder gereformeerden (47%) en evangelischen (76%) ligt dit percentage hoger. Een aanzienlijk deel erkent het onderwerp te mijden, terwijl het wel relevant is. Christenen die regelmatig naar de kerk gaan zijn eerder geneigd de hel als gespreksonderwerp te gebruiken in een gesprek met mensen die niet geloven. Als iemand die niet in God gelooft, mij vraagt of hij/zij naar de hel gaat Rooms- Katholiek PKN Gereformeerden Evangelischen overig christelijk niet-kerkelijken (n=176) (n=135) (n=49) (n=83) (n=288) dan zeg ik dat ik dat 41% 49% 32% 19% 43% 38% 39% niet weet dan zeg ik dat dat niet 46% 26% 13% 7% 26% 47% 37% zo is dan zeg ik dat hoe in de 6% 10% 8% 11% 11% 2% 7% hemel te komen belangrijker is hele verhaal vertellen; 0% 9% 26% 24% 6% 2% 6% ook verhaal eeuwige ondergang dan zeg ik ronduit ja 2% 2% 10% 25% 5% 2% 4% dan praat ik er een 2% 1% 4% 4% 4% 1% 2% beetje omheen anders 3% 5% 7% 11% 4% 9% 6% De hel onder vuur B14516 / april 2012 Pag. 10
Vooral gereformeerden en evangelischen maken zich bezorgd om naasten die niet geloven. 1.8 De hel en ongelovigen Stellingen hel onder gelovigen onderling In de kerk ben je met gelovigen bij elkaar, dus hoef je het niet over de hel te hebben. 25% 14% 19% 29% 21% 27% 36% Regelmatige kerkgangers scoren extremer op alle voorgelegde stellingen. Ik maak mij bezorgd over geliefden/familie/vrienden, die niet geloven, wat betreft wat er met hen gebeurt na de dood. 5% 5% 19% 20% 16% 49% 74% Het idee dat mijn geliefden/familieleden/vrienden niet geloven beweegt mij ertoe hen te overtuigen van het geloof. 4% 3% 14% 16% 11% 35% 50% Het idee dat er mensen zijn die niet geloven beweegt mij ertoe evangelisatiewerk te verrichten. 3% 2% 8% 9% 17% 25% 48% 0% 20% 40% 60% 80% Rooms-Katholiek (520) PKN (n=176) Gereformeerden (n=135) Evangelischen (n=49) overig christelijk (n=83) niet-kerkelijken (n=288) De hel onder vuur B14516 / april 2012 Pag. 11
Vier op de vijf christenen denken na over de hel. Men denkt vaker na over het leven na de dood en de hemel. 1.9 Nadenken over de hel Hoe veel denkt u na over leven na de dood? Rooms-Katholiek PKN Gereformeerden (n=176) (n=135) (zeer) weinig 44% 31% 18% 6% 36% 45% 37% neutraal 33% 38% 36% 34% 38% 33% 34% (zeer) veel 24% 31% 46% 60% 26% 22% 28% Regelmatige kerkgangers denken vaker na over de dood, de hel en de hemel dan christenen die zelden tot nooit naar de kerk gaan. Hoe veel denkt u na over de hel? Rooms-Katholiek PKN Gereformeerden (n=176) (n=135) (zeer) weinig 87% 76% 46% 46% 79% 89% 79% neutraal 11% 18% 36% 39% 13% 8% 15% (zeer) veel 2% 6% 18% 16% 8% 3% 6% Hoe veel denkt u na over de hemel? Rooms-Katholiek PKN Gereformeerden (n=176) (n=135) Evangelischen overig christelijk (n=49) (n=83) (n=288) Evangelischen overig christelijk (n=49) (n=83) (n=288) Evangelischen overig christelijk (n=49) (n=83) (n=288) (zeer) weinig 54% 32% 17% 5% 45% 60% 45% neutraal 31% 39% 44% 27% 32% 26% 32% (zeer) veel 15% 29% 40% 68% 23% 15% 23% De hel onder vuur B14516 / april 2012 Pag. 12
Ook in de kerk wordt volgens de meeste christenen vaker over de eeuwigheid gepreekt dan over de hel. Dit geldt voor alle kerkgenootschappen. In de kerk wordt over leven na de dood gesproken Rooms-Katholiek PKN Gereformeerden (n=176) (n=135) (bijna) altijd 46% 56% 66% 64% 53% 34% 48% soms 39% 37% 27% 30% 28% 44% 37% (bijna) nooit 15% 7% 7% 6% 18% 23% 15% 1.10 De hel in de kerk Christenen die regelmatig naar de kerk gaan zijn vaker van mening dat er (bijna) altijd over leven na de dood en de hemel wordt gesproken in de kerk. Wat betreft de hel bestaat dit verschil niet. In de kerk wordt over de hel gesproken Rooms-Katholiek PKN Gereformeerden (n=176) (n=135) (bijna) altijd 11% 11% 31% 22% 21% 19% 16% soms 38% 48% 50% 49% 42% 42% 42% (bijna) nooit 51% 41% 19% 29% 37% 39% 41% In de kerk wordt over de eeuwigheid gesproken Rooms-Katholiek PKN Gereformeerden (n=176) (n=135) Evangelischen overig christelijk (n=49) (n=83) (n=288) Evangelischen overig christelijk (n=49) (n=83) (n=288) Evangelischen overig christelijk (n=49) (n=83) (n=288) (bijna) altijd 62% 79% 74% 73% 74% 56% 66% soms 31% 19% 23% 25% 22% 31% 28% (bijna) nooit 6% 2% 3% 2% 4% 13% 7% De hel onder vuur B14516 / april 2012 Pag. 13
Wat is uw beeld van de hel? 1.11 beeld van de hel Afwezigheid van de liefde van God, pijniging en absolute ellende. De weergegeven verzameling van quotes zijn er op geselecteerd dat ze tekenend zijn voor reacties die vaak voor komen. De quotes zijn niet op een betekenisvolle manier gesorteerd. Als het echt waar is, vind ik dat eng. Daar geloof ik niet in want God vergeeft je je zonden. De aarde is soms al een hel voor mensen, maar hier is God nog. Dan moet de hel zelf toch wel een plek zijn van ontzettende duisternis en duistere krachten. Vlammen en een duivel met een drietand. Vaak hier op aarde. Bijvoorbeeld de honger, armoede, criminaliteit en de oorlogen. Lijkt mij een zeer onaangename plek met veel nare geesten van overleden, geen kleur en geen bloemen etc. Kan ik zelf geen voorstelling van maken. De hel onder vuur B14516 / april 2012 Pag. 14
Bijlage Verantwoording Steekproefprocedure Doelgroep van het onderzoek zijn christelijke Nederlanders van 18 jaar en ouder. De geplande steekproefgrootte bedroeg 1000 christenen. Uiteindelijk zijn 1251 ondervraagd. Respondenten zijn wat geloofsovertuiging betreft random uitgenodigd uit het panel van PanelClix. Van tevoren is gelet op een goede verhouding van geslacht, leeftijd en opleiding in de steekproef. Alleen respondenten die aangegeven hebben zich tot een Rooms-Katholieke, Protestantse of overig christelijke stroming te rekenen, zijn uiteindelijk geselecteerd voor het onderzoek. Om de respons te verhogen beloont PanelClix de respondenten met punten (Clix) en worden er reminders verstuurd. Op basis van vergelijkbaar onderzoek is gebleken dat christenen wat opleiding en geslacht betreft weinig afwijken van de gemiddelde Nederlander. Wel is er sprake van een verschil op basis van leeftijd. Op basis van deze informatie is besloten de resultaten te wegen, door middel van post stratificatie, naar de in het referentiebestand gevonden verdeling naar leeftijd. De grootste wegingsfactor bedraagt 1,33 en de kleinste 0,86. Veldwerk De vragenlijst is door EO en het Nederlands Dagblad aangeleverd, en door Blauw van commentaar voorzien. De vragenlijst bestaat uit enkele screenings- en achtergrondvragen, gevolgd door 14 gesloten vragen en één open vraag. Waar mogelijk zijn antwoordcategorieën gerandomiseerd om volgorde-effecten te voorkomen. Het veldwerk liep van 5 tot en met 11 april, en de gemiddelde invulduur was 5 minuten en 45 seconden. Nadat de eerste 10% van de completes binnen zijn gekomen is er een datacheck uitgevoerd. Op basis van deze check zijn geen onvolkomenheden vastgesteld. Analyse Na afloop van het veldwerk is het opgebouwde databestand gecontroleerd op volledigheid en consistentie. Een klein aantal cases (10) is verwijderd omdat zij de vragenlijst te snel hadden ingevuld. Waar in dit rapport gesproken wordt over een verschil, dan is er sprake van een statistisch significant verschil met een significantieniveau van maximaal 5%. Dit betekent dat met minimaal 95% betrouwbaarheid gesteld kan worden dat het waargenomen verschil in de steekproef ook voor de gehele onderzoekspopulatie geldt. Rapportage In aanvulling op dit rapport zijn tevens tabellenboeken opgeleverd, onder andere voorzien van de uitlijstingen van de antwoorden op open vragen, alsmede de definitieve vragenlijst. De hel onder vuur B14516 / april 2012 Pag. 15