België - Belgique PB 1000 Brussel 1 1/1366 Speculeren kun je afleren Wie is de braafste bank van België? Zet mee je schouders onder de BZW Najaar 2012 30 e jaargang nr. 2 Afgiftekantoor 1099 Brussel X, P2A8306 Afzender: FairFin, Vooruitgangstraat 333/9, 1030 Brussel
edito Greg Van Elsen Bank achteruit Voor m n eerste editoriaal ging ik wat spitten in eerdere magazines, om al te bruuske stijlbreuken te vermijden. De intro s verwijzen steevast naar een nieuwe bom die ontplofte in de financiële crisis die intussen haar eerste lustrum vierde. Ook vandaag is het niet ver zoeken: een nieuwe partij armworstelen rond de herkapitalisatie van Dexia tussen België en Frankrijk wordt als een gelijkspel afgedaan, maar in de feiten zijn jij en ik de verliezers. Kortom, een goednieuwsshow hoef je ook vandaag niet te verwachten, al zal ik eindigen met een positieve noot. Terug naar Dexia, of liever naar de voorloper ervan. Ooit was er het Gemeentekrediet, een relatief kleine Belgische bank, die zich specialiseerde in kredietverstrekking aan lokale besturen. Hiervoor deed ze beroep op de inleg van de kleinere spaarder. Bezwaarlijk een spannend bankmodel te noemen, maar wel kerngezond. In de jaren negentig werd dit model evenwel verlaten. De fusie met Crédit Local de France leidt een periode van ongekende internationale expansie in, waarbij het voorzichtige bankmodel dat het Gemeentekrediet typeerde, radicaal omkeert. De rest is geschiedenis. Nu het eerste stof van de bankencrisis stilaan is gaan liggen, groeit de consensus dat de bankensector zich de afgelopen jaren voornamelijk zelf heeft bediend en zich steeds minder met de reële economie inliet. In de gouden jaren voor 2007 leidde dit tot spectaculaire groei en dito winstresultaten. Wanneer bleek dat de financiële hausse op los zand was gebaseerd, eerder dan op reële economische resultaten, moesten de verschillende overheden op een ongeziene schaal tussenkomen om een systeemcrisis, met onvoorspelbaar zware consequenties voor de reële economie, te vermijden. Hoog tijd dus dat banken weer wat braver worden en de traditionele bankiersrol centraal plaatsen: het aantrekken van spaargelden en deze omzetten in kredieten aan bedrijven en particulieren, ten dienste van de reële economie. Een bank achteruit. Helaas moeten we vaststellen dat, ondanks de grootste financiële dip sinds het interbellum, de meeste grootbanken hun risicovolle business model weigeren te verlaten. FairFin kon het niet langer aanzien en heeft een rapport uitgebracht met enkele eenvoudige maar zeer relevante kerncijfers die bovenstaande illustreren. Ondergetekende dompelde zich hiertoe onder in de wereld van lijvige jaarrekeningen en complexe balansen van menig grootbank. Kijk op bladzijde 10 om te weten in hoeverre jouw bank betrokken is in de reële economie. De leuke afsluiter komt van Netwerk Rentevrij. Met SoCrowd, een sociaal crowdfundingplatform, staat een project in de steigers dat een positief financieel verhaal wil brengen (blz. 14). Men zegge het voort. Greg werkt sinds mei 2012 bij FairFin als adviseur duurzaam sparen en beleggen en bij Netwerk Rentevrij als kredietanalist. INHOUD 4 Interview Bernhard Ardaen DEFINITIE Met de reële economie doelen we op het geheel van economische activiteiten dat zich richt op het effectief produceren van goederen en diensten om aan concrete behoeftes te voldoen, in tegenstelling tot de financiële economie die zich louter afspeelt op de financiële markten. 2 7 Zet mee je schouders onder de BZW 8 Tem het bankwezen 10 Wie is de braafste bank van België?
kort Meer spaargeld in de economie, alstublieft Op de onderhandelingstafel van de regering liggen vier voorstellen om spaargeld in de economie te pompen: het zogenaamde spaarboekje B, de volkslening, belastingvermindering voor obligatieleningen en belastingvermindering voor risicobeleggingen. FairFin is het meest enthousiast over de eerste twee voorstellen, aangezien die geen aanspraak maken op de staatskas. Bij het spaarboekje B zouden banken verplicht worden het spaargeld te herinvesteren in de reële economie (denk aan vastgoed en ICT, maar ook financiering van kleine bedrijven en projecten met sociale inslag). De rente voor de spaarder zou minimum 2% tot 3,5% zijn. De volkslening zou worden uitgegeven door de overheid en dienen om spaargeld in te zetten voor moeilijk financierbare projecten als energiezuinige bouwprojecten en ziekenhuizen. We zouden de overheid willen vragen deze voorstellen dringend uit te werken. De blijvende druk op banken om voor de meest winstgevende deals te gaan, gaat ten koste van goedkope leningen aan KMO s en social profit organisaties. Stop voedselspeculatie Het Europees parlement buigt zich de laatste maanden over MiFID, the Markets in Financial Instruments Directive. Dit is een nieuw stuk regulering voor de financiële sector, waarmee onder meer voedselspeculatie aan banden zou kunnen worden gelegd. Een grote groep internationale NGO s slaat de handen ineen om zoveel mogelijk parlementsleden te overtuigen van het belang van strengere regels op speculatie. Anne van Schaik van Friends of the Earth Europe: De leden van het Europees Parlement hebben een unieke kans om voedselspeculatie tegen te gaan. De onderhandelingen gaan in de juiste richting, maar het is cruciaal dat de parlementsleden ervoor zorgen dat de regulering werkt en dat ze de honger van de mensen voorop stellen op de honger van de financiële sector. Maak van Belfius een openbare bank Dexia werd vorig jaar voor de tweede keer gered. Daarmee had de overheid de kans om een modelbank te creëren. Een jaar later is de regering opvolger Belfius liever kwijt dan rijk. De politici tonen geen enkele interesse in de bank. De Dexia commissie adviseerde al: Het is niet aan politici om te bankieren. Verkopen, die handel! Men wijst er terecht op dat de vele politici die in de raad van bestuur van Dexia zetelden het Dexia-debacle niet hebben voorkomen. Dat wil niet zeggen dat de overheid niet zelf een belangrijke speler kan zijn in de financiële sector. Niet door politici allerlei lucratieve postjes te laten bezetten, maar door van Belfius een openbare bank te maken die haar maatschappelijke rol opneemt. Een rol die via een beheersovereenkomst vastgesteld wordt en democratisch gecontroleerd kan worden. Proficiat, Réseau Financement Alternatif! Onze Franstalige zusterorganisatie Réseau Financement Alternatif (RFA) viert dit jaar haar 25ste verjaardag. Het netwerk RFA ontstond in 1987 met de oprichting van Épargne Cigale, het Franstalige Krekelsparen. Ondertussen heeft het zich ontwikkeld tot promotor van een ethisch en solidair financieel systeem, met expertise in vorming en lobbywerk. FairFin wint prijs voor Sociaal-Cultureel Volwassenenwerk fotograaf: Ilse Heip Minister van Cultuur Joke Schauvliege heeft op de Socius Trefdag 22 november de Prijs van de Vlaamse Gemeenschap voor Sociaal-Cultureel Volwassenenwerk 2011-2012 overhandigd aan de organisatie FairFin. Volgens de jury vervult FairFin uitstekend de rol van een sociaal-culturele beweging: sensibiliseren, onderzoeken, adviseren, publiceren, vormen, lobbyen en campagne voeren. De sterkte van die campagnes zit in de samenwerkingsverbanden die daarvoor worden gesmeed, ook over de grenzen heen. Minister Schauvliege: FairFin wijst ons telkens op de positieve kant van geld om te investeren in projecten die mens en milieu vooruithelpen. Voor hernieuwbare energie, Noord-Zuid samenwerking, cultuur, onderwijs of natuurbeheer. Een onversneden oproep tot duurzaamheid en een rechtvaardige wereld. Voor meer informatie zie www.fairfin.be 12 Complementaire munten in actie 14 Netwerk Rentevrij lanceert SoCrowd 16 Achter de schermen Bart Staes 3
interview Frank Vanaerschot We moeten ons afvragen of het bankwezen door de vrije markt georganiseerd moet worden FairFin stelt zich de vraag hoe greep te krijgen op het bankwezen. In dit magazine gaan we te rade bij Bernhard Ardaen, zogenaamde klokkenluider van Dexia. Hij werkte 20 jaar voor de bank en pende zijn visie op het Dexia schandaal neer in het boek Tijdbom Dexia (2012). element. De cruciale periode om de private aandeelhouders het risico te laten dragen was 2007. Daarna begon de crisis in de financiële sector en was het eigenlijk te laat voor een oplossing zonder staatssteun. Het is 18 oktober als we Bernhard Ardaen ontmoeten, exact een jaar nadat de Belgische overheid een garantie van 54 miljard euro heeft gegeven aan de Dexia Holding, het vehikel waarin alle rommelhypotheken van Dexia zitten. In totaal bedraagt deze waarborg 90 miljard euro, het resterende bedrag van de waarborg is voor rekening van Frankrijk en Luxemburg. In zijn boek stelt Ardaen onder andere dat de Dexia Holding vanaf 2014 elk jaar 2 miljard euro nodig heeft. Begin november heeft de geschiedenis hem al ingehaald: België hoestte 2,9 miljard euro op om de Dexia Holding van het faillissement te behoeden. Hoe denkt u dat men het probleem van Dexia had moeten aanpakken? Dexia was al enkele jaren voor de crisis blootgesteld aan grote risico s. De bank had een zeer grote obligatieportefeuille. Als de marktwaarde van deze obligaties daalde, zou dit een slecht signaal sturen naar de investeerders in de bank en zorgen voor instabiliteit. Mijn doel was om dit probleem aan te pakken op een manier waarop Dexia zélf haar problemen kon oplossen. Daarom pleitte ik er in 2006 al voor om een bad bank op te richten in Dexia. Een bad bank die de obligatieportefeuille overnam of een waarborg bood op mogelijke verliezen op die obligaties. Ik vond echter geen steun binnen de bank. Men vond het niet nodig de onevenwichten die in de bank geslopen waren, aan te pakken. Tijdens de redding van 2008, toen de overheid een kapitaalsverhoging van 6 miljard doorvoerde, is het idee van dit soort bad bank ook ter sprake gekomen, maar vond het opnieuw geen gehoor. Dit keer waarschijnlijk om politieke redenen. In 2010 is de ACV met een plan op de proppen gekomen om de goede stukken van Dexia te verkopen. Dat waren Dexia Bank België, Dexia Luxemburg, Denizbank (Turkije), RBC Dexia (Canada), Dexia Asset Management, etc. Het geld dat uit de verkoop van deze stukken kwam moest de bad bank, voornamelijk DCL (het Franse deel) verstevigen. Zo hoopte het ACV het probleem te kunnen afzonderen van de gezonde stukken. Dit schema is uiteindelijk gevolgd bij de ontmanteling van Dexia. De timing en de manier waarop die ontmanteling gebeurt stond niet in het plan van de ACV ze hadden geen nationalisering van Belfius voor ogen maar als je naar het eindresultaat kijkt, zie je dat het plan van de ACV uit 2010 dicht bij de gekozen aanpak ligt. Timing is echter een belangrijk In de gekozen aanpak worden de gezonde stukken wel afgezonderd van de toxische beleggingen, maar uiteindelijk is het de belastingbetaler die via een waarborg van de overheid het risico van die beleggingen draagt. Dit scenario lijkt me nogal ver verwijderd van het idee om Dexia zelf haar problemen te laten oplossen. Uiteindelijk is de gekozen aanpak zowat het omgekeerde van wat ik voorstelde in 2006. De gezonde stukken van Dexia worden verkocht en de Dexia Holding is een zombiebank waarvan de financiering enkel op basis van een overheidsgarantie mogelijk is. De verkoop van activiteiten kan eenmalige inkomsten opleveren, maar daar houdt het op. Alle bancaire activiteiten zijn weg. Bijgevolg heeft de Dexia Holding enkel inkomsten uit de bestaande portefeuilles. Het enige wat men met die Dexia Holding kan doen is de financieringskost zo laag mogelijk houden. In mijn boek voorspel ik op basis van de gegevens die ik toen ter beschikking had, dat de Dexia Holding ons mogelijk 20 miljard euro kost. Goldman Sachs begreep wel dat het wenselijk was om zich in te dekken tegen verlies op de obligatieportefeuille en gebruikte andere banken als bad bank. Goldman Sachs sloot 4
Zonder waarborg voor Dexia Holding hadden we een probleem zo groot als de Griekse crisis fotograaf: Hernan Silenus De overheid is niet per se een slechte oplossing. Het beheer van een overheidsbank biedt wel enkele uitdagingen. Als politici in raden van bestuur zitten, zijn zij niet beter of slechter dan anderen. De link tussen de bank en de politieke organen bestaat best uit een beheersovereenkomst die door democratische instellingen opgevolgd kan worden. Politici moeten niet tussenkomen in specifieke dossiers. De eerste missie van een overheidsbank moet zijn om lokaal spaargeld zo efficiënt mogelijk naar de lokale economie te krijgen. Dit is een gezond financieel systeem, maar zonder spectaculaire winsten. een soort verzekeringsproducten af die hen geld opbrachten als hun obligatieportefeuille in waarde zou dalen of niet volledig zou terugbetalen. Wat was er gebeurd als de overheid geen waarborg aan de Dexia Holding had gegeven? De Holding was failliet gegaan. Dit zou een groot verlies hebben ingehouden voor honderden banken en investeerders. Van de 250 à 300 miljard euro die Dexia op haar balans heeft staan zou er zeker onmiddellijk verlies komen. De orde van grootte van het probleem is te vergelijken met de Griekse crisis. De overheid heeft Belfius genationaliseerd, maar is van plan om de bank weer te verkopen. Vindt u dat een goed idee? Ten eerste hoort Belfius niet thuis op de beurs. Er moeten gematigde winstverwachtingen zijn. Als de bank verkocht wordt, is het geen goed idee de bank in het buitenland te verkopen zoals met Fortis gebeurde toen het in 2008 aan het Franse BNP Paribas werd verkocht. Ik zeg dat niet uit nationalisme. De traditionele rol van een bank is om spaargeld op te halen en kredieten te verstrekken. Het is niet wenselijk dat een derde speler een buitenlandse bank in de relatie tussen Belgische spaarders en Belgische bedrijven winst maakt en er belastingvrij mee aan de haal gaat. We moeten ons afvragen of zaken zoals water- en energievoorziening of het bankwezen door de vrije markt georganiseerd moeten worden. Ik ben daar niet van overtuigd. De beste aandeelhouders van Belfius zouden de klanten of de overheid zijn. Zou de overheid een bank kunnen beheren? U zei daarnet dat Belfius niet op de beurs thuis hoort. Wat met de rest van de bankensector? De bankensector zou niet beursgenoteerd moeten zijn. Het is moeilijk om als bank de winstverwachtingen van de beurzen in te lossen zonder aan meer speculatieve activiteiten te doen. Zelfs de miserie met investeringsbanken is pas begonnen toen ze op de beurs gingen in dit deel van banken gebeuren de meest risicovolle activiteiten en tot voor kort waren die gesplitst van banken die spaargeld van klanten gebruiken. Bent u een voorstander van een splitsing van het spaar- en investeringsbankieren? Iedereen heeft in de goede tijden meegeprofiteerd van de winsten uit risicovolle activiteiten. Als we terugkeren naar het traditionele bankieren, kunnen we de manier waarop 5
We moeten ons afvragen of het bankwezen door de vrije markt georganiseerd moet worden banken momenteel functioneren, niet meer financieren. Wie voor een splitsing is, moet dat inzien. De overheid zou kunnen proberen speculatie op een andere manier onder controle te krijgen, maar dat gaat zeer moeilijk zijn. Als dat niet kan, is het beter om te splitsen. Kunnen speculatieve activiteiten nog? In elk geval enkel met het geld van de investeerders zelf. Niet met spaar of belastingsgeld. Wat dan met bijvoorbeeld voedselspeculatie? Het zal iemand die geen voedsel meer kan betalen omdat de prijs van graan door speculatie gestegen is, worst wezen of die speculatie gebeurde met mijn spaarcenten of het kapitaal van een investeerder. In de voedselmarkt zou je bijvoorbeeld ervoor kunnen zorgen dat puur financiële spelers gewoon geen toegang meer hebben tot voedselmarkten. Die investeerders hebben geen enkele toegevoegde waarde, tenzij voor zichzelf en hun kinderen natuurlijk. Een bijkomend element dat het reguleren van de financiële sector bemoeilijkt, is de politieke invloed van de financiële sector. Ja, kijk maar naar de EU bijvoorbeeld. Vlak na de crisis vraagt de EU aan een expertengroep advies om de crisis te bestrijden. Die groep kwam onder leiding van Jacques Larrosière te staan (een adviseur van de CEO van BNP Paribas, red.). Meer dan de helft van de leden van die groep bestond uit adviseurs van Amerikaanse banken. Of neem Griekenland. De EU doet niets in dat land zonder Deutsche Bank en BNP Paribas. Uiteindelijk zijn het vooral Amerikaanse investeringsbanken die de regels van het spel bepalen. Die investeringsbanken zitten letterlijk en figuurlijk overal. Goldman Sachs is daar een mooi voorbeeld van. Politici zijn te naïef Politici gaan mee in de logica van bankiers en gaan mee in de logica van deze bankiers wat betreft het herorganiseren van de financiële sector. Arco, de coöperatieve investeringspoot van het ACW en een van de grootste aandeelhouders van Dexia, krijgt veel kritiek en ook het coöperatief bankieren wordt bekritiseerd. Ziet u nog heil in coöperatief bankieren? De verantwoordelijkheid van Arco in het Dexia-schandaal moeten we niet zien als het falen van coöperatief bankieren. Arco is in die situatie terechtgekomen omdat ze door de algemene roep naar schaalvergroting en internationalisering de greep op de gebeurtenissen voor een groot stuk verloren is. Men zou kunnen stellen dat ze hierdoor de indruk wekten dat het coöperatieve gedachtegoed verlaten werd. Rim Ayadi, een onderzoekster van het CEPS, doet interessant onderzoek naar de financiële sector. Ze kwam tot de conclusie dat coöperatieve banken voor meer stabiliteit zorgen. Om het nut van coöperatief bankieren te illustreren, moeten we terugkeren naar de fundamenten van bankieren. Er is eigenlijk een zero sum game tussen spaargeld en kredietverlening. In een traditionele bank komt de winst voort uit het verschil tussen de rente die men geeft aan spaarders en de rente die men aanrekent aan mensen of organisaties die een lening aangaan bij de bank. Als je veel rente geeft op spaargeld, moet je dat doorrekenen in de rente die mensen en bedrijven die leningen aangaan en omgekeerd. Een bank kan klanten, spaarders én kredietverleners uitpersen om zoveel mogelijk winst te maken. Door al deze verschillende stakeholders mee te laten beslissen over het beleid van een bank, kan men dit voorkomen. Coöperatieve banken kunnen dus beter zijn, maar een gevaar is dat ze laks worden. Rabobank pakt dit probleem goed aan door interne kwaliteitsnormen te hanteren die iedereen wakker houdt. Hiervoor gebruikt men de doelstelling om een AAA rating te behouden. Wie op Arco schimpt moet eens naar Rabobank kijken. Ziet u een oplossing in het businessmodel van ethische banken als Triodos? Voor mij begint ethisch bankieren met niet op de beurs te zitten en als missie te hebben om de reële economie te financieren met klanten of de overheid als aandeelhouders. In deze situatie kunnen er verschillende ethische keuzes gemaakt worden over waar we wel en waar we niet in investeren. De uitdaging is om deze ethische criteria toe te passen in banken die groter zijn dan de ethische banken die we kennen. In de financiële sector zit je ook met het probleem dat wanneer een bank in een onethische praktijk investeert, de rest van de sector zich gerold voelt omdat die bank met een winstgevende deal is gaan lopen. De banken die de ethische keuze gemaakt hebben zouden net fier moeten zijn. 6
campagne Zet mee je schouders onder de BZW De manier waarop de financiële wereld vandaag werkt, werkt niet meer. Genoeg gesleuteld aan de marges van het bestaande systeem. Hoog tijd om het over een andere boeg te gooien. We hebben BZW s nodig. BZW s? Banken zonder winstoogmerk. Huh..? Ons geld en onze samenleving zijn niet veilig bij de banken zoals ze er nu uit zien. De meeste banken gebruiken ons geld niet om er zinvolle dingen mee te doen, maar om er zelf rijker van te worden. Ze speculeren ermee, investeren het in activiteiten die het milieu vervuilen, in bedrijven die hun werknemers uitbuiten, in wapens, enz. De crisis heeft hier niets aan veranderd. We hebben nood aan een radicaal ander bankmodel. Wij dachten aan een BZW: zoiets als een vzw (vereniging zonder winstoogmerk), maar dan voor banken. Maar een bank moet toch winst maken? Dat ze geld verdient door rente te vragen op leningen, vinden wij geen probleem. Maar winst mag niet de belangrijkste drijfveer zijn voor een bank. Een bank moet in eerste plaats maatschappelijk zinvolle projecten mee mogelijk maken, ze moet streven naar sociale winst. En wie gaat dan bepalen wat zinvol is? Investeringen moeten mens- en milieuvriendelijk zijn. Iedereen die bij de BZW betrokken is, kan deze investeringen mee sturen. Is dat niet een beetje al te naïef? Wij vinden het naïef dat je als bank denkt dat je casino kunt spelen met andermans geld zonder voor het verlies op te draaien, simpelweg omdat je zogenaamd onmisbaar bent. Er bestaan bovendien genoeg voorbeelden van succesvolle BZW s. Gaan we nu zelf een BZW oprichten? Nee, wij willen met deze campagne draagvlak creëren voor het idee van een BZW. En met dat draagvlak: ruimte. Nieuwe BZW s stuiten in de praktijk op allerlei hobbels van politieke en fiscale aard. Zo zijn ze gedoemd in de marge te blijven. Wij willen die hobbels uit de weg ruimen. Ons concrete doel: zorgen dat zoveel mogelijk politieke partijen in hun programma voor de verkiezingen in 2014 een punt maken van een vruchtbaar klimaat voor BZW s. Belfius zou ook een BZW moeten worden. Hoe zet ik mee mijn schouders onder de BZW? We willen graag jullie naam onder het idee van de BZW. Dit idee werkt alleen als het aanhang heeft. Elke naam telt. Onderschrijvers van de BZW worden op de hoogte gehouden van de vorderingen en uitgenodigd voor de feestelijke oprichting van de BZW. Vul je gegevens in op www. fairfin.be/bzw of op onderstaand strookje en stuur hem op naar FairFin, Vooruitgangstraat 333/9, B-1030 Brussel. Namens de BZW: BijZonder Welbedankt!!! Ja, ik zet mee mijn schouders onder de BZW Naam Adres Mailadres 7
campagne Fotograaf: Leen Schmücker Tem het bankwezen FairFin startte dit jaar de campagne Tem het bankwezen. Hierin willen we mensen mobiliseren voor een financieel systeem op mensenmaat. Banken hebben een maatschappelijke verantwoordelijkheid en het wordt hoog tijd dat ze die opnemen. Stap 1: de stickers Om mensen de kans te geven hun verontwaardiging over de gang van zaken na de financiële crisis te uiten, stelde FairFin stickers ter beschikking. Acht verschillende slogans verwijzen naar twee grote problemen binnen het financieel systeem: schadelijke speculatie en het gebrek aan democratie als het om politieke besluitvorming rond banken gaat. Schadelijke speculatie Banken zijn zich door de jaren heen steeds meer gaan toeleggen op het ontwikkelen en verhandelen van financiële producten. Geld wordt louter ingezet om er meer geld van te maken. Zo verloren banken een groot deel van hun meerwaarde als financier voor de samenleving. Bovendien hebben dergelijke geldspelletjes wel degelijk hun weerslag op de reële economie. Als speculanten investeren in graan omdat hun dat een winstgevend product lijkt, kunnen ze de prijzen dusdanig opdrijven dat de mensen die het graan echt nodig hebben, omkomen van de honger. Zo brengt speculatie welvaart en stabiliteit van de maatschappij in gevaar. Gebrek aan democratie De overheid heeft de banken gered, maar leeft sindsdien ironisch genoeg meer dan ooit in de greep van de financiële sector. Dit komt onder andere doordat de overheid na de reddingsacties met een staatstekort achterbleef. Hierop moest ze weer lenen en wel bij diezelfde banken. De verkozenen werden slaaf van de schuldeisers. Onterecht, want zonder de overheid waren de banken failliet gegaan. Het gebrek aan hervormingen is langs de ene kant het resultaat van lobbywerk van de financiële sector, maar langs de andere kant het bewijs dat de overheid zijn burgers niet beschermt. De manier waarop de politiek nu omgaat met de financiële crisis, heeft als gevolg dat de winsten voor de banken zijn en de verliezen voor de samenleving. Mensen konden bij FairFin stickers opvragen om die zelf te plakken of ze konden meedoen aan een heuse plaktour. Zo was FairFin bijvoorbeeld van de partij om samen met de deelnemers van het KlimaatActieKamp stickers doorheen Leuven te plakken. Het bankwezen ter plekke heeft het geweten. Stap 2: de BZW Met de oproep voor ondertekening van de BZW (zie pag. 7) wil FairFin aandacht vragen voor ethische alternatieven in de bankwereld. We hebben nieuwe kredietverleners nodig, maar deze komen met de huidige financiële regelgeving allerlei onmogelijke obstakels tegen. Hier moet de politiek iets aan doen. FairFin wil nu zoveel mogelijk schouders onder de BZW verzamelen, om in 2013 alle politieke partijen te overtuigen van het belang van een vruchtbaar klimaat voor BZW s. Ook op de planning in 2013: de feestelijke symbolische oprichting van de BZW. Alle ondertekenaars worden uitgenodigd. Blijven plakken Ondertussen nodigen we jullie uit om mee stickers te blijven plakken! Voor een pakketje kun je contact opnemen met FairFin, via sticker@fairfin.be of 02 201 0770. Vermeld in je aanvraag of je er 10, 20, 50, 100 of 200 wilt. IJsbreker 8
9 Foto: André Godts
onderzoek Greg Van Elsen Wie is de braafste bank van België? In hoeverre zijn de banken actief op de Belgische markt betrokken in de reële economie? Hoeveel van hun bezittingen zijn uitstaande leningen, of hoeveel zijn eerder risicovolle beleggingen? In welke mate financieren ze zich met spaargeld of eerder met kortlopende schulden? FairFin gaat op zoek naar de braafste bank in België. Opzet We namen de volgende banken onder de loep: aade zes grootste banken op basis van de totale spaarinlage in België: BNP Paribas, Belfius, KBC, ING, Deutsche bank en Argenta. Deze banken vertegenwoordigen het gros van het totale spaargeld in België. aatriodos: wordt specifiek meegenomen omdat het zich als duurzame bank profileert. Interessant om deze resultaten te vergelijken met die van traditionele banken. Elke bank werd onderzocht op een aantal kwantitatieve parameters die blijken uit de door hun neergelegde geconsolideerde jaarrekening van 2011. Vooral de geconsolideerde balans is een interessante bron van informatie. Ze geeft enerzijds weer welke bezittingen een bank heeft (de activa) en anderzijds hoe ze deze bezittingen financiert (de passiva). De meest relevante posten op de balans zijn de volgende: aaleningen: dit betreft leningen aan klanten, namelijk particulieren en bedrijven. Leningen aan andere financiële instellingen worden niet meegenomen omdat deze niet wezenlijk bijdragen aan de reële economie. aadaarnaast kijken we naar de effectenportefeuille van de verschillende banken. Men hanteert een aantal classificaties waaronder financiële instrumenten kunnen vallen. Effecten held to maturity betreffen activa die een bank denkt aan te houden tot de vervaldag en dus niet speculatief van aard zijn. Wij richten onze aandacht meer specifiek op effecten held for trading: dit zijn risicovolle activa die de banken typisch aanhouden in de markten voor korte termijnhandel, met een sterk vermoeden van speculatief karakter. aatotale activa: totale waarde van alle activa. aadeposits: betreft de spaartegoeden van klanten (bedrijven en particulieren), kortom wat bedrijven en particulieren op hun rekeningen bij die banken hebben uitstaan. Tegoeden van andere financiële instellingen worden hier niet meegenomen. aatotaal vermogen: totale waarde van alle passiva. Dit laat ons toe de volgende ratio s te berekenen: Ratio 1: Leningen / totale activa Deze ratio geeft weer in welke mate banken hun middelen gebruiken om particulieren en bedrijven te financieren via klassieke leningen. Ratio 2: Trading/ totale activa Deze ratio geeft weer in welke mate banken risicovolle beleggingen aanhouden, met een aanwijsbaar speculatief karakter. Ratio 3: Deposits/ totaal vermogen Deze ratio geeft weer in hoeverre een bank zich financiert met spaartegoeden van klanten om haar bezittingen te kunnen verwerven. Dit soort financiering biedt de bank een stabiele basis. Op basis van de drie onderzochte ratio s, die indicatief zijn voor de mate waarin een bank betrokken is in de reële economie, kunnen we 10
KBC Belfius Financiert reële economie Actief in speculatie Stabiele financiële basis BNP Paribas Argenta ING Deutsche Bank Triodos zeer slecht slecht gemiddeld goed zeer goed Leningen/ Totale activa Trading/ Totale activa Deposits/ Totaal vermogen KBC 49% 9% 49% Belfius 40% 15% 30% BNP Paribas 34% 39% 28% Argenta 53% 1% 64% ING 47% 10% 37% Deutsche Bank 19% 51% 28% Triodos 66% 0% 87% het volgende stellen wat betreft de banken actief in België: 1. Argenta scoort van alle traditionele banken het best op de verschillende ratio s: de bank zet meer dan de helft van haar middelen in voor het effectief financieren van de reële economie en teert voornamelijk op spaarinlages van haar klanten. Voorts houdt de bank amper producten aan die expliciet korte termijnwinst najagen. 2. KBC en ING, op enige afstand gevolgd door Belfius vormen de middenmoot in dit verhaal. Van de eerstgenoemden bestaat bijna de helft van hun totale portefeuille uit uitstaande leningen aan particulieren en bedrijven. Belfius volgt hier met 40% aan uitgekeerde leningen. Voorts kan KBC rekenen op een ruime spaarinlage die bijna de helft van bezittingen financiert. ING en Belfius scoren met respectievelijk 36% en 30% merkelijk lager. Deze middengroep is tenslotte ook al wat actiever in trading. 3. Het plaatje bij BNP Paribas en Deutsche Bank ziet er volledig anders uit. Een duidelijke minderheid van hun activa zit in klassieke leningen die de reële economie ten goede komen. Bij Deutsche Bank zelfs minder dan één vijfde. Dit laat uiteraard veel ruimte voor risicovolle beleggingen en ook hier spant de Duitse gigant de kroon. Meer dan de helft van haar activiteiten catalogeert ze als trading. BNP doet amper onder met 40% aan dit soort beleggingen. Tenslotte financieren beide grootbanken zich met slechts 27% aan spaarinlages van hun klanten. 4. Naast de traditionele banken namen we Triodos, de bank die zich expliciet richt op duurzaam en ethisch bankieren, onder de loep. Triodos scoort het best op de verschillende ratio s. Tweederde van haar bezittingen bestaat uit klassieke leningen en hiertoe financiert ze zich met 86% aan spaarinlages van haar klanten. Hiermee is de bank veruit de kampioen in het financieren van de reële economie. Uit ons onderzoek blijkt dat banken die voornamelijk inzetten op het verstrekken van kredieten aan bedrijven en particulieren, veel minder geneigd zijn om te spelen met complexe producten voor eigen rekening. Deze banken financieren zich bovendien relatief meer met spaargeld, eerder dan te rekenen op vaak korte termijnfinanciering van andere financiële instellingen. Aan de andere kant van het spectrum vinden we banken die risicovol beleggen voor eigen rekening interessanter vinden dan investeren in de reële economie. Deze banken zijn steevast meer afhankelijk van andere financiële instellingen voor hun financiering, vaak op korte termijn. De gevaren van dit bankmodel werden afdoende bewezen tijdens de recente financiële crisis. We zijn er dan ook van overtuigd dat de meeste banken weer wat braver mogen worden en zich vooral ten dienst moeten stellen van de reële economie. FairFin wil hiertoe spaarders stimuleren hun deposito s te plaatsen bij banken die zich in de eerste plaats inzetten voor de reële economie. Kijk voor het volledige onderzoek op www.fairfin.be/een-bank-achteruit 11
muntuit Hugo Wanner & Marjon Meijer Complementaire Munten in Actie Onder de titel Gemeenschapsmunt als zinvolle aanvulling op de euro was er op 13 november in Hasselt een eerste studiedag in het kader van het Europees project Community Currencies in Action (CCIA), waaraan FairFin deelneemt. Aan het woord kwamen partners uit Engeland, Nederland, Frankrijk en België, maar ook Bernard Lietaer, econoom en begeesterd pleitbezorger van de complementaire munt. Gastheer was Limburg.net, de afvalintercommunale van de provincie Limburg en een pionier in complementaire munten. Hier volgt een verslag van een bijeenkomst over afval en geld, twee zaken die zo komen we gedurende de namiddag te weten eigenlijk niet zouden hoeven te bestaan. E-portemonnee Directeur van Limburg.net Kris Somers vertelde hoe hij na het lezen van Lietaers boek Het geld van de toekomst (1999) het idee kreeg om een spaar- en beloningssysteem in te zetten als oplossing voor het afvalprobleem in Limburg. Inwoners zouden punten kunnen verdienen door duurzaam gedrag (anti-reclamesticker op brievenbus, thuis-composteren, zwerfvuilacties ). En ze zouden diezelfde punten kunnen uitgeven aan duurzame producten (spaarlampen, NMBS reischeques, aankopen Kringwinkel ). Samen met Bond Beter Leefmilieu startte Limburg.net het project op in 2001 en inmiddels doen er tien Limburgse gemeenten mee. FairFin helpt Limburg.net om dit aantal in het kader van het CCIA project te verviervoudigen. Waarom complementaire munten? Als een vliegtuigsysteem tien keer per jaar zou crashen, zou men het herzien. Bij het banksysteem doet men dat niet. Bernard Lietaer laat zien hoe er tussen 1970 en 2012 ruim vierhonderd financiële crisissen zijn geweest. Hoe dat komt? Doordat het financieel systeem te eenzijdig op efficiëntie focust, met als gevolg een monopolie van (supra)nationale munten. Het is uitsluitend gericht op volume en niet op diversiteit. Aan de andere kant van het spectrum vinden we veerkracht. Teveel veerkracht is ook niet goed, dat zou ontstaan als bijvoorbeeld iedereen zijn eigen munt zou hebben. Er zou niets meer gebeuren. Een ideale situatie vinden we ergens in het midden: een algemene munt, aangevuld met een verscheidenheid van lokale munten, zorgt voor het meest duurzame systeem. Lietaer: Ik zie complementaire munten als een trainingsinstrument voor de spieren die we vergeten zijn te gebruiken. Of het nu sociale cohesie, recyclage of lokaal consumeren is. Complementaire munten dienen om ons bewust te maken van wat we doen. Als we een volledig bewustzijn hebben, hebben we helemaal geen geld meer nodig! Applaus. Wat is een goed doel? Complementaire munten zijn munten, anders dan de euro, die er parallel mee lopen en bepaalde zelfgekozen noden, beter vervullen, aldus Lietaers definitie. Maar welke noden zijn het dringendst? Wat is duurzaam, wat is sociaal? 12
Voorstelling partners WCVA De Wales Council for Voluntary Action overkoepelt honderden NGO s in Wales en fungeert als leadpartner voor dit Europees samenwerkingsverband. www.wvca.org.uk Qoin Is een expertisecentrum dat initiatiefnemers helpt bij het ontwerpen en implementeren van complementaire munten. www.qoin.org Spice Is een NGO in Wales en Engeland met een ruime ervaring in het opzetten van Timebanks, een muntsysteem waar de deelnemers mekaars inzet waarderen in tijd. www.justaddspice.org Lambeth Lambeth is een dichtbevolkte wijk in Londen waar op kleine schaal een complementaire munt gebruikt wordt: Brixton. De lokale overheid wil met een gemeenschapsmunt het bedrijfs leven en de economie steunen. www.lambeth.gov.uk/home.htm Amsterdam Oost Is de lokale overheid voor het oostelijke stadsdeel van Amsterdam, dat nu experimenteert met het opzetten van een lokale munt, de Makkie, om daarmee het sociaal weefsel in een kleine wijk te versterken. www.makkie.cc fotograaf: Katrien De Volder NEF De New Economics Foundation is een gerenommeerd onderzoeksinstelling die alternatieven voor ons financieel bestel formuleert en promoot. www.neweconomics.org In Japan, waar men de zorgmunt Fureai Kippu lanceerde, was het overduidelijk. Oude mensen leefden geïsoleerd en kregen te weinig zorg. Het kan ook minder tragisch. In Gent was het de droom van de bewoners om een hofje te hebben dat het startpunt bood voor de stad om de Torekes in te voeren. Iedere gemeente of organisatie die een munt wil lanceren, bepaalt zelf wat voor hen belangrijk is. Zo is de Nederlandse organisatie Qoin bezig met een munt voor KMO s. Een aanpak die bij het publiek volgende kritiek uitlokt: het bedrijfsleven faciliteren, wat is daar nou sociaal aan? Rob van Hilten legt uit: Onze cultuur wordt bepaald door het bedrijfsleven. Door het wegnemen van handelsbarrières is er een oneerlijke speelvloer ontstaan voor multinationals en kleinere ondernemingen. Resultaat: clone cities (steden die door de winkelketens zo op elkaar lijken dat ze inwisselbaar zijn, red.). Wij willen KMO s betere posities geven, zodat werkgelegenheid en cultuur wordt behouden. Dat lijkt mij zéér sociaal. Limburg.net Is de afvalintercommunale voor heel de hele provincie en stad Diest, en tevens een pionier met een complementaire munt de e-portemonnee om de burgers te stimuleren tot milieugunstig gedrag. www.limburg.net FairFin Is subpartner voor Limburg.net en levert expertise voor de verdere ontwikkeling van de e-portemonnee. www.fairfin.be Nantes Deze Franse stad ontwikkelde zelf een gemeenschapsmunt en zal zich aansluiten bij het CCIA project. www.unemonnaiepournantes.fr CCIA Het CCIA project is een eerste bundeling van ervaringen in het land van de complementaire munten. Lietaer: We hebben vaak al moeite om op ons eigen eilandje te overleven. Nu kunnen we laten zien dat we goede bouwstenen kunnen bieden én dat die goed aan elkaar passen. www.communitycurrenciesinaction.eu 13
rentevrij Tom Alleman en Greg Van Elsen Netwerk Rentevrij lanceert pilootproject In het vorige nummer las je hoe Netwerk Rentevrij pioniert in het betrekken van sympathisanten bij de financiering van projecten. En hoe initiatieven rond dat zogenaamde crowdfunding stilaan hun weg vinden naar een ruimer publiek. Hoog tijd dus voor een sociale variant meenden we. SoCrowd werd geboren. Uitpakken met een innovatief financieringsinstrument doe je best voorzichtig, zeker in tijden waarin de tol van de afgelopen financiële crisis elke dag groter lijkt te worden. Meer dan ooit wordt met de vinger gewezen naar de financiële whizzkids die ingewikkelde en creatieve instrumenten bedachten die achteraf enkel kortetermijnwinsten en risicoverschuiving bleken na te streven. Bankieren moet weer saai worden is een terechte slogan voor zaken als de scheiding van spaar- en investeringsbanken, meer transparantie en beheersbare risico s. De woorden creatief en innovatief wekken, in combinatie met financiën, al vlug argwaan op. Toch zijn wij er bij Netwerk Rentevrij van overtuigd dat er ruimte is voor een innovatief en creatief financieel product. We hebben het dan niet over exotische afgeleide producten, maar over een eenvoudig en transparant instrument dat een positief financieringsverhaal kan brengen. Met SoCrowd willen we een volwaardig sociaal crowdfundingsplatform uitbouwen waar organisaties met een maatschappelijke meerwaarde op een innovatieve manier financiering kunnen zoeken voor hun projecten. Op dit online platform zullen organisaties hun project aantrekkelijk voorstellen om financiële steun te verwerven van leden, sympathisanten of bevriende organisaties maar ook van een ruimer publiek van geïnteresseerden. Om de nodige buzz rond het project te creëren voorzien we een optimale integratie met diverse sociale media. Een moderne vorm van fondsenwerving hoor ik je zeggen? Niet helemaal. SoCrowd werkt namelijk niet met giften, maar met kapitaal dat men weer kan opvragen. Concreet kan men een project steunen van zijn of haar favoriete organisatie door één of meerdere aandelen van Netwerk Rentevrij te kopen. Netwerk Rentevrij verdubbelt dit bedrag en keert het uit als een renteloze lening aan de betrokken organisatie zodat zij hun project kunnen realiseren. Samen met de achterban financieren we op die manier organisaties die maatschappelijke meerwaarde creëren. Zowel voor de organisatie als voor de sympathisant is dit rentevrij, waardoor het beschikbare kapitaal optimaal kan worden aangewend voor het project. Het Filmhuis in Mechelen bood ons een mooie kans om dit nieuwe concept te proefdraaien. Filmhuis Mechelen is al decennia actief in de promotie van de betere film en schuwt het maatschappelijk engagement in hun programmatie geenszins. Met de introductie van de digitale projectors stonden ze voor een torenhoge investering maar helaas bleef de subsidiekraan dicht. Om de resterende 20.000 euro te verzamelen, deed Filmhuis Mechelen een beroep op SoCrowd. Operatie Red Het Filmhuis werd eind oktober gelanceerd met een oproep om 100 x 100 euro te verzamelen. De aftrap van deze campagne kon rekenen op flink wat persaandacht en drie weken later is al ruimschoots driekwart van het beoogde kapitaal verzameld! Deze bliksemstart is in de eerste plaats een goede zaak voor Filmhuis Mechelen, dat zich gesteund ziet in haar goede werking. Maar uiteraard sterkt dit ook ons in de overtuiging dat we met Socrowd een positief financieel verhaal kunnen schrijven. We willen met SoCrowd de wereld niet veranderen, maar wel een boodschap geven dat het anders kan. Dat er mensen zijn die op zoek gaan naar maatschappelijk rendement. Die willen weten waarvoor hun geld gebruikt wordt. Mensen die bewust kiezen om te investeren zonder rendement om zo de organisatie van hun keuze financiële ademruimte te geven. Samen met die mensen werken we op een positieve en creatieve manier aan financiële innovatie. Het verhaal van SoCrowd wordt nog volop geschreven. De echte lancering van een online platform wordt verwacht in het voorjaar 2013. Intussen kan je wel al terecht op: www.rentevrij.be/filmhuis en https://www.facebook.com/socrowd 14
word lid FairFin verkoopt structurele financiële oplossingen aan 20 euro/stuk Na de financiële crisis is iedereen het erover eens dat het anders moet in de banksector. Maar hoe? FairFin heeft wel een idee. Het financieel systeem moet geld niet zien als doel op zich, maar als instrument voor de ontwikkeling naar een duurzame en sociaal rechtvaardige samenleving. En wat gaat FairFin daaraan doen? aategenwicht bieden aan het huidige financieel systeem aameer burgers betrekken bij financieel-economische thema s aapleiten voor kredietinstellingen met sociaal oogmerk Wanneer? NU! We zitten op een goede golf. De financiële crisis heeft de vanzelfsprekendheid van ons financieel systeem op de helling gezet. Nu is het zaak te zorgen dat niet alles weer business as usual wordt. FairFin gaat voor een structurele oplossing. Inspanningen van FairFin hebben al tot mooie dingen geleid aain België mag niet meer in clustermunitie en wapens met verarmd uranium worden geïnvesteerd aavia alternatieve kredietinstelling Rentevrij kun je je geld veilig investeren in een positief project naar keuze aade Gentse wijk Rabot heeft haar eigen munt en vormt een inspiratie voor initiatieven doorheen Europa aaop onze site vind je een overzicht van de meest duurzame banken en bankproducten op de Belgische markt Deze verhalen kunnen we alleen blijven maken als we inkomsten hebben. Het is zo belangrijk dat je lid wordt. aahoe groter onze achterban, hoe luider onze stem. Banken en politici moeten begrijpen dat de vraag om een ander financieel systeem een gedeelde vraag is, met veel draagvlak in de samenleving. aaalleen met onafhankelijk geld kunnen we dit onafhankelijk werk blijven doen. Lid zijn van FairFin biedt de volgende voordelen: aaje ontvangt een exclusief FairFin T-shirt aaje ontvangt het FairFin Magazine (tweemaal per jaar) aaje krijgt 10% korting op FairFin activiteiten en FairFin producten Je kunt je als lid aanmelden via onze website: www.fairfin.be/lid Na ontvangst van je betaling ontvang je zo spoedig mogelijk je T-shirt. Het FairFin lidmaatschap geldt voor één persoon. Geen internet? Maak dan de 20 euro over op rekening (BE 21)5230 8038 64 03 (IBAN) / TRIOBEBB (BIC) met de mededeling lidgeld en je model en maat T-shirt naar keuze. Voor het model kies je man of vrouw, voor de maat S, M, L of XL. Bijvoorbeeld: lidgeld vrouw L. Niet in de mogelijkheid om een financiële bijdrage te doen? Geen probleem! Je kunt ook kosteloos met FairFin meedoen. aaje kunt vrijwilliger worden en ons helpen met acties, met schrijf-, knutsel-, denkwerk of wat je maar aanstaat. Via www.fairfin.be/ vrijwilliger of 02 201 0770. aaje kunt ons volgen via ons maandelijks e-zine, door je naam en mailadres door te sturen naar adres@fairfin.be. 15
achter de schermen Bart Staes Weg met de staat, redt de bankiers! Ik zie waarschijnlijk spoken. Maar ik zie een parallel tussen het mislukken van de recente eurotop over de meerjarenbegroting, het stijgende euroscepticisme en de volksopstand tegen de regering Obama, zoals aangevuurd door de Tea Party. Het protest tegen de machtige superstaat Brussel dan wel Washington, wordt aangevuurd door lobbyisten van de financiële sector, die geen zin heeft in al te strenge regelgeving. Dat zit zo. De Britse regering Cameron staat onder zware druk van de Thatchervleugel. Eén van hen, parlementslid en ex-bankier Mark Reckless roekeloos, what s in a name? zorgde er eigenhandig voor dat er een motie werd goedgekeurd, die de regering Cameron opdroeg om niet voor een bevriezing van het Europees budget 2014-2020 te gaan, maar voor een forse verlaging. Toen een jaar geleden een andere EU-top mislukte omdat Cameron een verdragswijziging weigerde, zei Reckless tevreden: Hij wilde niet instemmen tenzij hij in staat werd gesteld om de belangen van The City te vrijwaren. Reckless zijn medestanders zijn voorstander van uittreding van hun land uit EU en willen voor de UK een soort vrije positie als Zwitserland (wel lusten, geen lasten). Ze willen ook de terugkeer van de laissez-faire politiek van Thatcher. Tiens, was die politiek van ondermeer deregulering en privatisering niet één van de kiemen van de financieel-economische puinhoop waar we ons in bevinden? Reckless stelt vast dat een kleine meerderheid van de topmanagers in The City ook voor uittreding is: Het besef groeit dat de Italianen, de Duitsers en andere Europeanen niet begrijpen hoe The City werkt. Bij het afsluiten van handelsovereenkomsten heeft de EU niet ons belang in het achterhoofd, maar het Europese belang. Bedrijven verhuizen naar Zwitserland of Singapore uit vrees voor Brusselse belastingen. De financiële sector verdedigt zich ten koste van alles tegen nieuwe Europese regels en het teruggrijpen van macht en kapitaal. De Tea Party werd financieel en ideologisch deels gevoed vanuit Wall Street met als klacht dat Washington zich teveel met vrije bedrijfsleven ging bemoeien. Precies de elites die het land zo zwaar in de problemen hebben gebracht, worden door de Tea Party beschermd. Zo ging de Tea Party flink tekeer tegen de mogelijke invoering van de Consumer Financial Protection Act (CFPA ).Ook senator Christopher Dodd, voorzitter van bankencommissie van de Senaat en naamgever van de belangrijkste wetgeving op dit vlak (Frank-Dodd Act), ergerde zich aan de weigering van grote (bank)bedrijven om constructief met het Congres mee te werken. De ironie is dat dit soort politieke krachten spreekt over verlies van soevereiniteit aan centralistische superstaten, maar wel al vele jaren voor lief neemt dat er veel macht en invloed vanuit de politiek naar de financiële wereld vloeit. FairFin voert campagnes die Belgische banken en het brede publiek informeren en aanzetten om anders om te gaan met geld. Daartoe voert de organisatie onderzoek naar onverantwoorde of schadelijke investeringen van Belgische banken en brengt het duurzame bankproducten alternatieve vormen van omgaan met geld in kaart. Heb je vragen, opmerkingen of suggesties? Mail de redactie: redactie@fairfin.be FairFin zkt. vette bonus Je kunt ons vrijblijvend steunen met een eenmalige gift, of via een permanente opdracht. Stort je bijdrage op rekening (BE 10)5230 8038 6504 / BIC: TRIOBEBB van FairFin met de mededeling vette bonus. Je kan ook storten via de site ikwilhelpen.be, waar je met een online overschrijving of via Bancontact, Visa, Mastercard of American Express een bedrag overmaken op de rekening van FairFin. COLOFON REDACTIE EN ADMINISTRATIE Vooruitgangstraat 333/9-1030 Brussel Tel: 02/201 07 70, Fax: 02/201 06 02 info@fairfin.be VERANTWOORDELIJKE UITGEVER Kristien Vermeersch, Vooruitgangstraat 333/9-1030 Brussel 16 AAN DIT NUMMER WERKTEN MEE Tom Alleman, Bernhard Ardaen, Bart Staes, Frank Vanaerschot, Greg Van Elsen, Hugo Wanner FOTO COVER Leen Schmücker HOOFDREDACTIE Marjon Meijer EINDREDACTIE Christophe Scheire DRUKKER De Wrikker ONTWERP & Opmaak Yichalal ABONNEMENTEN Een jaarabonnement kost 10 euro. Interesse? Maak het bedrag over op (BE 21)5230 8038 64 03 / BIC:TRIOBEBB van FairFin met de mededeling magazine en je ontvangt de volgende nummers in je brievenbus. Een abonnement loopt van januari tot en met december. Word je midden in het jaar abonnee, dan worden voorgaande nummers uit het jaar alsnog toegestuurd.