Zorgzame kerk We staan op de drempel van grote veranderingen in de zorg. Vanaf 2015 laat de overheid door nieuwe wetgeving meer aan burgers en hun sociale netwerk over. Mensen in een sociaal isolement, met geldzorgen of overbelast door (mantel)zorgtaken kunnen hierdoor in problemen komen. Tegelijkertijd is het een kans om te werken aan een samenleving waarin mensen meer bij elkaar betrokken zijn. Kerken kunnen daarin nadrukkelijk een rol hebben. Het project Zorgzame Kerk wil gemeenten stimuleren om zorgzame kerk te worden. In dit katern achtergrondinformatie en voorbeeldverhalen van pilotgemeenten van de vier deelprojecten van Zorgzame Kerk. Tot slot informatie over hoe verder als een gemeente overweegt een zorgzame kerk te worden. Het project Zorgzame Kerk is een initiatief van: DIAKONIA / KERKINFORMATIE 1
UIT DE PRAKTIJK: ZORGZAME KERK De rol van kerken in een veranderende samenleving Als kerkelijke gemeenschap zorgzaam zijn voor mensen, binnen en buiten de kerk, die zorgafhankelijk zijn. Dat is in het kort de omschrijving van het project Zorgzame Kerk, een initiatief van de Protestantse Kerk/Kerk in Actie. Het komt tegemoet aan de rol van kerken in het gestalte geven aan zorgzaamheid in een samenleving waarin de eigen kracht van burgers centraal staat. Ieder mens telt, ook mensen die zorg nodig hebben. Foto: Hugo Vermonde/NBB Zorg voor mensen is niet meer vanzelfsprekend een overheidstaak. Er vindt momenteel een omslag plaats van zorgen voor vanuit de overheid naar een samenleving waarin de eigen kracht van burgers en hun sociale netwerk centraal staat. Doordat deze verandering gepaard gaat met bezuinigingen, dreigen mensen in nood te komen door gebrek aan zorg of overbelasting. Daarnaast doen zich mogelijkheden voor om te werken aan een samenleving waarin mensen meer op elkaar betrokken zijn. Dat betekent ook voor kerken een herbezinning op hun rol in de samenleving. Ten aanzien van zorg spelen kerken al sinds hun oorsprong een belangrijke rol in het gestalte geven aan informele zorg en zorgzaamheid. Mensen kunnen niet zonder elkaar, en zijn de ene keer helper en de andere keer ontvanger van hulp. Kwetsbaarheid en verantwoordelijkheid gaan hand in hand. KERKEN DOEN AL VEEL Om die zorgzame rol te versterken heeft de Protestantse Kerk/Kerk in Actie het project Zorgzame Kerk ontwikkeld. Het project heeft als doel plaatselijke kerken te ondersteunen bij het bepalen van hun positie in onze sterk veranderende samenleving. Bijvoorbeeld als het gaat om hoe ze gericht kunnen zijn op het welbevinden van mensen; hoe ze een actieve signalerende (waar nodig protesterende) taak op zich kunnen nemen; hoe ze, samen met anderen, hun krachten kunnen bundelen om zorgzaam te zijn in het eigen dorp of de eigen stadswijk. Kerken doe al heel veel. Het is belangrijk dat ze zich daar (nog meer) van bewust worden. Het gaat erom deze rol te verhelderen en voor het voetlicht te brengen. 2 DIAKONIA / KERKINFORMATIE
Kerkeigen beweging Het project Zorgzame Kerk wil een beweging op gang brengen die kerkeigen is. Daarbij zijn de volgende uitgangspunten van belang: WEDERKERIGHEID Bij mensen die zorg nodig hebben komen autonomie, zelfstandigheid en zelfredzaamheid soms zwaar onder druk te staan. Door te vragen naar de eigen mogelijkheden van degene die zorg nodig heeft, wordt de zorgrelatie gelijkwaardiger en effectiever. INCLUSIEF Ieder mens telt. Een ideale samenleving verwelkomt verscheidenheid, respecteert verschillen en is er trots op dat alle mensen bij de samenleving betrokken zijn. Mensen die beperkingen hebben, zorg nodig hebben of alleen op hun eigen manier mee kunnen doen, mogen geen belemmeringen ervaren binnen de zorgactiviteiten van de kerk. Iedereen doet mee en is van waarde. PRESENTIE De presentiebenadering leent zich bij uitstek voor zorgactiviteiten die vanuit en binnen de kerken plaatsvinden. Zorgactiviteiten vinden plaats vanuit een aanwezige, niet veroordelende en accepterende houding. CONTEXTUEEL Het gaat erom zo goed mogelijk aan te sluiten bij de eigen situatie. Een wijkkerk in een grote stad zal andere zorgactiviteiten ontwikkelen dan een dorpskerk. Het betekent dat er aandacht is voor de thuissituatie van degene die zorg nodig heeft. Denk bijvoorbeeld aan specifieke aandacht voor de mantelzorger die vaak overbelast is door de voortdurende zorg. EIGENTIJDS Bij mogelijk nieuwe zorgactiviteiten kan gebruik worden gemaakt van communicatievormen die in deze tijd passen. Denk aan website, Facebook en Twitter. Creativiteit, betrokkenheid, nieuwe vormen en nieuwe partners zijn van belang. RELATIE BEROEPSKRACHTEN EN VRIJWILLIGERS Voor de vrijwillige zorgactiviteiten die plaatsvinden zal altijd professionele dekking vanuit de formele zorg (of elders) gezocht worden. Dit zal bij de ene activiteit intensiever zijn dan bij de andere. Daarmee krijgen zowel formele als informele zorg meer kwaliteit. VERRASSENDE PARTNERS De kerk staat niet alleen in haar inspiratie voor goede en betrokken zorg. In de visienota van de Protestantse Kerk De hartslag van het leven staat: Gods geest werkt op soms onverwachte plaatsen. Er zijn oude en verrassende nieuwe bondgenoten, religieus en nietreligieus, met wie wij de handen ineen kunnen slaan om samen bij te dragen aan een samenleving waarin we zorg dragen voor elkaar. Door allianties aan te gaan met inspirerende, integere landelijke en lokale partijen kan de kerk haar zichtbaarheid en relevantie ten aanzien van zorg en aanwezigheid in de samenleving vergroten. AANHAKEND BIJ WAT ER IS Er gebeurt al heel veel aan zorgactiviteiten binnen de lokale kerken. De beweging Zorgzame Kerk wil dit versterken. Door wat er al is te benoemen, te versterken en naar buiten te brengen krijgt de kerk naar binnen toe nieuwe kracht, en naar buiten toe meer gezicht. ACTIEF NAAR BUITEN Bij de zorgactiviteiten zullen lokale kerken actief inzetten op het leggen van contact met mensen die zorg nodig hebben, op het onderzoeken van hun vragen en op het eventueel doorverwijzen naar andere (formele) vormen van zorgverlening. Er zal concreet gezocht worden naar mogelijkheden om binnen de lokale samenleving op soms verrassende plekken, ook buiten het kerkgebouw, zorgzaam te zijn. PREVENTIEF De activiteiten binnen het project zullen er ook op gericht zijn een vangnet te vormen voor kwetsbare mensen. Veel zorgvragers hebben weinig geld of nauwelijks een sociaal netwerk om op terug te vallen. De zorg voor mensen betekent ook dat er voor hen een gastvrije plek is waar ze zelf ook weer verantwoordelijkheid kunnen nemen in de zorg voor anderen in hun omgeving. WILLY MEIJNHARDT projectcoördinator Zorgzame Kerk bij Kerk in Actie DIAKONIA / KERKINFORMATIE 3
UIT DE PRAKTIJK: ZORGZAME KERK KNOOPPUNT LEVENSVRAGEN Voor levens en zingevingsvragen in de buurt Een van de deelprojecten van het project Zorgzame Kerk is Knooppunt Levensvragen. Door de veranderingen in de zorg is er minder (professionele) aandacht mogelijk voor levensvragen. Er verdwijnen veel vormen van laagdrempelige dagbesteding, waardoor mensen steeds minder de vraag horen: hoe gaat het met je? Knooppunt Levensvragen stelt zich ten doel binnen en buiten de kerk met mensen in gesprek te gaan over hoe het met hen gaat, in de meest brede en diepe zin, en dat is uiteindelijk toch de core business van de kerk! Welke aanpassingen vraagt het pastoraat als de gemeente ook beschikbaar is voor niet kerkelijk betrokken buurtgenoten? Foto: Sjouke Dijkstra Een voorbeeld. De wijkgemeente Immanuël in Delft is een kleine hechte wijkgemeente met een relatief hoge gemiddelde leeftijd. In het najaar van 2013 verkocht de wijkgemeente haar kerkgebouw en verhuisde ze naar het voormalig buurthuis De Wipmolen, midden in een van de sociaal minder sterke wijken van Delft (Wippolder). VAN BUURTHUIS NAAR BUURTHUIS De gemeente heeft haar pastoraat georganiseerd in zorgkernen. Zorgkernen zijn gemeenteleden die al een bestaande relatie met elkaar hebben (in cantorij, bijbelkring of kerkenraad, of vanwege het wonen in bijvoorbeeld dezelfde flat) en die vanuit die relatie in pastorale zin omzien naar elkaar. Gemeenteleden worden daartoe toegerust. Diakenen hebben een diaconale kaart van de buurt gemaakt. Op basis van de uitkomsten is het tweemaandelijkse Zondagse Lunchcafé gestart. Hier ontmoeten gemeenteleden en buurtgenoten elkaar. Eén derde van de honderd mensen die komen, komt van buiten de eigen kerk. Het Lunchcafé voldoet als ontmoetingsplek. De vertrouwensband tussen de gemeente en de buurt groeit. De wijkgemeente wil de zorgtaak verbreden en verdiepen: hoe komen we vanuit onze buurtgerichte locatie en lunchcafé tot een verdiepingsslag? Deze zoektocht doet zij met ondersteuning van een gemeenteadviseur in het kader van de pilot Zorgzame Kerk. De wijkgemeente wil een passende vorm vinden die aansluit bij de behoefte van mensen in de buurt. AAN DE SLAG De werkgroep zet met buurtgenoten, gemeenteleden en de predikant een eerste stap. Waarover praten de bezoekers van het lunchcafé? Al luisterend hoort de werkgroep verhalen over eenzaamheid, over van betekenis willen zijn voor de directe omgeving, over willen zorgen voor anderen, over pijn en moeite in de relatie, over het gemis, over ziekte en gezondheid. De werkgroep legt haar oor te luisteren bij maatschappelijke organisaties en instellingen. Wat merken zij op? Wat doen zij op het gebied van levens en zingevingsvragen? Hoe kan de gemeente betrokken raken op buurtgenoten en hun levens en zingevingsvragen? Is samenwerking mogelijk? Gaandeweg doen zich ook vragen voor: welke pastorale vragen ontstaan er naar aanleiding van de veranderingen in de zorg? Welke aanpassingen voor het pastoraat brengt het met zich mee als de gemeente ook beschikbaar is voor nietkerkelijk betrokken buurtgenoten? Waarin kunnen gemeenteleden met hun levenswijsheid bijdragen? De wijkgemeente Immanuël maakt van haar schijnbare zwakte (klein en vergrijsd) haar kracht (betrokken en vol kostbare levenswijsheid) en wil haar kracht opnieuw inzetten voor en met buurtgenoten: deel hebben aan zinvol samenleven. ANNEKE VAN DER VELDE projectleider Knooppunt Levensvragen 4 DIAKONIA / KERKINFORMATIE
KERK ALS SCHAKEL Dienstverlenend aanwezig in de wijk Een ander deelproject van Zorgzame kerk is Kerk als Schakel : het kerkgebouw als dienstverlenende en schakelende functie op het terrein van zorg en welzijn. Veel gemeenten staan voor de keuze van de sluiting van één of meer kerkgebouwen. Kan er dan toch een kerkelijke ontmoetingsplek behouden worden in de wijk? Kan het kerkgebouw een multifunctionele bestemming krijgen waardoor het ook financieel mogelijk blijft het kerkgebouw te behouden? Afgelopen zomer tekende wijkgemeente De Morgenster in Middelburgwest voor de pilot Kerk als Schakel. Het was een bescheiden maar feestelijk moment om de vernieuwende inzet van de wijkgemeente te markeren. Ik zie het als een ontdekkingstocht, zei wijkpredikant Jan Nauta een paar maanden eerder. Niet zonder reden: de Protestantse Gemeente Middelburg staat voor de opgave het aantal kerkgebouwen te verminderen. Voor de wijkgemeente De Morgenster was dit een kans om creatief mee te denken hoe de kerk op vernieuwende wijze in de wijk aanwezig kan blijven. OPEN KERK In 2013 ontstaat een plan om op de plek van het kerkgebouw een nieuw multifunctioneel centrum te ontwikkelen waar wijkorganisaties en de kerk gebruik van maken. Gaandeweg tekent zich een centrum af waar wijkbewoners terechtkunnen voor gezondheidszorg, sport, ontmoeting, welzijn én voor kerkzijn. Het plan daagt de wijkgemeente uit. We hebben vaak gezegd dat we een open kerk willen zijn, aldus ds. Jan Nauta, maar wat zou dat in zo n setting kunnen betekenen? Kerkgebouw De Morgenster ligt centraal in Middelburgwest, een wijk met koopwoningen maar vooral veel sociale woningbouw. De diaconie krijgt door het maken van een sociale kaart een indringend beeld van wat bovengemiddeld in de wijk speelt: armoede, vergrijzing, sociaal isolement en eenzaamheid. Extra motivatie voor de kerkenraad om met de pilot in zee te gaan want zo kan de gemeente ontdekken op welke wijze Jan Nauta ze van betekenis kan zijn voor de bewoners van de wijk. CONTACT MET ANDERE KERKEN Dit najaar heeft de kerkenraad een werkgroep Kerk als Schakel samengesteld, begeleid door een gemeenteadviseur. Er wordt gewerkt met een communicatieplan waarin de eerste aandacht uitgaat naar bewustwording in de gemeente. De kerkenraad is ervan doordrongen dat er niet extra activiteiten bovenop het bestaande werk gestapeld moeten worden. Tijdens een kerkenraadsdag ontdekten de ambtsdragers de mogelijkheden om de oriëntatie op de wijk ín het bestaande werk te verbeteren. Daarom gaat de werkgroep binnenkort in gesprek met gemeenteleden en met alle werkgroepen binnen De Morgenster. Bovendien wordt contact gezocht met andere kerken in de wijk. Binnenkort moet de Protestantse Gemeente Middelburg knopen doorhakken over de kerkgebouwen en de wijken. Binnen dat kader zal besloten moeten worden of in deze wijk een kerklocatie komt. Voor de Morgenster is die uitkomst spannend, want het plan voor het multifunctionele centrum is economisch ook onzeker. Tegelijkertijd zijn er vergevorderde plannen voor een asielzoekerscentrum dat dicht bij de kerk zal worden gevestigd. Nauta: Met of zonder eigen kerkruimte, hier kunnen en willen we als geloofsgemeenschap niet omheen. De Morgenster voelt zich gesteund om de ontdekkingstocht binnen het project Zorgzame Kerk te doen. Het is een tocht waar ook andere gemeenten veel van kunnen opsteken! BART VAN NOORD teamleider gemeenteadviseurs regio s Midden en ZuidWest DIAKONIA / KERKINFORMATIE 5
UIT DE PRAKTIJK: ZORGZAME KERK ZORGMAATJE Een zorgzame hand in de eigen buurt Het deelproject Zorgmaatjes zet in bij kerkelijke gemeenschappen die vanuit hun verbondenheid met de wijk zorgzaam willen zijn voor mensen, binnen en buiten de kerk, die aan huis gekluisterd zijn door (chronische) ziekte en/of door afnemende mobiliteit. Foto: Mirror Image/NBB Zorgafhankelijke mensen blijven langer thuis wonen. In de directe omgeving van een kerk wonen steeds meer mensen die aan huis gekluisterd zijn door ziekte of minder mobiel zijn. Zij ontvangen vaak dagelijks zorg. Daarnaast hebben zij vaak behoefte aan iemand die er voor hen en hun mantelzorger kan zijn, een zorgmaatje. Met Zorgmaatje staat de kerk midden in de samenleving en participeert in de eigen buurt. NIEUWE UITDAGING Vijf gemeenten van de Protestantse Kerk doen in hun woonplaats ervaring op met Zorgmaatje en zijn zo proefgemeenten. Het begint met kijken wat er in de eigen omgeving gebeurt op het gebied van zorg. De hervormde gemeente Vollenhove Sint Jansklooster, een van de proefgemeenten, was al op het spoor gekomen van een diaconale vriendendienst. Vervolgens is de vraag hoe de zorgzaamheid van de kerk meer uitgewerkt kan worden in de plaatselijke samenleving. In Maarssen en Elburg kwam al snel naar voren dat er verschillende (professionele) zorgorganisaties zijn en ook meerdere vrijwilligersorganisaties op het gebied van zorg. Het gesprek over Zorgmaatje wordt in eerste instantie met de professionele zorgorganisaties gevoerd. In samenspraak daarmee wordt vastgesteld voor welke zorgafhankelijke mensen in de buurt de kerk er wil zijn. De directe samenwerking met professionele zorgorganisaties is voor deze kerkelijke gemeenten nieuw. Maar ook voor de meeste zorgorganisaties ligt hier een nieuwe uitdaging. Het spanningsveld tussen wat een professional doet en waar de grenzen van een vrijwilliger liggen moet goed worden afgetast. Dat bepaalt de opzet van de organisatie van Zorgmaatje. In tweede instantie wordt ook contact gelegd met de vrijwilligersorganisaties voor afstemming, zodat doublures in zorg door vrijwilligers worden voorkomen. NIEUWE GROEP VRIJWILLIGERS Een Zorgmaatje heeft een eigen taak als vrijwilliger en neemt niet het werk van beroepskrachten over. Professionele zorgverleners en vrijwilligers werken samen, naast elkaar, voor zorgafhankelijke mensen. Met Zorgmaatje willen we (ook) een nieuwe groep vrijwilligers bereiken die betrokken willen zijn bij Zorgzame Kerk. Natuurlijk kunnen gemeenteleden die nu al vrijwilliger zijn ook Zorgmaatje worden, maar zij zijn vaak al flink belast. Zorgmaatje versterkt vrijwillige inzet en plaatselijke samenwerking: met elkaar werken aan verbinding in de eigen buurt of het eigen dorp. In Oegstgeest is de Protestantse Gemeente, in samenwerking met andere kerkgenootschappen, het belang van het vormen van een netwerk op het spoor gekomen. Vrijwilligers en zorgafhankelijke mensen bouwen daar samen aan. Dit is in het bijzonder van belang voor hen die weinig of geen familie of naasten (meer) hebben. Een netwerk waarbij zorgafhankelijke mensen niet tussen wal en schip vallen. Er zijn voor iedereen. Als kerk doen we dat op een eigen manier. Zo werken we aan een samenleving waarin we zorg dragen voor elkaar. JENNEKE SPAN projectleider Zorgmaatje 6 DIAKONIA / KERKINFORMATIE
LOKALE BELANGENBEHARTIGING Opkomen voor mensen die zorgafhankelijk zijn Lokale Belangenbehartiging (lobby) is het vierde deelproject van Zorgzame Kerk. Nu in de verandering van verzorgingsstaat naar participatiesamenleving de burgerlijke gemeente steeds meer verantwoordelijkheden krijgt, wordt de rol van kerken steviger. Zij krijgen de taak om de signaalfunctie ter harte te nemen en op te komen voor hen die zorgafhankelijk zijn van de burgerlijke gemeente. Het geloof is verbonden met het doen van gerechtigheid. Het scherpt onze blik zodat degenen die tussen wal en schip dreigen te vallen bij alle veranderingen in de zorg, worden opgemerkt. Het is een oproep om te zien naar mensen in nood en voor hen op te komen. Dat kan geoefend worden in het deelproject Lokale Belangenbehartiging. De kerk krijgt de taak om waakzaam te zijn en waar zij kan op te komen voor hen die zorgafhankelijk zijn van de burgerlijke gemeente. Krijgen mensen de zorg die zij nodig hebben? Krijgen de mensen die heel direct te maken hebben met veranderingen in de zorg wel de begeleiding die zij nodig hebben? Wordt er te veel gevraagd van vrijwilligers als zij ook ingezet worden bij mensen met een zware zorgvraag? NETWERK OPBOUWEN Op deze vragen kan alleen geantwoord worden door mensen die zorg nodig hebben en die voor een ander zorgen, beroepsmatig of als mantelzorger of vrijwilliger. En dat gaat ons allemaal aan. Vandaag hebben we wellicht geen zorg nodig, morgen misschien wel. Er zal samen met andere organisaties in de eigen plaats aan een netwerk gebouwd moeten worden, waardoor mensen opgemerkt worden en ook zelf het initiatief kunnen nemen om hun vragen en zorgen te delen. Deze belangenbehartiging liever nog spreken we van pleitbezorging en signalering kan plaatsvinden via de vertegenwoordiging in Wmoraden en deelname aan diaconale netwerken. Het is zaak daarvoor onderlinge contacten te leggen. Kerken worden opgeroepen om hun rol in de samenleving nog eens goed Debat over de transitie van AWBZ en de zorg in de Utrechtse gemeenteraad, 2 oktober. Foto: Bas de Meijer/HH te bekijken. Hoe willen ze kerk zijn in de lokale samenleving? Hoe zien ze zelf hun rol? En andersom: hoe zien lokale overheden en maatschappelijke organisaties de (rol van de) kerken? DEVENTER ALS PROEFGEMEENTE In Deventer heeft de Protestantse Gemeente ad hoc al contact met de burgerlijke gemeente. Ze willen het contact gaan intensiveren. Een werkgroep gaat samen met de diaconaal werker van de kerken aan de slag met de vraag: hoe kunnen kerken in Deventer de lokale belangenbehartiging vormgeven en versterken? Wat is er al op het gebied van lokale lobby, en waarbij kunnen kerken aanhaken? Welke organisaties zijn er in Deventer waarmee kan worden samengewerkt? Hoe vangen we signalen op van tekortkomingen in formele en informele zorg? Hoe gaan we daar vervolgens mee om? Hoe kunnen we zelf meewerken aan goede zorg? Waar kunnen we signalen van overbelasting van mantelzorgers en vrijwilligers neerleggen? De werkgroepleden zetten hiervoor lijnen uit en worden samen met anderen als het ware verspieders die zorgzaamheid voor maar ook zorgen van medebewoners op het spoor komen. Deventer gaat voor ons deze leerweg op zodat ook andere lokale kerken hun voorbeeld kunnen volgen. WILLY MEIJNHARDT projectcoördinator Zorgzame Kerk bij Kerk in Actie DIAKONIA / KERKINFORMATIE 7
UIT DE PRAKTIJK: ZORGZAME KERK Deelnemen aan het project Zorgzame Kerk? Voor gemeenten of diaconieën die aan de slag willen met het thema Zorgzame Kerk is het volgende van belang. ADVIES EN BEGELEIDING Vanaf 2015 is het mogelijk een startmodule te volgen bij het toerustingscentrum van de Protestantse Kerk (PCTE). Deze helpt bij de oriëntatie op de visie en mogelijkheden om zorgzame kerk te zijn in de lokale samenleving. Daarnaast kunnen gemeenten en diaconieën die zich willen ontwikkelen tot zorgzame kerk gebruik maken van een advies en begeleidingstraject. Een gemeenteadviseur ondersteunt daarin de vorming van een projectgroep en begeleidt deze groep een half jaar. Samen met de gemeenteadviseur kan onderzocht worden wat er in de plaats of wijk plaatsvindt op het gebied van zorg. Samen met hem of haar kunnen er contacten worden gelegd en kan de benodigde vrijwilligersorganisatie voor zorgzame kerk worden opgezet. MEER INFORMATIE Voor meer informatie, ook over de kosten hiervan, kunt u contact opnemen met de projectcoördinator Willy Meijnhardt, w.meijnhardt@kerkinactie.nl of uw eigen gemeenteadviseur. Fondsen worden benaderd voor een financiële bijdrage, zodat zo veel mogelijk gemeenten of diaconieën mee kunnen doen. Informatie over het project Zorgzame Kerk op WWW.KERKINACTIE.NL/ZORGZAMEKERK Het toerustingscentrum PCTE is gevestigd in het landelijk dienstencentrum in Utrecht. Foto: Marieke Viergever 8 DIAKONIA / KERKINFORMATIE