Visiedocument Ondergrondse Infrastructuur V1.0 Stadsbeheer Van Wil Kovacs Datum 9 december 2016 Titel/onderwerp van de notitie Datum Versie 1.0 MT SB 12 december 2016 Versie 1.0 DO SB 13 december 2016
De Rotterdamse strategie voor ondergrondse infrastructuur Doel van de strategie Rotterdam wil de ruimtelijke kwaliteit in een omgeving die volop in beweging is op niveau houden. De openbare ruimte is daarbij de som van bovengrond en ondergrond. Ontwikkelen vraagt nu eenmaal om ingrepen in onze leefomgeving en daar maakt de ondergrond deel van uit. Bewoners en gebruikers hebben echter grote hinder van steeds weer werkzaamheden in de straat voor onderhoud aan onder andere de kabel- en leidingeninfrastructuur. De kwaliteit van de leefomgeving is hiermee in het geding. Het doel van deze strategie voor ondergrondse infrastructuur is weloverwogen maatregelen te nemen waarbij de ondergrond enerzijds intensiever en flexibeler gebruikt kan gaan worden met anderzijds minder opbrekingen. Bij elke nieuw geplande renovatie of herinrichting van de openbare ruimte zal daarom steeds aan de hand van een afwegingssystematiek overwogen dienen te worden welke duurzame inrichting van de ondergrondse infrastructuur wenselijk of noodzakelijk is. De strategie om dit doel te bereiken bestaat uit twee afzonderlijke onderdelen: Een afwegingssystematiek om te komen tot juiste keuzes. De systematiek kent de volgende elementen: Ambitieniveau, Ruimtelijke inpassing, Bereikbaarheid, Dynamiek, Complexiteit, Geld en Tijd (planning). Een Toolbox gevuld met technische mogelijkheden om hier daadwerkelijk vorm aan te kunnen geven. Doordat de ontwikkeling van techniek snel gaat zal de toolbox periodiek worden herzien en daarom is dit een separaat document. De ondergrond wordt steeds voller Traditioneel wordt de openbare ruimte onder wegen en trottoirs gebruikt voor alle kabels en leidingen van onze nutsvoorzieningen. Deze kabels en leidingen liggen naast elkaar in het zandcunet onder de verharding, in de volle grond, zoveel mogelijk volgens een vaste indeling: riolering en steeds meer warmtebuizen onder de rijweg, distributiekabels en -leidingen onder de trottoirs. Deze indeling is altijd heel gunstig geweest. Kabels en leidingen liggen relatief goed bereikbaar voor beheer en onderhoud en de grond biedt een goede bescherming. De meeste kabels en leidingen hebben een lange levensduur. Vervanging kan met een goede afstemming vaak gecombineerd worden met de vervangingscyclus van de bovengrondse verharding. Deze situatie blijft in grote delen van de stad goed bruikbaar maar steeds vaker loopt dit ondergrondse ruimtegebruik tegen haar grenzen aan. De ondergrond raakt steeds voller omdat steeds vaker de ondiepe ondergrond ook voor andere zaken dan kabels en leidingen wordt gebruikt. Objecten die traditioneel bovengronds worden aangelegd verdwijnen naar de ondergrond. Dat maakt Rotterdam visueel aantrekkelijker. Parkeergarages en vuilcontainers verdwijnen ondergronds. Openbaar vervoer verdwijnt in tunnels en mogelijk verdwijnen in de toekomst ook auto s vaker in tunnels en onderdoorgangen. Ook voor de vergroeningsopgave met o.a. meer bomen is voor het wortelstelsel ondergrondse ruimte nodig. Er ontstaat lokaal zoveel druk op de ondergrondse ruimte 2/14
dat er sprake is van concurrentie. Het gebruik van de ondergrond is voorwaardelijk geworden voor de ruimtelijke kwaliteit van de stad, maar de ruimte is nu eenmaal schaars. Veranderingen in het gebruik van kabels en leidingen In de kabel- en leidinginfrastructuur gaat de komende jaren veel veranderen. Gasleidingen worden in de komende decennia verwijderd en het elektriciteitsnet verandert door steeds meer lokaal produceren van energie. Stadsverwarming zal onder de straat meer ruimte vragen en ook nieuwe energieleidingen voor warmte-koudeopslag (WKO) worden vaker toegepast. Riolering zal ook aan transformatie onderhevig zijn. Door klimaatverandering zal er meer en intensiever gaan regenen waardoor afkoppeling, vergroening en het gebruik van waterbergingen nodig zal zijn. Ook het hergebruik van afvalwater zal zijn invloed doen gelden. De toekomst van telecomnetwerken is onzeker. Het gebruik van digitale communicatie zal door de intrede van de Smart City grote sprongen maken. De telecomsector neemt exponentieel toe en wie weet welke nieuwe soorten leidingen nog hun intrede zullen doen? Afwegingssystematiek We gebruiken een afwegingssystematiek om te komen tot juiste keuzes. De voorgestelde systematiek kent de volgende afwegingselementen: Ambitieniveau, Ruimtelijke inpassing. Bereikbaarheid, Dynamiek, Complexiteit, Geld en Tijd. Bij elke nieuw geplande renovatie of herinrichting van de openbare ruimte zal daarom steeds aan de hand van deze afwegingssystematiek overwogen worden of een nieuwe, meer duurzame inrichting van de ondergrondse infrastructuur wenselijk of noodzakelijk is. Ambitieniveau Het ambitieniveau van een locatie wordt bepaalt door de mate van hinder en schade die graafwerkzaamheden opleveren. Dit bepaalt de gewenste mate van graafrust. Ruimtelijke inpassing Ruimtelijke ontwikkeling vraagt om een integrale visie op de boven- en ondergrond. Conflicterend ruimtegebruik moet voorkomen worden en synergie bevorderd. De aanpassingen van de ondergrondse infra worden daarom afgewogen in relatie tot de bestaande omgeving en eventuele ruimtelijke plannen voor het gebied. Hiervoor is een nauwe samenwerking nodig tussen de ontwerpers van de openbare ruimte (SO) en de beheerders van de boven- en ondergrond (SB). Bereikbaarheid Hinder vertaalt zich in belangrijke mate in verminderde bereikbaarheid. Zo mag natuurlijk de bereikbaarheid voor hulpdiensten nooit in het geding komen. In De tien spelregels van de weg staan de afspraken die overlast moeten beperken voor het verkeer, maar ook de bereikbaarheid voor woningen, winkels en alle andere bestemmingen zijn belangrijk. Dynamiek Dynamiek is de mate en snelheid waarin de ruimtelijke situatie veranderd. In centrumgebieden en ontwikkelingsgebieden is de dynamiek in het algemeen hoog, in bijv. woonwijken over het algemeen laag (zie ook bijlage a: Locaties) Een hoge dynamiek veroorzaakt over het algemeen veel hinder, maar met een juiste keuze in de positionering en/of gekozen techniek van ondergrondse infrastructuur kan veel hinder voorkomen worden. 3/14
Complexiteit Dit betreft het aantal functies die in een locatie samenkomen en de mate waarin deze van elkaar afhankelijk zijn. In zowel een dynamische als een complexe omgeving is een flexibele inrichting van de ondergrond belangrijk. Geld Kabel- en leidinginfrastructuur heeft verschillende eigenaren en beheerders met verschillende publieke en private belangen en bijbehorende verdienmodellen. Het komen tot gezamenlijke oplossingen en investeringen is daardoor een moeizame opgave. De maatschappelijke noodzaak neemt wel toe en een zuiver financiële afweging is daarom ontoereikend. Het afwegingsmodel vraagt om een bredere Maatschappelijke Kosten-Baten Analyse (MKBA). Ook voor particuliere leidingeigenaren zijn maatschappelijke baten van belang, maar bij initiatieven als bundeling van kabels en leidingen zal de gemeente toch meestal het voortouw (in organisatie en financiering) moeten nemen. De investering zal per project of (her)ontwikkeling moeten worden bekeken. Er is nog te weinig ervaring opgedaan om op voorhand al generieke uitspaken te kunnen doen. Tijd Bij het introduceren van een nieuwe ondergrondse ordening moet met een vrij lange voorbereiding en uitvoeringstijd rekening gehouden worden. Er zijn (nog) geen standaarden en voor elk individueel project moeten de randvoorwaarden eerst goed afgestemd worden met alle stakeholders. Hoe later in het proces de wens tot een andere ondergrondse indeling wordt ingestoken, hoe minder tijd rest om tot een goede afgewogen oplossing te komen. In de planning van elk project dient hiermee rekening gehouden worden. Bijlagen BIJLAGE A: VOORBEELDEN VAN LOCATIES BIJLAGE B: ERVARINGEN UIT PILOTPROJECTEN BUNDELING BIJLAGE C: TOOLBOX ONDERGRONDSE INFRASTRUCTUUR 4/14
BIJLAGE A : VOORBEELDEN VAN LOCATIES Op welke locaties zijn de uitdagingen het grootst? De urgentie om in de traditionele ondergrondse ordening grote aanpassingen door te voeren is niet overal even groot. De (urgentie van de) uitdaging is locatie-specifiek. De volgende indeling van soorten locaties kan worden gemaakt. Havengebied Stadshavens/ontwikkelingsgebieden Compacte stad Stadswijken Naoorlogse wijken, Buitengebieden. Havengebied In het Rotterdamse havengebied liggen een groot aantal vaak zeer grote leidingen, met een zeer gevarieerd gebruik. Het ondergronds transport van gassen en vloeistoffen is er enorm. Transport van gevaarlijke stoffen via buisleidingen is veel veiliger dan over de weg of het spoor. Ook de economische belangen zijn zeer groot. De Rotterdamse haven kent een brede, uitsluitend voor kabels en leidingen gereserveerde leidingenstrook die inmiddels zeer intensief gebruikt wordt. Tussen Rotterdam en Antwerpen ligt al sinds 1972 de Buisleidingenstraat, waarin in sinds 1999 een grote geboorde leidingentunnel (ø 4,20m) onder de Oude Maas ligt, de eerste in Nederland. In 2005 is een nieuwe, iets kleinere leidingentunnel onder het Callandkanaal geboord. De situatie in het havengebied is zeer specifiek en het Havenbedrijf Rotterdam geeft grote aandacht aan de ondergrondse ordening. Ook worden er in het havengebied veel grote boringen uitgevoerd bij kruisingen van andere infrastructuur. De situatie is hier onvergelijkbaar met het stedelijk gebied maar de technische ontwikkelingen zijn wel relevant. De lessen die in het havengebied geleerd worden m.b.t. het omgaan met de intensief gebruikte ondergrond zijn ook van belang voor stedelijke gebieden. Stadshavens/ontwikkelingsgebieden Deze locaties worden omgevormd van (veelal) maritiem gebruik naar een meer stedelijk gebruik. Dit gaat gepaard met een grote aanpassing van de buitenruimte. Op de Müllerpier (Lloydskwartier) is hier in 2004 als pilot een 700 meter lange Utility Duct aangebracht, een vorm van een infrastructurele voorziening voor kabels en leidingen bestaande uit 13 betonnen putten verbonden met een groot aantal mantelbuizen. Juist omdat dergelijke gebieden grootschalig worden omgevormd en er een grote herinrichting van de openbare ruimte plaatsvinden, lenen deze gebieden zich goed voor vernieuwingen in de ondergrondse ordening. 5/14
Compacte stad Dit zijn de intensief gebruikte, dynamische (binnen)stedelijke gebieden, waar de druk op de ondergrond groot is en regelmatig grootschalige bouwprojecten plaatsvinden. De Stadsdriehoek van Rotterdam behoort hiertoe, maar ook daarbuiten ontstaan locaties die hiertoe gerekend kunnen worden. De openbare ruimte kenmerkt zich door intensief gebruik en is het visitekaartje van de stad. Er wordt daarom gebruik gemaakt van hoogwaardige bestrating. Hinder en degeneratie door graafwerkzaamheden zijn daarom ongewenst. Ook dit type omgeving leent zich daarom bij uitstek voor infrastructurele voorzieningen voor de vaak grote hoeveelheden kabels en leidingen in deze omgeving. Stadswijken Delfshaven, Charlois, Noord en Crooswijk zijn voorbeelden van oudere stadswijken, woonwijken waar inmiddels regelmatig renovaties en herinrichting plaatsvindt. De druk op de ondergrond is in de regel nog minder groot en onder de verharding liggen de kabels en leidingen vrijwel overal nog traditioneel in de volle grond. Plaatselijk kunnen echter uitdagingen ontstaan. In de Robert Fruinstraat in Delfshaven liggen bijvoorbeeld grote bundels hoogspanningsleidingen die door Stedin vervangen gaan worden. Dit is hier mede de aanleiding om deze straat, in nauwe samenwerking met bewoners, als proefproject om te vormen tot straat van de toekomst. Een vernieuwende oplossing voor de ondergrondse ordening is hierbij een van de onderwerpen die hierbij worden uitgewerkt om na de straatvernieuwing graafrust te verzekeren. Naoorlogse wijken en buitengebieden. Hiertoe behoren de grote naoorlogse uitbreidingswijken op Zuid, maar ook wijken als Prins Alexander, Hoogvliet, Nesselande en Park Zestienhoven. Deze wijken zijn in de regel ruim opgezet en de druk op de ondergrond is relatief laag. Maar ook hier kunnen plaatselijk uitdagingen ontstaan. Door de huidige tendens om juist weer compacter te ontwerpen, met smallere woonstraten, moet steeds ook de ondergrondse inrichting in het ontwerp goed ingepast worden. De ondergrondse ordening is op elke locatie waar sprake is van herontwikkeling of straatvernieuwing een onderwerp dat meegenomen met worden in het ontwerp. Dat geldt niet alleen voor ontwikkelingsgebieden of grote renovaties in binnenstedelijk gebied, maar bij elk ontwikkelingsplan. De materiele-, zowel als de imagoschade die ontstaat als een nieuwe, hoogwaardig ingerichte woon-, werk- of leefomgeving weer korte tijd later weer opengebroken wordt ten behoeve van de ondergrondse infrastructuur is te voorkomen als bij de inrichting van de bovengrond integraal rekening gehouden wordt met de ondergrond. 6/14
BIJLAGE B: ERVARINGEN UIT PILOTPROJECTEN BUNDELING I. Utility Ducts 2004 Utility Duct Müllerpier, Lloydskwartier Rotterdam De Utility Duct in de Müllerpier in het Lloydskwartier heeft een totale lengte van ca 700 meter. Deze in 2004 aangelegde leidingenvoorziening bestaat uit 13 betonnen putten onderling verbonden door een aantal kunststof mantelbuizen, waarin kabels en leidingen doorgevoerd worden. Het Lloydskwartier was indertijd een nieuw te ontwikkelen gebied (categorie: Stadshaven/ontwikkelingsgebied) waarbij vrijwel alle bestaande infrastructuur nieuw aangelegd werd. De voordelen om te kiezen voor het gebruik van Utility Ducts werden als volgt benoemd: Bij uitbreiding of onderhoud van de ondergrondse infrastructuur minder overlast voor bewoners en gebruikers (geen opbrekingen), Betere ordening van de ondergrond (minder ruimte) door bundeling van het kabeltracé, Eenvoudig toevoegingen of vernieuwen van kabels en leidingen, Minder degeneratie van de weg (kwaliteitsbehoud straatwerk) door minder opbrekingen, Kostenbesparing in aanleg. De aanlegkosten van dit project bedroegen 1,45 miljoen, waarvan 20% door een subsidie van VROM werden gedekt. Aan de deelnemende leidingeigenaren werd verder een instaptarief 7/14
gevraagd om gebruik te maken van de voorziening. Dit tarief was gebaseerd op het niet meer dan anders -principe (leidingeigenaren hoeven nooit meer te graven en liggen veiliger. Ook de jaarlijkse retributie is met dit uitgangspunt verhoogd. Gas- en OV- leidingen zijn niet opgenomen in het systeem. Een belangrijke reden tot het aanleggen van dit systeem was dat verwacht werd dat er grote hoeveelheden telecom-kabels zouden worden aangebracht, een proces dat nog lange tijd telkens nieuwe opbrekingen zou veroorzaken. Immers, in het Lloydskwartier zouden veel high-tech-bedrijven komen. Dit is deels uitgekomen. Bij de start werden al veel telecom-ducts in het systeem opgenomen en de eerste paar jaar vonden ook regelmatig nieuwe toevoegingen plaats die nu zonder graven konden plaatsvinden. Daarna was echter de telecomhause voorbij en vonden er nauwelijks meer nieuwe graafwerkzaamheden plaats, met een gemiddelde van twee kleine aansluitingen of storingen per jaar. Ondanks de zeer innoverende werkwijze is er helaas weinig aandacht besteed aan een gestructureerde evaluatie. In 2008 heeft wel een dossier-evaluatie plaatsgevonden. De beheer- en onderhoudskosten aan het systeem bedragen ca 50.000 per jaar, een relatief hoog bedrag waarbij tijdens de voorbereiding te weinig rekening was gehouden. Het hoge onderhoudskosten kwamen vooral door de zware, hydraulisch te openen putdeksels. Verder is een nieuwe onderhoudspost ontstaan doordat het systeem geen gelijke zetting vertoont met de bestrating. De putdeksels steken nu als heuvels boven de bestrating uit. Dit vraagt om herstel. Beide constateringen zijn leerpunten m.b.t. toekomstige projecten. Concluderend kan gesteld worden dat de voorziening goed functioneert en als pilot geslaagd is. Er zijn iets minder mutaties geweest in het leidingenbestand dan was geanticipeerd. Ook de onderhoudskosten waren aan de hoge kant. Leerpunten: Van meet af aan een goede verslaglegging bij dergelijke innovatieve projecten ten behoeve van een gedegen en langlopende evaluatie. De beheer- en onderhoudskosten vooraf goed in beeld brengen. 2009 Utility Duct Boulevard Scheveningen De Strandboulevard in Scheveningen heeft een verharding gekregen van geslepen schelpenasfalt en basalt-lavastenen ingebed in beton, een ontwerp van de Spaanse buitenruimtearchitect De Sola Morales. Deze kostbare en moeilijk te herstellen bestrating, die bovendien onderdeel uitmaakt van een waterkering, verdraagt geen opbrekingen. Dit is een onoverkomelijk eis en daarom is in 2009 begonnen met de aanleg van een mantelbuizen-systeem met grote putten van Cortenstaal. De grotere en diepere Scheveningse putten zijn volledig toegankelijk voor onderhoudsmonteurs. Dat geeft grote flexibiliteit en werkt prettig, maar betekent ook dat je aan de veel strengere arbo-eisen moet voldoen die gelden voor afgesloten ruimten. 8/14
Leerpunten: Door de strenge eisen was dit echt maatwerk. De ervaringen zijn daardoor minder representatief voor andere projecten. Hoe hoger de ambitie, hoe vaker je uitkomt in een maatwerk-oplossing. Ook hoge ambities mbt graafrust en flexibiliteit zijn te verwezenlijken, maar met maatwerkoplossingen en hoge aanlegkosten. 2016 Utility Duct Alphen aan de Rijn In Alphen aan de Rijn is in 2016 een pilot gestart om te experimenteren met een oplossing die overal toepasbaar kan zijn. De pilot is kleinschalig en bestaat uit enkele betonnen putten op ca 40 meter van elkaar. Ze is gesitueerd in een nieuw ontwikkelde winkel/woonstraat in het centrum van Alphen. Er zijn zoveel mogelijk kabels- en leidingen opgenomen, ook gasleidingen waarvoor verplichte gasdetectie moest worden geïnstalleerd. Alleen het riool ontbreekt. 9/14
Vanuit de putten worden ook de huisaansluitingen via mantelbuizen naar de individuele panden geleid. Omdat het een woon/winkelomgeving is met veel afzonderlijke panden is de onderlinge afstand van de putten laag gehouden, lager dan bijv. de Müllerpier in Rotterdam. Vooraf is een bedrag van 200.000 gereserveerd voor een uitgebreide evaluatie van techniek/ functionaliteit, financieel/juridisch en normering/regelgeving. Deze moet nog plaatsvinden en zal uitgevoerd worden door het COB. Leerpunten: Dit project is opgezet als pilotproject om te komen tot een standaardisering van dergelijke mantelbuizen-put-constructies. Uit de evaluatie zal blijken welke leerpunten hieruit voortkomen. 2018 Leidingenvoorziening Robert Fruinstraat De Robert Fruinstraat in Delfshaven in een woonstraat die wordt omgevormd tot De straat van de Toekomst, een pilotproject dat het schoolvoorbeeld moet worden van bewonersparticipatie en duurzame innovaties. De oorspronkelijke reden dat de straat gerenoveerd wordt is vervanging van de riolering. Daarnaast ligt er ivm de aanwezigheid van een grote transformatorruimte van Stedin een zeer uitgebreid middenspanningnet onder de straat met plaatselijk tot 25 10kV hoogspanningsleidingen die door Stedin vervangen zullen worden tot een lager aantal 25 kv leidingen. Deze opgave is dusdanig complex dat hiervoor conventioneel geen ruimte voor is. Daarom wordt nu ingezet op een meerlaagse oplossing met toepassing van een of meerdere Utility Ducts of mogelijk zelfs een een leidingentunnel. De toepassing van Utility Ducts past goed in het concept Straat van de toekomst, maar ook zonder dit label was een dergelijke infrastructurele voorziening voor kabels- en leidingen hier in het vizier gekomen. Er is hier immers sprake van een ondergronds ruimteprobleem, waarbij de noodzaak tot een inventieve oplossing voortkomen uit werkzaamheden van Stedin. Leerpunten: Dit project is nog in een te vroeg stadium om te kunnen evalueren. 10/14
I. Integrale Leidingentunnels (ILTs) Internationaal gezien hebben steden als Praag, Zurich, Chicago, Yokohama, Hong Kong en Qatar grote voorzieningen in de ondergrond voor de opvang van kabels en leidingen. Ook in Nederland zijn al verschillende Leidingentunnels aangelegd. In de Buisleidingenstraat van Rotterdam naar Antwerpen zijn alleen al alleen al 11 tunnels om wegen en watergangen te kruisen. Omdat er zeer diverse stoffen door deze buizen worden vervoerd, soms met gevaarlijke inhoud, zijn deze tunnels minder representatief voor een stedelijke omgeving. Ook zijn leidingentunnels soms integraal opgenomen in verkeerstunnels. De Maastunnel had al voorzieningen voor de doorvoer van grote water- en gasleidingen en biedt tegenwoordig ook ruimte aan vele glasvezelducts. Van latere datum is bijv. de leidingentunnel die tijdens de bouw geïntegreerd is opgenomen in de A2-tunnel te Utrecht. In stedelijke omgeving zijn ook integrale leidingentunnels zoals onder Utrecht CS. Verder zijn de ILT s in Arnhem en Den Haag zijn interessant, beiden ook in de stationsomgevingen, en de Leidingentunnel onder de Mahlerlaan bij de Amsterdamse Zuidas. Deze worden hieronder besproken. Leidingentunnel Arnhem De tunnel is door de gemeente Arnhem aangelegd tijdens de bouw van het nieuwe NS-station en de werkzaamheden aan en rond het stationsplein. Omdat er geanticipeerd werd op een toename van de ondergrondse infrastructuur, vooral telecom, is de tunnel ruim ontworpen. De tunnel is 4 tot 5 meter hoog en breedte varieert tussen de 2 en 4 meter. Niet al deze ruimte is nog ingevuld. De gemeente Arnhem heeft zelf de financiering op zich genomen en de leidingeigenaren betalen toegangskosten en huur. Daarmee verwachten ze de reguliere jaarlijkse onderhoudskosten te kunnen dekken. De hoge aanlegkosten zijn voor de gemeente aanvaard omdat dit toekomstig graafwerk in de hoogwaardige verharding van de stationsomgeving voorkomt. De tunnel is verplicht gesteld voor telecomleidingen en elektra. Er liggen naast laagspanning ook middenspanning-kabels in. Bijzonder is hier dat er ook dikke buizen van een centraal Warmte- Koude-Opslag-systeem in liggen en een centraal afvalsysteem dat vuilniszakken als het ware door de buizen zuigt en in een container dumpt. Een rioolleiding volgt mogelijk nog in de toekomst. Gas en waterleidingen ontbreken in de tunnel. De omgeving maakt gebruik van het WKO-systeem voor verwarming. Het waterleidingsbedrijf durfde het niet aan vanwege de angst voor legionella. In een tunnel is geen isolerende werking van de omgevingsgrond op de leidingen. 2013 Leidingentunnel Den Haag De aanleg van de integrale leidingentunnel is uit noodzaak geboren. Deze tunnel is gelijk met de bouw van een ondergrondse parkeergarage aangelegd. De bestaande kabels- en leidingen moesten voor deze garage verplaatst worden en zijn in de integrale leidingentunnel gelegd. De gefaseerde bouwperiode duurde van 2008 tot 2013. Het intensieve ruimtegebruik in het centrumgebied betekent dat er zeer beperkt ruimte is voor ondergrondse kabels en leidingen. Door de combinatie van groeiend ruimtegebrek en de noodzaak tot verplaatsing van de bestaande kabels- en leidingen werd al snel duidelijk dat de aanleg van een kabel- en leidingentunnel noodzakelijk was. De leidingentunnel heeft bovendien bijgedragen aan de grondexploitatie "De tunnel is 300 meter lang, 2,50 meter hoog en 2,75 meter breed en biedt plaats aan het regenwaterriool, het vuilwaterriool, elektrakabels, waterleiding, gasleiding en telecomkabels. Daarnaast zijn er twee lokale toepassingen: de WKO-leiding voor New Babylon en de cv-leidingen 11/14
voor het Anna van Bueren-gebouw. Doordat alle ondergrondse infrastruktuur gebundeld in deze tunnel ligt hoeft de natuurstenen bestrating er de komende tien tot vijftien jaar dus niet uit. De tunnel blijft bereikbaar via vier toegangsluiken. Extra kabels kunnen via die weg worden toegevoegd. Vooraf zijn in een convenant tussen de gemeente en netbeheerders afspraken gemaakt over de aanleg- en beheerkosten. Daarover was veel discussie omdat de beheereisen per leidingeigenaar niet hetzelfde zijn. Voor een telecomaanbieder is bijvoorbeeld alleen belangrijk dat de kabel signaal doorgeeft. Al zou er een meter water in de tunnel staan, dan is dat voor hen nog geen reden om in actie te komen. 2005 Leidingentunnel Amsterdam Zuidas Rond station Amsterdam Zuid/WTC is de ontwikkeling van een nieuw gebied gaande: de Zuidas. Onder de Mahlerlaan is in 2005 een 500 meter lange tunnel aangelegd waar alle kabels en leidingen voor gas, elektriciteit, telecom water, riolering en stadsverwarming aangelegd zijn. Het bundelen van de kabels en leidingen in een tunnel heeft als grootste voordeel dat er niet gegraven hoeft te worden. Hiermee wordt de bereikbaarheid van de Zuidas gegarandeerd. In de ILT liggen elektriciteit, gas, (pers)riool, hemelwaterriool, stadsverwarming, districtkoeling, drinkwater en telecom. De tunnel ligt 1,2 meter onder maaiveld en is 6 meter breed. De leidingentunnel bestaat uit 2 kanalen om onderscheid te maken tussen koud en warm gebruik. Zo is drinkwater gescheiden van elektriciteit en stadsverwarming, zodat de schoon en gezond drinkwater gegarandeerd wordt. Verder is gas gescheiden van elektriciteit om risico's te verkleinen. In beiden kanalen is een gangpad waar mensen kunnen wandelen en kleine machines kunnen rijden voor beheer en onderhoud van de kabels en leidingen. Vanuit de tunnel zijn aansluitingen gemaakt naar de nabijgelegen kantoor- en woonruimte. Toekomstige aansluitingen kunnen ook zonder opbrekingen tot stand worden gebracht. 12/14
Leerpunten alle leidingentunnels: Alle hierboven genoemde leidingentunnels zijn integraal onderdeel van een grootschalige reconstructie, zowel onder- als bovengronds, van een hoogwaardige omgeving met een hoge ambitie, dynamiek en complexiteit. De ondergrond wordt er intensief gebruikt waardoor bundeling van kabels- en leidingen noodzakelijk werd. Graafwerkzaamheden zijn er zeer hinderlijk. Er is daarom hoog ingezet om tot een ruimtebesparende, duurzame en flexibele oplossing te komen. 13/14
BIJLAGE C: TOOLBOX ONDERGRONDSE INFRASTRUCTUUR Dit is een separaat document dat periodiek zal worden bijgewerkt met steeds nieuwe input uit de technische ontwikkelingen en ervaringen uit (pilot)projecten. De Toolbox geeft een overzicht van bestaande technieken om in de ondergrond te werken aan kabels- en leidingen zonder hinder voor de omgeving. Zij beogen dus graafrust te bewerkstellen. Grofweg kunnen deze technieken ingedeeld worden in twee soorten: a. Infrastructurele voorzieningen voor kabels en leidingen (IVL). Voorbeelden hiervan zijn: a) Mantelbuizen Door onder wegkruisingen een loze buis neer te leggen, kan deze later gebruikt worden om een kabel of leiding door te voeren. b) Utility Ducts Mantelbuizen-putconstructies. c) Leidingengoten Ondiepe constructie, veelal in gebruik in niet-openbare terreinen. In openbare gebieden nog niet te vinden, maar mogelijk met potentie. d) Leidingentunnels Veelal grote, menstoegankelijke tunnels met een veelheid aan kabels en leidingen. b. Sleufloze technieken (boren en persen). Deze technieken worden vooral ingezet om hinder bij belangrijke kruisingen van (spoor)wegen of watergangen te voorkomen. Ze voegen niets toe aan een optimale ordening. Integendeel. Door de afwijkende ligging en detectie-onnauwkeurigheden is het praktische ruimtebeslag vele malen groter dan bij een geordende horizontale ligging. Zo dient de vrije ruimte tussen de leidingen bij boringen minimaal 5 meter te zijn. Waren deze technieken voorheen uitsluitend te gebruiken voor nieuwe kabels of leidingen, de steeds toenemende innovaties op dit terrein maken het ook steeds vaker mogelijk om bestaande kabels en leidingen sleufloos te vervangen of te repareren. De nauwkeurigheid van werken neemt ook gestaag toe, en daardoor ook de toepassingsmogelijkheden. Met gestuurde boringen kunnen andere ondergrondse objecten ontweken worden. Bij kruisingen van andere infrastructuur kunnen zij zeer grote hinder voorkomen. Een zekere hinder is niet te vermijden bij de in- en uitvoerputten, waarvan de locaties slechts geoptimaliseerd kunnen worden. c. Procedurele oplossingen. Behalve technische oplossingen zijn er ook nog niet-technische mogelijkheden om graafrust te bewerkstelligen, bijvoorbeeld door het afsluiten van convenanten en financiële prikkels zoals die onlangs in de Schaderegeling Ingravingen Rotterdam (SIR) zijn opgenomen. 14/14