BESTUUR Voorzitter Jan Witkam janwitkam@zeelandnet.nl Ad Interim Lammermarkt 5 0111-414610 4301 ES Zierikzee Penningmeester/ Chris Moorman chris.moorman@orange.nl Vice-voorzitter Koninginneweg 89 3331 CD Zwijndrecht 078-6191749 Secretaris/ Gerko Lieftink geodesecretaris@gmail.com Ledenadministratie Zevenwouden 192 030-2881494 3524CX Utrecht 06-23801637 Fred Pronk 010-4193458 apronk60@gmail.com Tonny Antheunisse 010-4865613 antheunisse@gaiafosmin.nl COMMISSIES Beurzen/Braderieën Aad Kuik 078-6156615 nicokuik@hetnet.nl Cursussen Bernard Hollestein 0180-422488 blghollestein@hetnet.nl Excursies Vacant Jeugd Albert v Schaick 078-6177043 amvanschaick@hotmail.com Micromount Dirk Slijkhuis 078-6162705 dslijkhuis@tiscali.nl DIENSTEN Bibliotheek Renée Stok-Land 078-6157997 catharina.stok.land@gmail.com Catering services Aad Kuik 078-6156615 nicokuik@hetnet.nl Internet Fred Pronk 010-4193458 apronk60@gmail.com Ledenbijeenkomst Gerko Lieftink 030-2881494 lieft146@planet.nl Materiaalbeheer Chris Antheunisse 010-4865613 antheunisse@gaiafosmin.nl Publiciteit Dick Apon 078-6174225 f2hdcapon586@hetnet.nl Redactie Maandblad Leo Hemmes 010-2025454 leohemmes@orange.nl 1
VERENIGING VAN VERZAMELAARS EN VERWERKERS VAN MINERALEN EN FOSSIELEN GEODE BIJEENKOMSTEN GEODE De bijeenkomsten van Geode worden gehouden op elke 3e woensdag van de maand (m.u.v. de maanden juli en augustus): in december de 2e woensdag van de maand, in het Develsteincollege, Develsingel 5, Zwijndrecht. Aanvang 20.00 uur. BIJEENKOMSTEN JEUGD De bijeenkomsten van de jeugd worden gehouden op elke 3e zaterdagmorgen van de maand (m.u.v. de maanden juni, juli en augustus) in t Weetpunt Zwijndrecht, Develpad 169, 3335 AR Zwijndrecht. Voor de juiste datum, zie het hoofdstuk VOOR DE JEUGD in het Geodeblad. Aanvang 09.30 uur. IEDERE WEEK SLIJPEN EN EDELSMEDEN IN HET GEODROOM Even week edelsmeden. Oneven week siersteen slijpen. Plaats: Basisschool Blijvliet Hillevliet 96 Rotterdam(zuid). Info: Bernhard Hollestein tel. 0180 41123 of na 18.00 h tel. 0180 422488. BIJEENKOMSTEN MICROMOUNT De bijeenkomsten Micromount worden gehouden op elke 2e woensdag van de maand (m.u.v. de maanden juni, juli en augustus), in december de 3e woensdag van de maand, in het t Weetpunt Zwijndrecht, Develpad 169, 3335 AR Zwijndrecht. Aanvang 19.00 u. KOSTEN LIDMAATSCHAP (BEDRAGEN PER KALENDERJAAR) Volwassen leden Euro 20.00 Lid+huisgenoot lid Euro 28.50 Volledig gezin Euro 30.00 Jeugd tot 18 jaar Euro 14.00 Eenmalig inschrijfgeld Euro 2.25 p.p. Het Geode-boekjaar loopt van 1 januari t/m 31 december. Oprichtingsdatum Geode: 14 februari 1974. Gironummer: 3238146, t.n.v. Geode Zwijndrecht GEODE NU OOK OP INTERNET: www.geodezwijndrecht.nl geodezwijndrecht@gmail.com 2
35 e JAARGANG NR 3 MEI - JUNI 2010 Op 5 maart j.l. is Herman van Rijswijk overleden. Degenen die al wat langer lid zijn van Geode weten dat Herman lange jaren zijn beste krachten heeft gegeven om van Geode een mooie vereniging te maken. Ook op beurzen heeft hij letterlijk zijn steentje bijgedragen. De crematie heeft op vrijdag 12 maart in Haarlem plaatsgevonden. Wij wensen zijn vrouw Corrie, zijn kinderen en kleinkinderen alle sterkte toe. WOENSDAG 12 MEI 2010 (LET OP DE DATUM) De lezing in mei wordt gegeven door Dhr. Vierbergen. De meeste leden zullen hem nog wel kennen van vorige lezingen. De titel van zijn lezing is: TERUG IN DE TIJD: HOE HET ALLEMAAL BEGON. Wij weten nu dat de aarde heel oud is, maar het heeft lang geduurd, voordat het zover was. Geologen zagen jonge en oude verschijnselen, biologen weer andere. We gooien tegenwoordig met nullen en praten over de Big Bang alsof het iets heel gewoons is. Stenen, mineralen en fossielen, die in de pauze op tafel liggen vertellen hun eigen verhaal... (zie ook artikel blz. 8 e.v.) WOENSDAG 16 JUNI 2010. De laatste jaren wordt tijdens de junibijeenkomst een korte lezing gehouden, vaak rond een bepaald thema, zodat er genoeg tijd overblijft van elkaar afscheid te nemen i.v.m de vakantie. Deze keer zal Chris Antheunisse de lezing verzorgen. Als expert op fossielengebied zal hij ons iets vertellen en laten zien van de fossielen die soms gewoon op straat liggen. De titel van zijn presentatie is: FOSSIELEN ZOEKEN IN DE STRAAT. 3
Omdat de lezing van Chris Antheunisse in juni vrij kort is zal Gerko Lieftink na de pauze in aansluiting op het verhaal van Chris een korte lezing houden over gesteenten in de stad. Zijn verhaal zal gebaseerd zijn op het boek De geologische stad, een uitgave van de N.G.V. U krijgt een aantal foto s te zien van diverse natuursteengevels. De titel van het boekje is: Gesteenten in de stad. BIJEENKOMST MICROMOUNT Op woensdag 19 mei om 19.30, een week later dan normaal, houden wij weer onze micromount avond. Omdat verschillende mm. ers al op vakantie zijn, gaan we deze laatste avond op dezelfde voet verder als de voorgaande keren. In de maanden juni, juli en augustus zijn er geen bijeenkomsten. We starten weer op woensdag 8 september. Voorlopig eerst tot ziens op 19 mei of anders een goede vakantie gewenst. Afbellen kan bij Dirk Slijkhuis tel. 078-6162705. VOOR DE JEUGD. De datum voor de jeugdbijeenkomst voor de vakantie is: 22 mei 2010 4 e zaterdag van de maand INLEVEREN KOPIJ De kopij voor het september-oktobernummer 2010 dient uiterlijk vrijdag 20 augustus 2010 bij het redactieadres te zijn ingeleverd. 4
CURSUS SLIJPEN en/of DETERMINEREN VINDPLAATSEN KARTOTHEEK H. Noot Tel: 010 4518462 O.H. Bruins Na 18.00 uur Vlaamsestraat 221 3332 ES Zwijndrecht henk.noot@casema.nl Tel: 078-6123764 DE STEEN VAN DE MAAND MEI Onder de mineralen die bij verzamelaars in hoog aanzien staan, neemt fluoriet een belangrijke plaats in. Het zijn vooral de kleur en de rijkdom aan vormen die voorop staan. Het aantal paragenesen en vindplaatsen is groot, zodat een fluorietverzamelaar niet gauw omhoog zit. Vaak kan men op beurzen de bekende slagoktaëder zien (ook wel splijtoktaëder genoemd). Fluoriet splijt heel gemakkelijk volgens de richting van de oktaëdervlakken. Er is een verschil te zien tussen echte oktaëdervlakken en kunstmatige: Natuurlijke oktaëdervlakken zijn enigszins ruw, maar splijtoktaëders voelen glad aan. De formule is CaF 2, het kristalstelsel is kubisch. De aangeboden oktaëders komen uit Illinois, VS. DE STEEN VAN DE MAAND JUNI Ook pyriet kent een grote schare fervente verzamelaars die vooral afkomen op de vele vormen en aggregaten. Zelf pyriet zoeken en vinden is iets wat tegenwoordig nog heel goed mogelijk is, zelfs in ons eigen land, denk aan Winterswijk. De bekendste vormen zijn de hexaëder, de oktaëder en de dodekaëder. Dikwijls kan men ook combinaties van die vormen vinden. 5
MARDI s Mineralen & Sieraden Grote sortering mineralen en fossielen uit de gehele wereld Exclusieve sieraden van edel- en natuurstenen uit eigen atelier Carvings, geschenkartikelen, bollen, eieren, lampen en kaarsenhouders Esoterische artikelen, massagesticks, piramides, obelisken, gezondheidsstenen en -hangers Koopjescorner met leuke mineralen Alles vervaardigd van mineralen en gesteenten. U bent van harte welkom in onze winkel in de Julianastraat 100 in Alphen aan den Rijn (t.o. de Rabobank en ANWB). Wij zijn geopend dinsdag t/m vrijdag van 09.30-17.30 uur en op zaterdag van 09.30 tot 17.00 uur. Telefoon 06-14884985 / 06-14598199, fax: 0172-432289, e-mail: mardirocks@tiscali.nl 6
Pyriet heeft dezelfde formule als markasiet FeS 2, maar markasiet is rhombisch en pyriet kubisch. De steen van de maand juni komt uit Navajun in Spanje. Hieronder enkele kristaltekeningen van pyriet. TE KOOP AANGEBODEN Witte vitrinekast met verlichting, 186 x 85 x 45 cm, prijs 100. met fraaie collectie Belgische mineralen: 31 stuks. Het betreft de volgende mineralen: Honingcalciet, losse kristallen en kristallen in geodes Mont-sur-Marchienne en Loverval Epidootgroepjes Quenast Marcasiet en calciet op blende Seilles. Prijs mineralen 300 euro. Info bij René de Jong: 06 22 79 35 46 renedejong@planet.nl 7
SERICIET Dank zij Frans Middelkoop kan ik weer een Claramineraal toevoegen aan mijn verzameling micromounts. Sericiet is een ondercatagorie van muscoviet. Men kan daarin vier mineralen onderscheiden, namelijk: alurgiet, damouriet, fuchsiet en sericiet. Op de site van WIKIPEDIA staan 75 foto- s. Zie voor meer mediabestanden de categorie muscoviet van WIKIMEDIA COMMONS. Als beginnend verzamelaar wil ik iedereen van de micromount groep hartelijk danken voor het vele materiaal dat ik heb gekregen. Barend Stuij. HOE HEET WAS ONZE AARDE IN HET BEGIN? De eerste vijfhonderd miljoen jaar op aarde waren waarschijnlijk niet zo n verzengende hel. De vroege aarde had al een korst en er zijn aanwijzingen voor vloeibaar water. Het Hadeïcum, de term voor het eerste geologische tijdvak na het ontstaan van de aarde (4,5 tot 4 miljard jaar geleden), verwijst naar Hades, de Griekse god van de onderwereld. De eerste 500 miljoen jaar dat de aarde bestond, heerste de hel op aarde, volgens de oude theorieën. Maar was dat echt zo? Een groeiende groep wetenschappers gelooft van niet. Bij het Hadeïcum passen kolkende magmaoceanen van meer dan 1000 graden Celsius. De aarde was verzengend heet door de vele meteorietinslagen en door het radioactief verval in de aardkern. Daar vielen zware atomen uiteen 8
die tegenwoordig al lang verdwenen zijn. Maar bijna vijf jaar geleden rapporteerden wetenschappers over sporen van vloeibaar water op de zeer vroege aarde. En onlangs heeft een team van geofysici ook nieuwe aanwijzingen gevonden dat zich op het aardoppervlak al 4,4 miljard jaar geleden een continentale korst had gevormd. De periode dat het aardoppervlak een vuurzee was, heeft volgens deze onderzoekers niet langer dan 100 miljoen jaar geduurd. Aan de basis van de wetenschappelijke controverse over de vroege aarde liggen twee ogenschijnlijk tegenstrijdige bewijsstukken: oeroude stenen en nóg oudere mineraalkorreltjes. s Werelds oudste steensoort is het zogeheten Acastagneiss (afb), gevonden in de Canadese provincie Northwestern Territories. De stenen zijn bijna vier miljard jaar oud. Ondanks intensieve speurtochten is nooit een ouder gesteente ontdekt. Dit is het belangrijkste houvast voor geofysici die het beeld van 500 miljoen jaar magmazeeën niet willen loslaten. Immers: van een koelere vroege aarde zou nu nog gesteente moeten bestaan. Zirkoon Maar dan zijn er die zirkonen. Hoe zijn de magmazeeën te rijmen met deze tot 4,4 miljard jaar oude kristallen? De minuscule, slijtvaste deeltjes zijn toch een duidelijke aanwijzing dat tenminste sommige delen van de vroege aarde koud genoeg waren om te kunnen stol- len. Zirkonen zijn al lang jaar geleden ontdekt, maar wetenschappers putten nog ieder jaar meer informatie uit deze deeltjes van minder dan een millimeter groot. Zij bepalen niet alleen met grote nauwkeurigheid de ouderdom van hun zandkorrels, maar gebruiken ze bovendien als tijdscapsule. 9
Voor de ouderdomsbepaling maken de zirkonenzoekers gebruik van radioactieve isotopen, varianten van chemische elementen die soms slechts als minieme vervuiling in het kristalrooster aanwezig zijn. De zirkonen van 4,4 miljard jaar oud zijn gevonden in Jack Hills, een onherbergzame regio in het westen van Australië. Zirkoniumkristallen (ZiO 4, zirkonen zijn er uit opgebouwd) bevatten minieme hoeveelheden uranium. De ouderdom van een zirkoniumkristal valt tot op enkele tientallen miljoenen jaren nauwkeurig te bepalen omdat de snelheid bekend is waarmee radioactieve uraniumatomen vervallen tot lood. Over de ouderdom van zirkonen zijn wetenschappers het in grote lijnen eens. Maar hoe zag de wereld er uit toen deze korrels gevormd werden? Zirkonenzoekers blijken in staat om in deze kristallen een afdruk te vinden van het verre verleden. Ze hebben daarvoor niet alleen radioactieve isotopen nodig, maar ook chemische elementen die miljarden jaren stabiel blijven. Enkele jaren geleden al rapporteerden zij de vondst van sporen vloeibaar water. Die sporen van het verleden bestaan uit een specifieke verhouding tussen verschillende isotopen van het element zuurstof. Deze kenmerkende verhouding ontstaat, voor zover bekend, uitsluitend bij relatief lage temperaturen en in aanwezigheid van vloeibaar water. Isotopen van het element hafnium, een buigzaam metaal met een zilverachtige glans, staan centraal in de recente studie. Om het hafniumgehalte in een gesteente te bepalen gebruiken zij een massaspectrometer, een instrument dat atomen scheidt op basis van hun massa en lading. Hafnium lijkt chemisch gezien op zirconium (het is ongeveer even groot en heeft een vergelijkbare elektronenconfiguratie) en wordt daarom relatief gemakkelijk opgenomen in zirconiumkristallen. Omdat hafnium ook snel wordt opgenomen in andere kristallen die ontstaan bij het stollen van de aardkorst (sneller dan lutetium) wordt in de aardmantel het hafniumgehalte steeds lager naarmate zich meer aardkorst vormt. Die lage concentratie aan hafnium kan vandaag de dag worden aangetoond in basalt dat uit de aardmantel wordt gevormd langs de midoceanische ruggen op de bodem van onze oceanen. 10
Gesteenten die ontstaan uit omgewerkte oude continentale korst zullen juist een hoog hafniumgehalte herbergen. De circa honderd oude zirkonen die men heeft onderzocht zijn in ongeveer tweederde van de gevallen duidelijk met hafnium verrijkt, en in eenderde van de gevallen zit er minder hafnium in. Men concludeert daaruit dat de mantel en de korst 4,4 miljard jaar geleden al was uiteengevallen in afzonderlijke reservoirs. Het ene reservoir is de continentale korst (met hafniumrijke zirkonen), het andere de mantel (waaruit zich hafniumarme zirkonen konden vormen). Dat de laatste categorie veel minder voorkomt dan de eerste kunnen de wetenschappers ook goed verklaren: uit stenen met een laag gehalte aan hafnium kristalliseren zlrconiumkristallen moeilijker. Dan resteert nog het mysterie waarom het karakteristieke hafniumgehalte in de 4 4 miljard jaar oude zlrkonen niet wordt teruggevonden in zirkonen van circa 4 miljard jaar oud. De enig mogelijke conclusie is dat de vroege aardkorst al vrij snel na zijn ontstaan weer helemaal door de molen is gehaald. Sporen van de vroege differentiatie in mantel en aardkorst moeten bij dit proces verloren zijn gegaan. Nog wat gegevens over zirkoon Zirkoon speelt een belangrijke rol in het verhaal over het Hadeïcum. Het mineraal zirkoon is een silicaat, opgebouwd uit vierwaardig negatief geladen SiO 4 -tetraëders, bijeengehouden door het vierwaardig positieve Zr. De formule is dus niet ZrO 4, maar ZrSiO 4. De vierwaardig positieve ionen van hafnium en uranium met vergelijkbare effectieve ionstralen als Zr kunnen dezelfde rol als Zr in het kristalrooster van zirkoon vervullen en komen dan ook bijgemengd in het mineraal voor. Zirkoon is een van de eerste mineralen die al bij zeer hoge temperatuur kristalliseren en zweven langdurig in het magma, ver voor de gesteentevormende silicaten (zoals olivijn, pyroxeen, veldspaat, amfibool, mica) kristalliseren. Bron: NRC 11
VAN DE LEESTAFEL Gea, maart 2010. Een speciaal nummer vanwege 40 jaar Geologische Activiteiten. De Dmanisi-schedel, 1,8 miljoen jaar oud en tot voor kort nog te zien in het Naturalis. Deze schedel is gevonden in Georgië. Rhodochrosiet, het mooie roze zusje van sideriet. Enkele fraaie foto s illustreren dit artikel. Het is een mangaanmineraal, net als hausmanniet (zie afbeelding), pyrolusiet en manganiet. Mangaan komt voor in wel 500 mineralen, maar het merendeel is vrij onbekend. Haïti blijft kwetsbaar voor aardbevingen. Zoeken naar fossielen in de buurt van de Canarische eilanden. Meningen over de klimaatverandering. Geschiedenis: de uitbarsting van de Keloet in 1919, toen nog een onderdeel van Nederlands 12
Indië.Amfibolen en pyroxenen onder de polarisatiemicroscoop. En nog een kort artikel over de werking van de polarisatiemicroscoop. En hiermee zal de lezer het moeten doen. De tijdschriften Lapis en Mineralienwelt komen niet langer in de bibliotheek, in het kader van de bezuinigingen. 13
ANTIMOON (Sb) Antimoon was reeds bij de Babyloniërs en de Chinezen bekend. Niet alleen als metaal - er zijn voorwerpen gevonden uit 4000 v. Chr. -, maar ook als sulfide dat werd onder meer toegediend als geneesmiddel. Antimoon is voor de meeste mensen een relatief onbekend metalloïde. Toch heb je het bijna dagelijks in handen, daar het in vele gebruiksvoorwerpen verwerkt is. Een metalloïde is een element dat qua eigenschappen tussen de metalen en niet-metalen zit. Bekende metalloïden zijn silicium en antimoon. Ze zijn belangrijk voor de moderne elektronica. Antimoon is een zilvergrijs semi-metaal dat zelden in zijn pure vorm gevonden wordt, d.w.z. als gedegen element. Vroeger werd het gevonden in de Andreasberg, Harz. Ook Pribram in Tsjechië was een bekende Europese vindplaats. Meestal is antimoon gebonden aan een mineraal, waarvan zwavel de belangrijkste is en stibniet of antimoniet wordt genoemd (zie afbeelding). Stibniet is de belangrijkste bron om antimoon te winnen. Men is onzeker over de herkomst van de naam antimoon. De meeste bronnen benoemen de afleiding uit het Grieks, anti en monos, wat vrij vertaald niet alleenstaand betekend. Dit zou dan verwijzen naar het feit dat antimoon meestal in gebonden vorm gevonden wordt. Het chemische symbool is Sb, van Stibium. Antimoniet is al sinds de oudheid in gebruik. Met een hardheid van 2 is het makkelijk tot poeder te vermalen en werd het als oogschaduw toegepast. In de middeleeuwen werd antimoniet gebruikt als pigment voor inkt en verf. De alchemisten vonden het mineraal interessant omdat men meende dat het bruikbaar was in het proces om onedele metalen in goud te doen veranderen. De stof smelt bij de hitte van een kaarsvlam en heeft de eigenschap andere metalen te verharden. Tegenwoordig worden antimoonverbindingen ook gewaardeerd om hun brandvertragende eigenschappen. Antimoon is giftig. Een ver- 14
giftiging met antimoon lijkt veel op dat van arsenicum. Een kleine dosis veroorzaakt hoofdpijn, duizeligheid en depressies. Een grotere dosis veroorzaakt heftig en frequent overgeven. Aan een fatale dosis zal men binnen een paar dagen overlijden. Antimoon werd gezien als een spiritueel reinigingsmiddel dat het beest uit de mens kon verwijderen en men zodoende van zonden verlost zou kunnen worden. De toxiciteit van het middel werd door deze hypothese totaal overschaduwd. Men beschouwde alleen het dynamische effect van geneesmiddelen en niet het chemische effect zoals vandaag de dag gebeurt. Met deze optiek wordt antimoniet in homeopathische verdunningen ingezet bij spataderen en aambeien. Antimoon injecties worden gegeven bij depressies en psychosen. Zoals gezegd is antimoniet (Sb 2 S 3 ) de belangrijkste antimoonverbinding. Het kristalliseert in het rhombische stelsel, en heel bekend zijn de langprismatische, of naaldvormige kristallen, die radiaalstralig uiteenstaan. Het wordt ook in korrelige massa s gevonden. Het wordt vaak samen met realgaar, auripigment, galeniet, kwarts, bariet en calciet gevonden. Tegenwoordig komen veel stukken, die op beurzen worden aangeboden, uit de provincie Hunan in China. In oudere verzamelingen is de naam Baya Sprie, Roemenië, geen onbekende. Antimoniet lijkt op bismuthiniet (Bi 2 S 3 ), maar dat is veel zeldzamer. Jan Witkam 15
16