Status: Definitief Versie: 1 Datum: 30 januari 2017
Inhoud blz 1. Inleiding 3 1.1 Probleembeschrijving; 3 1.2 Harderwijker situatie; 3 1.3 Teveel obstakels 3 1.4 Doel van de notitie 4 2. Uitgangspunten integraal ontwerpen 5 2.1 Verplaatsen belangrijkste uitgangspunt; 5 2.2 Handzame richtlijn; 5 3. Algemene richtlijnen 6 3.1 Algemeen >> voetpaden en trottoirs in woonstraat, bedrijventerrein 6 3.2 Oversteekplaatsen; 6 3.3 Recreatiegebied 6 3.4 Bushaltes 7 4. Richtlijnen voor drukke gebieden 8 4.1 Winkelgebieden >> binnenstad, plein 8 4.2 Openbare ruimte rond winkelcentra; 10 5. Belangrijke looproutes 12 5.1 Algemeen 12 5.2 Belangrijke looproutes in Harderwijk 12 2
1. Inleiding 1.1 Probleembeschrijving Als vitaal persoon ervaar je de openbare ruimte niet gauw als een gebied met hindernissen. Toch is de openbare ruimte voor een grote groep mensen slecht toegankelijk en dat beperkt hen in hun bewegingsvrijheid. Daarom stimuleert de gemeente Harderwijk vanuit haar regierol onder andere een goede toegankelijkheid van de openbare ruimte voor iedereen. Haar visie reikt echter verder dan alleen de openbare buitenruimte en omvat naast openbare gebouwen zoals het gemeentehuis, bibliotheek, ook restaurants en cafés. Het gaat dan niet alleen om ergens drempelvrij binnen te kunnen komen, maar eenmaal binnen dienen tevens (sanitaire) voorzieningen voor een ieder goed en zelfstandig bereikbaar te zijn. Om haar doelstelling kracht bij te zetten is het plan opgevat om dit beleid vast te leggen. Voor het deel openbare buitenruimte dient deze Notitie Toegankelijkheid Buitenruimte. Hierin staat aangegeven aan welke condities een (her-)inrichting van de openbare buitenruimte moet voldoen opdat deze voor een ieder, ongeacht zijn/haar beperkingen toegankelijk is. Echter bij de term beperkingen wordt al gauw de link gelegd met gehandicapten. Maar je hoeft geen invalide of slechtziende te zijn om tegen obstakels aan te lopen. Denk maar eens aan ouders met een kinderwagen, personen met een boodschappen- of reistrolley. Of wanneer je een tijdelijke handicap hebt en bijv. door een gebroken been in een rolstoel zit of met krukken loopt. Op dat moment kijk je heel anders tegen een stoeprand of een drempel aan. Kortom iedereen heeft baat bij een toegankelijke ruimte. 1.2 Harderwijker situatie Ook in het Harderwijkse komt het nog (te) vaak voor dat straten of bepaalde routes niet voor iedereen toegankelijk zijn. Pas wanneer burgers of bijv. een organisatie zoals de PWT (=Plaatselijke Werkgroep Toegankelijkheid) aandacht vragen voor bepaalde knelpunten, gaat de gemeente daar mee aan de slag (Snel Herstel). Het eindverslag Dromen zonder drempels (januari 2015) opgesteld door de klankbordgroep Chronisch zieken en Lichamelijk gehandicapten is nu de aanleiding om de diverse geconstateerde problemen in Harderwijk te verhelpen. Organisatorisch blijven het ad hoc - oplossingen die beter vooraf structureel kunnen worden voorkomen en opgelost. Toch zullen er altijd knelpunten blijven bestaan. Denk maar aan de oude binnenstad van Harderwijk met zijn smalle trottoirs. Hier is sprake van tegenstrijdige belangen van diverse doelgroepen verkeersdeelnemers. Verbreden van een stoep is geen optie omdat er dan geen autoverkeer meer mogelijk is. Maar ook in andere situaties kan het in bepaalde gevallen voorkomen dat vanwege ruimte beperkingen, maar ook financiële beperkingen, het wensbeeld van betere toegankelijkheid niet haalbaar is. 1.3 Te veel obstakels Het minder toegankelijk zijn van de openbare ruimte kan ook veroorzaakt worden door een ander probleem en dat is de veelheid aan obstakels in winkelcentra en straten. Kijken we bijvoorbeeld naar het winkelgebied in de binnenstad van Harderwijk, dan zien we naast de gebruikelijke banken, prullenbakken, verkeerspalen, lichtmasten ook her en der reclameobjecten staan, zelfs in de 3
geleidingsgoot voor blinden en slechtzienden. Daarnaast kunnen ook de her en der gestalde fietsen behoorlijke obstakels vormen. Kortom er valt dus ook veel te winnen door juist het weghalen van hindernissen. Inmiddels is de gemeente bezig om het fietsparkeren in de binnenstad te ordenen en te reguleren. Een voorbeeld hiervan is de gratis bewaakte fietsenstalling 'het Rijwielhuis' in de Academiestraat. 1.4 Doel van de notitie Het doel van de gemeente Harderwijk is om structureel bij het (her-)inrichten van de openbare buitenruimte rekening te houden met functiebeperkten. Daarbij dient zij zich niet alleen op de buitenruimte te richten, maar ook op de toegankelijkheid van gebouwen zoals bijv. een gemeentehuis, bibliotheek, restaurants en cafés. Want naast het drempelvrije kunnen betreden van openbare gebouwen is het voor een ieder net zo belangrijk om binnen het gebouw zelfstandig gebruik te kunnen maken van (sanitaire) voorzieningen. Belangrijk aspect hierbij is dat er een goede balans wordt gevonden tussen toegankelijkheid en zelfredzaamheid. Naast het aanpakken van knelpunten, gaat het ook om het integreren van voorzieningen in een totaalontwerp, zodat alle mensen er gebruik van kunnen maken. Te denken valt aan bijv. een brede hellingbaan voor iedereen, in plaats van een trap èn een speciale hellingbaan die slechts door een kleine groep wordt gebruikt. Voor de openbare buitenruimte is het vooral van belang dat de looproutes tussen verschillende populaire plekken zoals in Harderwijk bijv. de binnenstad, het ziekenhuis en het station ook zonder hindernissen bereikbaar zijn en blijven. 4
2. Uitgangspunten voor het integraal ontwerpen 2.1 Verplaatsen belangrijkste uitgangspunt Het belangrijkste wat we in de openbare ruimte doen is ons verplaatsen, al dan niet op de tast (in het geval van slechtzienden en blinden) en met voldoende verlichting. Het gemak van verplaatsen wordt met name bepaald door de beschikbare ruimte en de vlakheid van het oppervlak waarover we ons bewegen (geen hoogteverschillen). Dat betekent dat bij de bepaling van de richtlijnen voor het (integraal) ontwerpen het verplaatsen in de openbare ruimte het belangrijkste uitgangspunt zal zijn. 2.2 Handzame richtlijn De werkwijze van deze notitie is dat er per onderdeel in het kort vermeld wordt waar de ontwerper in hoofdlijnen rekening mee moet houden, gevolgd door specifiek nadere eisen en maatvoering, waarbij doorgaans wordt verwezen naar algemeen geldende regels die vermeld staan in Publicatie 337: 1 Richtlijn toegankelijkheid. Juist voor woonstraten (en bedrijventerreinen), oversteekplaatsen en recreatiegebieden zijn per doelgebied steeds dezelfde richtlijnen van toepassing. Voor de drukke gebieden, zoals de binnenstad, openbare ruimte rond de winkelcentra en belangrijke routes zal, naast de algemene richtlijnen, ook meer op de locale situatie worden ingegaan. Hieruit is volgende indeling ontstaan: 3. Algemene richtlijnen: 3.1 Voetpaden en trottoirs in woonstraat, bedrijventerrein; 3.2 Oversteekplaatsen; 3.3 Recreatiegebied. 4. Specifieke richtlijnen: 4.1 Winkelgebieden >> binnenstad, plein; 4.2 Openbare ruimte rond lokale winkelcentra en publieke voorzieningen. 5. Belangrijke looproutes 5.1 Belangrijke routes : toepassing routegeleiding; 5.2 Looproutes in Harderwijk. 1 Dit is een uitgave van de CROW, een organisatie die kennis heeft op het gebied van infrastructuur, openbare ruimte, verkeer en vervoer, werk en veiligheid. Deze uitgave is via de site van de CROW verkrijgbaar: www.crow.nl/shop ) 5
3. Algemene richtlijnen 3.1 Voetpaden en trottoirs in woonstraat, bedrijventerrein a. Gemiddelde woonstraat: Voor een ongehinderde verplaatsing is een voldoende brede looproute nodig. Een rolstoel heeft al gauw 0,9 meter aan vrije breedte nodig en bijv. twee gearmde personen 1,2 m. En omdat een route niet altijd obstakelvrij is, denk maar eens aan geparkeerde fietsen of lantaarnpalen, zal de vrije breedte in die gevallen al breder moeten zijn dan wat minimaal vereist is; Voldoende breed trottoir, liefst 1,80 m (i.v.m. met obstakels zoals lantaarnpalen en verkeersborden) >> Richtlijnen: zie Tabel 1 (blz. 20) > Verblijfsgebieden; Zowel kinderwagens, rolstoelen en scootmobielen hebben manoeuvreerruimte nodig om te keren. Hierbij is de scootmobiel maatgevend en wordt er doorgaans gerekend met 2,10 m x 2,10 m. >> Richtlijnen: zie Tabel 3 (blz. 22) > Verblijfsgebieden; Op elke hoek van de straat >> verlaagde trottoirband, tenzij kruisingsvlak verhoogd is (drempelplateau s); Verkeersborden op voldoende hoogte zodat niemand zich hoeft te bukken >> Richtlijnen: zie Tabel 2 (blz. 20) > Verblijfsgebieden. b. Bedrijventerrein: Indien trottoirs aanwezig zijn of wenselijk zijn, dan de toegankelijkheid waarborgen: Richtlijnen conform hierboven onder a. Gemiddelde woonstraat. 3.2 Oversteekplaatsen; Verlaagde band, zodat oversteek gelijkvloers met rijweg wordt; Bij een oversteek langer dan 7,00 m (bijv. een ontsluitingsweg) met verkeer uit twee richtingen: een middengeleider toepassen; Deze middengeleider moet zo breed zijn dat rolstoelgebruiker en begeleider hier veilig kunnen wachten (ingeval van overstekende fietsers, voldoende breedte voor wachtende fietsers); Richtlijnen: zie Tabel 11 (blz. 30) > Maten bij een oversteek met middengeleider; Met het ontwerpen van een oversteekplaats rekening houden met voldoende zicht op zowel aankomend verkeer als op de wachtende personen; Voldoende verlichting boven oversteekplaats: zowel de oversteekplaats als de overstekers moeten in het donker direct opvallen; Richtlijnen: zie Tabel 12 (blz. 31) > Verblijfsgebied. 3.3 Recreatiegebied Parken, plantsoenen en natuurgebieden kunnen ook onderdeel uitmaken van openbare gebieden. Voor stedelijk groen (parken en plantsoenen) is het in het algemeen geen probleem om deze ruimtes voor iedereen toegankelijk te maken. 6
Bij natuurgebieden ligt dat een stuk moeilijker. Daar heb je te maken met smalle, onverharde paden, rul zand, uitstekende boomwortels en hoogteverschillen. In zo n geval kan je een natuurgebied deels wel bereikbaar maken door bijv. één rondgaand pad aan te leggen dat wel toegankelijk is, en dat uiteraard begint vanaf de openbare weg bij de ingang van dat natuurgebied en/of vanaf een voldoende vlak en verhard parkeerterrein. Een dergelijk project vergt uiteraard de nodige investeringen. De praktijk in Harderwijk: Wat betreft natuurgebieden staat Harderwijk bekend om zijn bossen en de zandverstuiving Beekhuizerzand. Deze plekken zijn voor mindervaliden moeilijk toegankelijk. De ambitie van de gemeente Harderwijk is om daar verandering in te brengen door te investeren in een rondgaande route in een deel van het natuurgebied zodat deze ook voor mindervaliden, die zelfstandig op pad willen, bereikbaar wordt. 7
Bushaltes Ook een belangrijk onderdeel in de openbare ruimte zijn de bushaltes. Officieel dient de haltepaal als herkenning van de bushalte, maar tegenwoordig vallen de meeste bushaltes op door de verhoogde busperrons. Dit stelt de reizigers in staat om nagenoeg gelijkvloers in en uit te stappen. Algemene uitgangspunten bushaltes Verhoogd perron tot 0,18 m boven verhardingsniveau (alléén toepassen als de bus recht en strak langs de bushalte kan halteren) >> Richtlijnen: zie Tabel 29 (blz. 50) > hoogte busperrons; Bij een haltehaven een inrijhoek van 1: 8 nodig; uitrijhoek 1: 5; De haltelengte en diepte zijn afhankelijk van de voertuiglengtes van de in te zetten bussen; Richtlijnen: zie Tabel 27 (blz. 48) > Halteerlengtes bij diverse variabelen; Richtlijnen: zie Tabel 28 (blz. 49) > Inrichting van haltehavens; Zwart-wit blokmarkering direct achter perronband, dient als: 1. Parkeerverbod; 2. Attentie markering voor reizigers op perron; 3. Aanduiding/herkenning bushalte. Richtlijnen op het perron: zie Tabel 30 (blz 52); Richtlijnen: zie Tabel 31 (blz. 53) > Richtlijnen naar en van het perron; Richtlijnen voor voorzieningen op bushaltes : zie Tabel 32 (blz. 55). 8
4. Specifieke richtlijnen 4.1 Winkelgebieden >> binnenstad, plein: Winkelgebieden zijn doorgaans drukke gebieden. Dit betekent hogere intensiteiten aan voetgangers, die ook nog eens in verschillende richtingen lopen. Het verdient daarom aanbeveling om de maatvoering hierop aan te passen en deze straten in te richten als voetgangersgebied. Een dergelijke situatie is in Harderwijk ondermeer van toepassing op de binnenstad. Daaronder vallen de volgende straten en een plein: Grote en Kleine Haverstraat, Vuldersbrink, Luttekepoortstraat (tussen Grote Haverstraat en Wolleweverstraat), Wolleweverstraat, Hondegatstraat, Donkerstraat, de Markt, Smeepoortstraat, Vijhestraat, Bruggestraat en de Boulevard. Bij elke (her-)inrichting van één of alle straten in de binnenstad zijn de belangrijkste uitgangspunten: Loopafstand: Voor mensen die een beperkt uithoudingsvermogen hebben is het heel wenselijk dat er op die veel gebruikte routes voldoende zitmogelijkheden zijn zoals banken en muurtjes, het liefst om de 200 meter. Juist in winkelcentra waar het toch al gauw drukker is en ook gezonde mensen even willen zitten, moeten er daarom extra meer banken bij. Wat kleur betreft is het raadzaam, indien mogelijk, om de banken en andere rustmogelijkheden te laten contrasteren en combineren met andere elementen van de openbare ruimte. Ze zijn dan beter zichtbaar voor blinden en slechtzienden. Richtlijnen voor straatmeubilair: zie Tabel 13 (blz. 33) > Verblijfsgebieden. Vrije looproute: Voor een ongehinderde verplaatsing is een voldoende brede looproute nodig. Maar de breedte is ook afhankelijk van de drukte: hoe meer mensen er passeren, hoe breder een looproute moet zijn. Voldoende brede looproute, hoofdroute zelfs 4,00 m; liefst breder indien mogelijk (afhankelijk van gebruiksintensiteit); Breedte looproute >> richtlijnen: zie Tabel 1 (blz. 20) > Winkelstraat; Vrije doorloophoogte: Net zoals dat in een woonstraat geldt moeten personen in een winkelstraat zich niet hoeven te bukken voor obstakels boven hun hoofd. In een winkelstraat kunnen dat gevellampen zijn, kerstverlichting overdwars of bijv. zonneschermen van terrassen. Maar ook lange mensen en personen met paraplu s moeten zich goed kunnen voortbewegen en daarom is de vrije doorgangshoogte bepaald op minimaal 2,60 meter. zie richtlijnen: zie Tabel 2 (blz. 21) > Winkelstraat; 9
Loopoppervlak: Een vlakke en stroeve bestrating is belangrijk voor alle gebruikers, ook bij regen. Te grote openingen in een looproute (bijv. spleten, gaten in een rooster) zijn funest voor mensen met smalle hakken, krukken of blindegeleidestokken. Het zijn maar kleine hoogteverschillen, bijv. van de rijweg naar de stoep bij oversteekplaatsen of verandering van bestratingsmateriaal, maar als deze 2 cm of meer bedraagt, ervaren al veel mensen dit als een hindernis. Daarom gaan we liever uit van een hoogteverschil van maximaal 1 cm. Verhardingen hebben ook een dwarshelling om het regenwater naar de zijkant af te voeren. Wordt deze helling echter te schuin, dan hebben rolstoelen, rollators en kinderwagens de neiging om naar beneden weg te glijden. Bestrating moet stroef zijn, ook bij regen; Maaswijdte en spleetbreedte roosters kleiner dan 2 cm; Kleine hoogteverschillen in looproute, maximaal 1 cm; Dwarshelling niet te steil, maximaal 2 cm per meter; Richtlijnen: zie Tabel 5 (blz. 23) > Verblijfsgebieden. Voorzieningen blinden en slechtzienden: Visueel gehandicapten hoeven niet alleen afhankelijk te zijn van de bekende ribbeltegels. Want ook hoogteverschillen of materiaalverschillen in diverse elementen in de openbare ruimte kunnen dienst doen als natuurlijke gidslijn. In een winkelcentrum is bijv. het aanbrengen van een doorgaande afwateringsgoot of een lijnafwatering parallel aan de looprichting een goed alternatief (gidslijn). Vaak liggen deze voorzieningen een fractie lager dan de omliggende bestrating of nemen blinden en slechtzienden met hun stok juist het materiaalverschil waar. Voorwaarde is wel dat deze looproute gevrijwaard blijft van obstakels zoals reclameborden en/of ander straatmeubilair. In tegenstelling tot een rechte winkelstraat zijn op pleinen de looproutes niet eenduidig. Daarom is het belangrijk om visuele aanknopingspunten, zoals bijv. de ingang van een belangrijk gebouw of de ingang van een straat, te creëren voor het kiezen van de juiste route. Genoemde hoofdroutes moeten ook voor blinden en slechtzienden herkenbaar zijn (zichtbaar en voelbaar). Ontbreken dergelijke gidslijnen, dan moeten we geleidelijnen toepassen. De aanleg van geleidelijnen komt heel nauw en is gebonden aan specifieke voorschriften. Belangrijk aspect hierbij is dat de gemeente deze loopstrook extra vrijwaart van objecten door dit in haar handhavingsbeleid op te nemen. Richtlijnen gids- en geleidelijnen: zie Tabel 14 (blz. 36) > Verblijfsgebieden De praktijk in Harderwijk: Smeepoortstraat: het zal niet meevallen om als blinde of slechtziende deze straat binnen te lopen; bij gebruik van de molgoot als gidslijn stuit deze persoon al in het begin van de straat op betonnen vierkanten bakken, die als snelheidsremmers bovenop de goot zijn geplaatst. Uitwijken richting de gevels is nagenoeg onmogelijk, vanwege de vele uitstallingen van de diverse winkels. De andere kant op richting de 10
rijweg is ook geen fijne optie omdat je dan op de rijweg loopt waar (druk) autoverkeer plaats vindt. Dit is een serieus aandachtspunt; Donkerstraat: na de herinrichting ligt in deze winkelstraat aan weerszijden een metalen afwateringsgoot in de langsrichting, die tevens dienst doet als gidslijn. Enige minpunt is de abrupte beëindiging net voor je de Markt oploopt. Daar moet nog een oplossing voor komen; Markt: Dit plein is met name in de zomermaanden één en al terras; voor blinden en slechtzienden is hier de keuze: o of langs de gevel verder, al dan niet struikelend over de her en der gestalde o fietsen, bankjes en reclamezuilen; of langs de terrassen al tikkend tegen de stoelpoten wat de gasten niet als prettig zullen ervaren. Dit plein behoeft nog de nodige aandacht. Bruggestraat & Vijhestraat : In beide straten een rommelig wegbeeld. Een blinde of slechtziende die gebruik maakt van de molgoot als gidslijn stuit al gauw op her en der geparkeerde auto s. Langs de gevels is geen fijne optie vanwege de bankjes, reclame uitstallingen, prullenbakken, terrasafzettingen etc. Aan genoemde problemen dienen nog de nodige aandacht besteed te worden. Verlichting: Ook goede verlichting is belangrijk om s avonds, s nachts en bij slecht weer zonder problemen gebruik te kunnen maken van de openbare ruimte. De doelmatigheid van de verlichting wordt bepaald door een reeks factoren, zoals het verlichtingsniveau, de gelijkmatigheid en het minimaliseren van verblinding. Gezamenlijk dienen zij er voor te zorgen dat men het totale gebied goed kan waarnemen. Kleurcontrast: Het is belangrijk om te weten dat kleurcontrasten onder kunstlicht alleen zichtbaar zijn als de kwaliteit van de lichtbron hiervoor toereikend is. Lichtbronnen met een hogere kleurweergave index (R a > 60) zullen hieraan voldoen. Voor het toepassen van adequate verlichting: Richtlijnen: zie ROVL-2011 (voorheen NSVV) 4.2 Openbare ruimte rond lokale winkelcentra en publieke voorzieningen: a. Lokale winkelcentra en station Ook rondom de kleinere winkelcentra en het station kan het heel druk zijn qua hoeveelheid voetgangers, alleen concentreert de drukte zich hier voornamelijk rondom de ingang van de supermarkt/station en de route van en naar de parkeerplaatsen, fietsenrekken en de eventueel naastliggende winkels. Een dergelijke situatie van kleinere winkelcentra in Harderwijk vinden we onder meer in: Winkelcentrum Stadsdennen (Vondellaan), winkelcentrum Tweelingstad (Nassaulaan), winkelcentrum Stadsweiden (Achterste Wei) en winkelcentrum Drielanden (Tonselsedreef). 11
Bij de (her-)inrichting van winkelcentra en station zijn de belangrijkste uitgangspunten: Voldoende brede looproute(s), liefst 4,00 m : Richtlijnen: zie Tabel 1 (blz. 20) > Winkelstraat; Naastliggende parkeerplaats/rijweg >> op één of meerdere plekken een verlaagde trottoirband, tenzij er een verhoogd kruisingsvlak voor voetgangers aanwezig is; (drempelplateau); Indien voorkomend bij de parkeerplaats een goed bereikbare parkeermeter >> voldoende brede loopstrook er naar toe en géén hoogteverschillen; Extra en voldoende ruimte voor fietsparkeren; dit mag niet ten koste gaan van de eerder genoemde breedte van de looproute Gidslijnen voor visueel gehandicapten toepassen. Zo niet, dan geleidelijnen aanbrengen : Richtlijnen: zie Tabel 14 (blz. 36) > Verblijfsgebieden. b. Publieke voorzieningen Voor wat betreft de inrichting van de openbare ruimtes rond publieke functies zoals een gemeentehuis, bibliotheek of theater geldt dat hier het accent méér op de toegankelijkheid moet liggen dan op grote drukte zoals hierboven beschreven. Ook hier gelden bij de (her-)inrichting de bovengenoemde uitgangspunten, alleen liggen hier de intensiteiten beduidend lager. 12
5. Belangrijke looproutes 5.1 Algemene richtlijnen belangrijke looproutes Publieksaantrekkende voorzieningen zijn er voor iedereen, dus is het belangrijk dat deze locaties ook onderling via looproutes voor iedereen bereikbaar zijn. De richtlijnen die in het algemeen voor zo n route te gebruiken zijn, kan je vinden onder: Richtlijnen: Hoofdstuk 2.2.12. Routegeleiding (blz. 33 t/m 43). 5.2 Looproutes in Harderwijk Belangrijke trekpleisters in Harderwijk zijn o.a. de binnenstad, het ziekenhuis en het station. In de Harderwijker situatie liggen de binnenstad en het ziekenhuis op een aanzienlijke afstand van het station. In Harderwijk zijn de volgende looproutes bekend: Station Ziekenhuis; Station Binnenstad; Parkeerplaatsen Burgemeester de Meesterstraat Binnenstad. Diverse belangrijke looproutes in Harderwijk 13
Alle trajecten zijn voorzien van routegeleiding: Aandachtspunt: het traject Station Binnenstad: de laatste oversteek bij de kruising Smeepoortstraat, Vitringasingel, Westeinde: bij deze oversteek ontbreken de noppentegels als waarschuwingspunt voor blinden en slechtzienden. 14