Het Effect Van Ritme Op De Verdeling Van Visuele Aandacht In De Tijd

1 Het Effect Van Ritme Op De Verdeling Van Visuele Aandacht In De Tijd Luke Snijders 524119 Begeleider: Prof. dr. J. Vroomen Verslag geschreven in kader van de bachelorthesis van klinische gezondheidspsychologie. Departement of Cognitive Neuropsychology, Tilburg University Januari 2015

Samenvatting 2 Het effect van ritme op aandacht blijkt een gevolg te zijn van een verwachting die ontstaat als gevolg van een aangeboden ritme. Er is een experiment uitgevoerd waarin een visuele stimulus verscheen met een voorafgaand auditief ritme bestaande uit zes pieptonen. De visuele stimulus betrof een landolt-vierkant waarbij proefpersonen de taak hadden om aan te geven aan welke zijde de opening zat. Deze visuele stimulus kon vroeg(-100ms), tegelijk of laat(+100ms) verschijnen ten opzichte van het ritme. Ook werd er gevarieerd met het geluid dat men hoorde op het moment van een zevende toon. Dit kon geen toon, een zelfde toon, of een afwijkende toon zijn. Uit de gegevens van 28 proefpersonen is gebleken dat een late visuele stimulus zorgt voor een beter resultaat. Naarmate er meer tijd tussen de zesde toon en de visuele stimulus zit scoort men beter. De verwachting van een stimulus zorgt hier voor een betere waarneming.

Het effect van ritme op de verdeling van visuele aandacht in de tijd 3 In de natuur gebeuren veel dingen in een bepaald ritme en dit ritme zou een effect kunnen hebben op de verdeling van aandacht over de tijd (Miller, Carlson, & Mcauley, 2013). Het vermogen om aandacht te synchroniseren met een ritme zou ervoor zorgen dat op de verwachte tijdstippen de aandacht hoger is. Aandacht is een belangrijk onderdeel bij het uitvoeren van verschillende taken, een inzicht in de effecten op aandacht is daarom cruciaal. Uit verschillende onderzoeken is gebleken dat aandacht niet onbeperkt is en dat er een keuze gemaakt moet worden waaraan aandacht wordt toegewezen. Een van deze onderzoeken is het onderzoek van Simons en Chabris(1999) waarbij proefpersonen videobeelden bekijken van mensen die een bal overgooien en de instructie krijgen om te tellen hoe vaak de bal is overgegooid. Gedurende het filmpje verschijnt iemand gekleed in een gorillapak. Als men achteraf vraagt of zij de gorilla hebben gezien dan blijkt dat bijna de helft van de mensen deze heeft gemist. Het uitvoeren van de taak vergt hierbij zoveel aandacht dat de gorilla niet opvalt. Dit is een voorbeeld van selectieve aandacht. In dit geval had de gorilla vaak geen effect op het uitvoeren van de taak, maar het is ook mogelijk dat het uitvoeren van een taak wordt beïnvloed door het introduceren van nieuwe stimuli (Schomaker & Meeter, 2014). Dit kan zowel een positief als een negatief effect hebben. In dit onderzoek wordt de nadruk gelegd op het effect van ritmes op de verdeling van aandacht, maar eerst zullen we een aantal andere onderzoeken bespreken die vooraf zijn gegaan aan het huidige onderzoek. Omdat aandacht beperkt is moet er een selectie gemaakt worden tussen verschillende stimuli uit verschillende modaliteiten. Er zijn veel onderzoeken gedaan naar verschillende manieren waarop de verdeling van aandacht wordt beïnvloed (van der Burg, Olivers, Bronckhorst & Theeuwes, 2008; Miller, 2013; Miller, et al., 2013; Vroomen & de Gelder, 2000). Een voorbeeld hiervan is het effect van een waarschuwingssignaal op aandacht. Van der Burg et al. (2008) laten dit zien in hun onderzoek waarbij proefpersonen een visuele

zoektaak uitvoeren. Deze taak hield in dat zij moesten zoeken naar een horizontaal of 4 verticaal geplaatste streep in een groep van 24, 36 of 48 groene of rode strepen die willekeurig scheef werden weergegeven. Deze strepen verkleurden met een frequentie van 900ms van rood naar groen of andersom. Het veranderen van de horizontale of verticale streep gebeurde echter altijd alleen en in de helft van de gevallen was er tegelijkertijd een pieptoon te horen. Wanneer de proefpersoon de streep had gevonden moest hij aangeven of deze horizontaal of verticaal was. De resultaten van dit experiment lieten zien dat de aanwezigheid van de pieptoon op het moment dat de beoogde streep van kleur veranderde zorgde voor een lagere reactietijd en minder fouten. Dit duidt op een crossmodaal effect van het auditieve systeem op het visuele systeem. Om dit te bevestigen voerden van der Burg et al. (2008) een tweede experiment uit waarin het waarschuwingssignaal bestond uit een visuele stimulus in plaats van een auditieve stimulus. Het effect dat bij de pieptoon wel zichtbaar werd was bij dit experiment niet aanwezig. Zowel de reactietijd als het aantal incorrecte antwoorden werden niet door de visuele stimulus beïnvloed. Uit dit onderzoek blijkt dat aandacht door een auditieve stimulus verbeterd kan worden waardoor een visuele taak beter uitgevoerd kan worden. Van der Burg en Olivers noemen dit het pip en pop effect. Vroomen en de Gelder (2000) lieten in hun onderzoek naar cross-modale effecten hetzelfde waarschuwingseffect zien van geluid op de verdeling van de visuele aandacht. Zij lieten proefpersonen vier opeenvolgende beelden zien waartussen een patroon dat herkend moest worden. Het te herkennen patroon was altijd in het derde beeld te vinden. Terwijl deze beelden getoond werden werd een viertal geluidstonen afgespeeld synchroon met het verschijnen van ieder beeld. Wanneer zij een afwijkende toon lieten horen op het moment waarop het derde beeld verscheen bleek dat dit het herkennen van het patroon significant verbeterde. De resultaten van Vroomen en de Gelder (2000) en van van der Burg et al. (2008)

5 zijn vergelijkbaar vanwege het feit dat in beide onderzoeken een auditieve stimulus zorgt voor een verbetering bij het uitvoeren van een visuele zoektaak. Het pip en pop effect (Van der Burg et al., 2008) en de afwijkende toonhoogte bij Vroomen en de Gelder (2000) zorgen voor een tijdelijk piek in de aandacht op een specifiek moment, maar er bestaat ook een andere mogelijkheid waarbij aandacht op bepaalde momenten versterkt wordt, namelijk via een ritme. Miller et al. (2013) hebben onderzoek gedaan naar de effecten van ritme op de verdeling van aandacht en in hoeverre er sprake is van synchronisatie tussen verschillende modaliteiten met de ritmes. Hiervoor voerden zij een aantal verschillende experimenten uit waarbij proefpersonen een auditief ritme kregen te horen. De experimenten verschilden onderling in de manier waarop de verdeling van de aandacht werd gemeten. Enerzijds werd gewerkt met een stip op het scherm en werd gemeten met behulp van saccades. Hierbij werd een kortere reactietijd gezien als een verhoging van de aandacht op dat moment. Anderzijds maakten Miller et al. (2013) gebruik van een visuele herkenningstaak in de vorm van een vierkant met een opening in de linker of rechterzijde (een landolt-vierkant). Zij concludeerden dat een auditief ritme zorgde voor een verhoging van de visuele aandacht bij visueli stimuli die aansloten op het ritme. Dit cross-modale effect zou ontstaan door het synchroniseren van de visuele aandacht op het auditieve ritme. Synchronisatie vindt mogelijk plaats vanwege de synchronisatie van gamma-oscillaties in de hersenen aan de aangeboden ritmes (Payne & Sekuler, 2014; Senkowski, Talsma, Grigutsch, Herrmann, & Woldorff, 2007; Tan, Leuthold & Gross, 2013). Senkowski et al. (2007) hebben onderzoek gedaan naar deze gamma-oscillaties en vonden een significante correlatie tussen hersenactiviteit in verschillende hersengebieden bij auditieve en visuele stimuli die nagenoeg synchroon waren. De werking van de hersenen zou voor een groot deel ritmisch zijn (Calderone, Lakatos, Butler, & Castellanos, 2014) en door het synchroniseren van de interne

ritmes met de externe ritmes zou een betere onderscheid gemaakt kunnen worden tussen 6 verschillende stimuli (Will & Berg, 2007). Het verbeteren van de resultaten bij een ritme kan ook liggen in het feit dat men een stimulus meer zal verwachten naarmate er meer tijd is verstreken (Los, 2010; Los & Schut, 2008). In voorgaande onderzoeken is steeds gekeken naar een verbeterde prestatie wanneer een ritme synchroon liep met een visuele stimulus, maar wanneer deze asynchroon was werd er geen onderscheid gemaakt tussen een vroege en een late stimulus. Daarom wordt in het huidige onderzoek een onderscheid gemaakt tussen drie verschillende momenten waarop een visuele stimulus verschijnt, namelijk: vroeg, tegelijk en laat. Hierdoor kan worden gekeken naar de temporele verdeling van aandacht en welke invloed een auditief ritme heeft op het uitvoeren van een visuele taak en tevens naar een eventueel effect van verwachting. Verder wordt er onderzocht of een afwijkende pieptoon ook hier zal zorgen voor een verbetering van de resultaten zoals bij de hierboven beschreven onderzoeken (van der Burg et al., 2008; Vroomen & de Gelder, 2000). Deze effecten hebben bij de voorafgaande onderzoeken los van elkaar laten zien dat zij een positief effect hebben, maar het is niet bekend of er sprake is van interactie tussen deze twee effecten en of deze effecten tegelijk aanwezig zullen zijn. Wanneer de verdeling van aandacht daadwerkelijk door een ritme wordt beïnvloed dan zal de gemiddelde score van proefpersonen in de conditie waar de visuele stimulus tegelijk verschijnt met het ritme beter moeten zijn dan zowel de vroege en late condities. Wanneer er sprake is van verwachting zal er een toename zijn van de score naarmate de stimulus later verschijnt en in dit geval zou de late conditie de beste scores laten zien. Wanneer de aanwezigheid van een toon of een toon met een afwijkende toonhoogte een effect heeft zal er een verbeterde reactie zichtbaar moeten zijn in deze beide condities ten opzichte van de conditie waar de toon niet aanwezig is.

Methode 7 Deelnemers 38 studenten (13 mannen en 25 vrouwen) van de Universiteit van Tilburg hebben deelgenomen aan dit onderzoek in ruil voor proefpersoonuren. Apparatuur Proefpersonen werden in een geluidsdichte kamer geplaatst en kregen de visuele stimuli te zien op een 15 inch monitor die werd ingesteld op een frequentie van 60 hz. De auditieve stimuli werden aangeboden door een koptelefoon. De proefpersonen werden centraal voor het scherm geplaatst op een gelijke afstand van het scherm met behulp van een steun waarop zij hun kin konden plaatsen. De respons werd gegeven door middel van links of rechts klikken op een muis. Onderzoeksopzet Bij dit onderzoek werd gebruik gemaakt van twee verschillende experimenten met een vergelijkbare opzet. Bij beide experimenten kreeg de proefpersoon te horen dat hij/zij naar een reeks van zes tonen ging luisteren die gevolgd werd door een vierkant met een opening aan de linker of rechterkant (een landolt-vierkant). Deze landolt-vierkant kon op vier plaatsen verschijnen, namelijk: links, rechts, boven of onder de fixatiestip in het midden. Vervolgens moesten de proefpersonen aangeven aan welke kant zij dachten dat de opening zat door op de linker- of rechtermuisknop te klikken. Na het geven van een respons volgde automatisch de volgende reeks. In figuur 1 is een voorbeeld van een scherm met een visuele stimulus weergegeven. De hierboven genoemde reeks van zes geluidstonen werd bij beide experimenten aangeboden met een gelijke toonhoogte en met 600 ms tussen iedere toon. Op 500 ms, 600 ms of 700 ms na de zesde toon werd de visuele stimulus in de vorm van een landolt-vierkant aangeboden, hierdoor kwam de landolt-vierkant eerder, tegelijk of later

vergeleken met de zevende toon die men zou verwachten. Hiermee werd getest of de tijd 8 waarop de landolt-vierkant verschijnt invloed heeft op de resultaten. Er werd ook gevarieerd met het geluid dat men hoorde op het moment van de zevende toon. Hierbij waren drie mogelijkheden, 0: geen geluid, 1: gelijke toon en 2: een afwijkende toon. De twee experimenten verschilden in deze afwijkende toon. De afwijkende toon was hier bij experiment 1 een hogere toon dan de zes voorafgaande tonen en bij experiment 2 was deze toon lager dan die ervoor. Hiermee werd onderzocht of toonhoogte invloed heeft op de resultaten. In figuur 2 is een weergave gemaakt van een enkele reeks. Werkwijze. Voorafgaand aan ieder experiment kregen de proefpersonen een instructie. Hierin stond dat zij gingen luisteren naar een reeks van geluidstonen die gevolgd werd door een visuele taak, namelijk een landolt-vierkant die links, rechts, boven of onder van een fixatiestip in het midden zou verschijnen. Zij moesten vervolgens door te klikken aangeven of de opening in de vierkant aan de linker- of rechterkant zat. Daarna volgde een oefensessie van 16 reeksen. Wanneer er geen vragen waren en de taak duidelijk was mocht de proefpersoon beginnen aan het werkelijke experiment. Een proefpersoon nam uitsluitend deel aan experiment 1 of aan experiment 2. Ieder experiment bestond uit drie blokken van 15 minuten waartussen de proefpersoon kon pauzeren. Per blok kreeg een proefpersoon 120 reeksen te horen om zo op 360 reeksen per proefpersoon uit te komen. Proefpersonen werden om en om toegewezen aan experiment 1 of experiment 2. Er hebben per experiment 17 personen deelgenomen. Data-analyse Op de resultaten is een 2-weg-anova voor herhaalde metingen uitgevoerd met als within-subject factoren tijd en geluid. Hiermee werd getest of er een effect was van tijd of

9 geluid op het aantal juiste reacties. Ook werd er gekeken of er een interactie-effect was tussen tijd en geluid. Als α werd een waarde van 0.05 als grens gehanteerd. Tevens is er een gepaarde t-test uitgevoerd tussen de verschillende factoren van tijd. Resultaten De data die is verkregen met het experiment werd eerst gefilterd op de gemiddelde scores van een proefpersoon. Wanneer deze score 0.60 of hoger was werden de gegevens meegenomen in de analyse. Een score van 0.60 of hoger betekent dat de proefpersoon 60% of meer van de taken goed had. Reden hiervoor is dat de kans dat iemand bij toeval een score van ongeveer 0.50 haalt reëel is dat deze proefpersonen de taak mogelijk niet goed hebben begrepen. De data verkregen van 10 van de 38 proefpersonen voldeed niet aan dit criterium en werden daarom niet gebruikt in verdere analyses. Er werd voor de analyse gebruik gemaakt van de data van de overige 28 proefpersonen waarvan er 15 deelnamen aan experiment 1 (12 vrouwen en 3 mannen) en 13 aan experiment 2 (9 vrouwen en 4 mannen). Experiment 1: De gemiddelde score was bij experiment 1 0,70 met een standaarddeviatie van 0,08. In tabel 1 zijn de gemiddelden weergegeven per subgroep en als totaal voor iedere conditie. Met een 2-weg ANOVA voor herhaalde metingen werd het effect van de laatste pieptoon (geluid) en van het moment waarop de visuele stimuli verschenen(tijd) op het aantal correcte reacties onderzocht. Hieruit bleek dat er geen sprake was van een significant interactie-effect tussen geluid en tijd ( F(8, 7) = 1.202, p= 0.291). Het effect van geluid op het aantal correcte reacties was ook niet significant( F(8, 7) = 0.819, p=0.381). Het moment waarop de visuele stimuli verscheen had wel een significant effect: ( F(8, 7) = 11.177, p=0.05). Wanneer de landolt-vierkant eerder verscheen werd in 68,4% van de items correct gereageerd door de proefpersoon. Dit percentage is 70,6% bij de items waarin de visuele stimulus aansloot met het ritme van de pieptonen en wanneer deze later kwam werd in 71,7% van de gevallen correct gereageerd. In figuur 3 zijn de resultaten van experiment 1

weergegeven in een grafiek. 10 Experiment 2: Bij experiment 2 werd een gemiddelde score van 0,73 gemeten met een standaarddeviatie van 0,10. De gemiddelde scores voor experiment 2 zijn weergegeven in tabel 2. Ook hier werd wederom door middel van een 2-weg ANOVA voor herhaalde metingen het effect van geluid en tijd op het aantal correcte reacties onderzocht. Het effect van tijd op het aantal correcte reacties was in experiment 2 ook significant ( F(8,5) = 6,067 ; p = 0,03). Er was wederom geen sprake van een interactie-effect tussen geluid en tijd (F < 1) of een effect van geluid ( F < 1). De gemiddelde score bij een vroege visuele stimulus was hier 71,3% en wanneer deze gelijk was aan het voorafgaande ritme dan was dit 73,6%. Ook in dit experiment werd gemiddeld het beste gescoord wanneer de landolt-vierkant later verscheen, het gemiddelde was hier 74,2%. De resultaten van experiment 2 zijn in figuur 4 te zien in een grafiek. Omdat er geen effect is van geluid werd een derde ANOVA gedaan met daarin de gegevens van zowel experiment 1 en experiment 2. De gemiddelde score was 0,716. Een overzicht van alle gemiddelde scores is te zien in tabel 3. Het effect van tijd was bij de samengevoegde resultaten: F(8,19) = 17,356 ; p = 0,00. In de grafiek van figuur 5 zijn de resultaten van de samengevoegde experimenten weergegeven. Een gepaarde t-test met als daarin drie paren van de factoren tijd werd uitgevoerd om het effect van tijd verder te onderzoeken. De gemiddelde score bij de late conditie was het hoogste met een gemiddelde van 0,7287 (sd = 0,09423). Daarop volgde de factor tegelijk: m = 0,7201 ; sd = 0,09141. In de late conditie werd het laagst gescoord met gemiddelde 0,6977 bij een standaardafwijking van 0,08856. De scores van de vroege conditie waren hier significant lager dan die van tegelijk(t(27)= -2,579 p= 0,016) en laat(t(27)=-4,166 p= 0,00). De scores van de late conditie waren niet significant hoger dan die bij de conditie tegelijk(t(27)=-0,905 p= 0,373). De uitkomsten van de gepaarde t-testen zijn weergegeven in tabel 4 en 5.

Verder viel op dat wanneer de visuele stimulus aan de linkerzijde verscheen en de 11 opening eveneens aan die zijde zat dat de proefpersonen gemiddeld beter scoorden. Hetzelfde resultaat was zichtbaar wanneer een stimulus rechts verscheen met de opening aan de rechterzijde. Bij een landolt-vierkant aan de linkerzijde waarbij de opening links zat scoorden de proefpersonen in 80% van de gevallen correct. Wanneer de landolt-vierkant rechts verscheen met de opening rechts werd bij 82% correct gereageerd. In tabel 6 is een overzicht van de gemiddelde scores te zien bij de verschillende combinaties van landolt positie en de richting van de opening. Discussie De gevonden resultaten van dit onderzoeken duiden op een effect van verwachting. Wanneer er meer tijd zat tussen de zesde pieptoon en het weergeven van de landolt-vierkant waren de gemiddelde scores significant hoger. Een afwijkend geluid gecombineerd met de visuele stimulus had hier geen effect op het uitvoeren van de taak en diende niet als een waarschuwingssignaal. Hierdoor had een afwijkende toonhoogte ook geen invloed op de resultaten en zijn de gegevens van experiment 1 en experiment 2 vergelijkbaar. Wanneer er meer tijd tussen de zesde pieptoon en de visuele stimulus zat werd de taak beter uitgevoerd. Er lijkt sprake te zijn van een opbouw van de aandacht gedurende deze tijd omdat de scores lineair verlopen ten opzichte van de tijd. Uit de t-test blijkt dat de scores bij een visuele stimulus die tegelijk of laat verschijn ten opzichte van het ritme significant verschillen van een vroege stimulus. Er was echter geen significant verschil tussen de scores van een late visuele stimulus ten opzichte van een stimulus die synchroon was met het ritme. De scores werden dus voornamelijk beter wanneer er meer tijd voorbij was gegaan (Los, 2010). Dankzij het ritme wisten proefpersonen wanneer zij een visuele stimulus konden verwachten en daardoor scoorden zij beter. Deze verwachting blijft ook wanneer de landolt later verschijnt. Miller et al. (2013) vonden in hun onderzoek aanwijzingen voor een effect waarbij

12 synchronisatie van een stimulus met een ritme zorgde voor een beter resultaat dan wanneer er sprake was van een asynchrone stimulus. In dit onderzoek zien we echter dat wanneer we de asynchrone stimuli opsplitsen in vroege en late condities de scores in de late conditie aanzienlijk beter zijn. Wanneer er daadwerkelijk sprake zou zijn van een synchronisatie met een ritme dan zou er zowel voor als na het moment waarop de stimulus verwacht wordt een lagere score zichtbaar moeten zijn. Het variëren van het geluid had geen significant effect op de resultaten. Het pip en pop effect van van der Burg et al. (2008) werd in het huidige onderzoek niet waargenomen. Het verschil met onze experimenten en die van van der Burg et al. (2008) is voornamelijk de vorm waarin de auditieve stimulus wordt aangeboden. Het is mogelijk dat het aanbieden van een extra pieptoon tegelijk met de visuele stimulus niet als waarschuwingssignaal werkt wanneer er al een ritme voorafgegaan is, maar hiervoor zou verder onderzoek nodig zijn. Ook was er geen verschil bij een hogere of lagere toonhoogte, zoals bij de onderzoeken van Vroomen en De Gelder (2000). Er is mogelijk wel sprake van een synchronisatie aan het ritme, maar de invloed hiervan op het herkennen van een visuele stimulus is voornamelijk toe te schrijven aan de verwachting die hierdoor ontstaat. De huidige experimenten laten wederom zien dat er wel sprake is van een cross-modale werking. In dit onderzoek was de spreiding van tijd 200ms tussen de vroege en de late conditie. Wanneer de visuele stimulus mogelijk later zou kunnen verschijnen is het mogelijk dat het effect van verwachting afneemt (Macar, 2002). Het toevoegen van een extra punt waarop de visuele stimulus kan verschijnen of een groter tijdsverschil tussen de huidige punten zou een inzicht kunnen geven in hoe lang het effect van verwachting aanhoudt. Bij het analyseren van de gegevens bleek dat proefpersonen bij twee combinaties van de positie van de landoltvierkant en de richting van de opening aanzienlijk vaker correct waren. Namelijk wanneer de landolt-vierkant aan de linkerzijde met de opening links en de landolt-vierkant aan de

rechterzijde met de opening rechts verscheen. Een herhaling van de experimenten met een 13 andere visuele taak zou hiervoor kunnen controleren. Vervolgonderzoek naar de effecten van ritme op aandacht zou zich kunnen richten op het onderscheiden van het effect van verwachting en effecten van ritme en de onderlinge relatie tussen deze twee factoren.

14 Referenties Calderone, D. J., Lakatos, P., Butler, P. D., & Castellanos, F. X. (2014). Entrainment of neural oscillations as a modifiable substrate of attention. Trends in Cognitive Sciences, 18(6), 300-309. doi: 10.1016/j.tics.2014.02.005 Los, Sander A. (2010). Foreperiod and the sequential effect: Theory and data. Attention and time, 289-302. Los, S. A., & Schut, M. L. (2008). The effective time course of preparation. Cognitive Psychology, 57(1), 20-55. doi: 10.1016/j.cogpsych.2007.11.001 Macar, Françoise. (2002). Expectancy, controlled attention and automatic attention in prospective temporal judgments. Acta psychologica, 111(2), 243-262. Miller, J. E., Carlson, L. A., & McAuley, J. D. (2013). When what you hear influences when you see: listening to an auditory rhythm influences the temporal allocation of visual attention. Psychological Science, 24(1), 11-18. doi: 10.1177/0956797612446707 Miller, Jared Edward. (2013). The Effect of Multimodal Rhythms on the Allocation of Attention Across Sensory Modalities. University of Notre Dame. Payne, L., & Sekuler, R. (2014). The importance of ignoring: Alpha oscillations protect selectivity. Current Directions in Psychological Science, 23(3), 171-177. doi: 10.1177/0963721414529145 Schomaker, J, & Meeter, M. (2014). Facilitation of responses by task-irrelevant complex deviant stimuli. Acta psychologica, 148, 74-80. Senkowski, D., Talsma, D., Grigutsch, M., Herrmann, C. S., & Woldorff, M. G. (2007). Good times for multisensory integration: Effects of the precision of temporal synchrony as revealed by gamma-band oscillations. Neuropsychologia, 45(3), 561-571. doi: 10.1016/j.neuropsychologia.2006.01.013

Simons, Daniel J, & Chabris, Christopher F. (1999). Gorillas in our midst: Sustained 15 inattentional blindness for dynamic events. Perception-London, 28(9), 1059-1074. Tan, H. R. M., Leuthold, H., & Gross, J. (2013). Gearing up for action: attentive tracking dynamically tunes sensory and motor oscillations in the alpha and beta band. Neuroimage, 82, 634-644. doi: 10.1016/j.neuroimage.2013.04.120 Van der Burg, E., Olivers, C. N., Bronkhorst, A. W., & Theeuwes, J. (2008). Pip and pop: nonspatial auditory signals improve spatial visual search. Journal of Experimental Psychology: Human Perception and Performance, 34(5), 1053-1065. doi: 10.1037/0096-1523.34.5.1053 Vroomen, J., & de Gelder, B. (2000). Sound enhances visual perception: cross-modal effects of auditory organization on vision. Journal of Experimental Psychology: Human Perception and Performance, 26(5), 1583-1590. Will, U., & Berg, E. (2007). Brain wave synchronization and entrainment to periodic acoustic stimuli. Neuroscience Letters, 424(1), 55-60. doi: 10.1016/j.neulet.2007.07.036

Appendix 16 Figuur 1: Scherm met visuele stimulus aan de rechterzijde. De landolt-vierkant was 20 mm bij 20mm, met een opening van 4mm aan de linker of rechterkant. De positie van de landoltvierkant was 6,28 graden boven, rechts, onder of links van de fixatiestip in het midden, deze positie werd willekeurig bepaald. Figuur 2: Weergave van een reeks. 2900ms = vroeg; 3000ms = tegelijk; 3100ms = laat. De visuele stimulus kon gepaard gaan met geen geluid, een zelfde geluid of een afwijkend geluid.

17 Figuur 3: Grafiek met resultaten van experiment 1. Horizontaal zijn de drie verschillende condities van de factor tijd zichtbaar. Iedere lijn laat de gemiddelde score zien van de verschillende factoren voor geluid.

18 Figuur 4: Grafiek met resultaten van experiment 2. Horizontaal zijn de drie verschillende condities van de factor tijd zichtbaar. Iedere lijn laat de gemiddelde score zien van de verschillende factoren voor geluid.

19 Figuur 5: Grafiek met de samengevoegde resultaten van experiment 1 en 2. Horizontaal zijn de drie verschillende condities van de factor tijd zichtbaar. Iedere lijn laat de gemiddelde score zien van de verschillende factoren voor geluid. Tabel 1: Gemiddelde scores bij experiment 1 met een afwijkende hoge toon.

Tabel 2: Gemiddelde scores bij experiment 2 met een afwijkende lage toon. 20 Tabel 3: Gemiddelde scores van samengevoegde experimenten. Tabel 4: Statistieken behorende bij de gepaarde t-test. Tabel 5: Uitkomsten van de gepaarde t-test.

Tabel 6: Weergave van de gemiddelde scores bij de verschillende combinaties voor de positie van de landolt-vierkant en de kant met een opening. 21