Waterlandstichting Voor een beschaafd relativisme (en een relativistische beschaving) Dick Pels Toute ma vie, je me suis fait une certaine idée de la France, zo schreef Charles de Gaulle in zijn mémoires uit 1954. De generaal kon zich Frankrijk alleen maar voorstellen als een essentie met een verheven en uitzonderlijke bestemming. Frankrijk kon alleen zichzelf zijn als het de eerste plaats innam; Frankrijk was Frankrijk niet zonder grandeur. In een vorig jaar verschenen boek heb ik geopperd dat een nieuw idee van Nederland niet een groots en zeker maar juist een onzeker idee van Nederland moet zijn. Ons land vindt zijn historische trots niet in een sterke maar in een zwakke identiteit. Anders dan de fortuynisten en neopatriotten menen, moeten we daarom niet op zoek gaan naar een essentialistisch Hart van Nederland: een zwak voor Nederland (de titel van het boek) is méér dan genoeg. Dat is niet alleen het beste uitgangspunt voor de integratie van de migrantenculturen in de Nederlandse samenleving, maar ook voor de integratie van onze eigen cultuur in Europa en de wereld. De zachtheid en kwetsbaarheid van onze democratie vormt immers haar grootste kracht. Het belangrijkste argument voor de superioriteit van onze cultuur is niet dat wij de morele waarheid in pacht hebben, maar ligt juist in ons vermogen tot relativeren. Dit relativeringsvermogen en de bijbehorende tolerantie is een belangrijker erfenis van het Verlichtingsdenken dan de harde zekerheden waar bijvoorbeeld Verlichtingsfundamentalisten tegenwoordig prat op gaan. Maar die relatieve onbepaaldheid levert ons geenszins uit aan een heilloos cultuurrelativisme. Nederland als open podium, als gesprekscentrum, als focus van interpretatieverschillen en conflicten over wie wij eigenlijk zijn en wat de inhoud is van het goede leven, is niet niets; want dat gesprek kan alleen worden gevoerd bij de gratie van een hele reeks van beschermende waarden, normen, regels en instituties. De vrijheid van meningsuiting, de afwijzing van geweld en het dreigen met geweld, het kunnen verdragen van kritiek, het bevorderen en zelfs plezier scheppen in de diversiteit van meningen, de intentie en het vermogen om ook bij pagina 1 van 5 - www.waterlandstichting.nl
afkeer of ruzie er niet op te slaan, niet weg te lopen maar te blijven zitten, te blijven luisteren, te blijven praten: het merendeel van de waarden en instituties van de democratische rechtsstaat kan uit deze minimale maar cruciale voorwaarden voor een goed gespreksklimaat worden afgeleid. In het boek noemde ik dit miniculturalisme, dat zich ook door zijn dunne in plaats van dikke sociale orde en zijn minimale moraal gunstig onderscheidt van zijn beide rivalen: het multi- en het monoculturalisme. Dat het relativisme kan bestaan in een actieve, oordeelsvaardige en zelfs offensieve vorm is voor conservatieve beschavers een gotspe; dat het de normatieve kern kan vormen van een beschavingsoffensief niet minder dan een schandaal. Toch is het deze exquise paradox die schuilt in het inspirerende voorstel van Swierstra en Tonkens om het ideaal van de individuele autonomie tegelijkertijd te bekrachtigen en te verzwakken door het te verbinden met zelfspot. De kracht van dit zwaktebod is dat het een deugd aanprijst die mensen beter uitrust om zich in een ingewikkelde, veranderlijke en niet alleen aangenaam verrassende wereld te bewegen. Het is een deugd die luchtige bruggen slaat naar anderen, ook omdat we weer leren moraliseren, maar nu op lage toon : niet met het geheven vingertje maar meteen ook wijzend op jezelf. Zelfspot als kern van een zwakke maar zelfverzekerde identiteit kan inderdaad strijdbaar en offensief zijn. Maar dat offensief vermijdt paternalisme en scherpslijperij omdat de moralist steeds reflexief te werk gaat, niet bang is om zichzelf in het spel te brengen en op het spel te zetten. Zij weet dat je zelf altijd bent (of moet zijn) wat je zegt. Zelfspot als deugd leidt op die manier tot een onzuiver, niet-ascetisch idealisme, dat ook daarom licht en leefbaar blijft, omdat het de begrenzing en matiging predikt van dezelfde autonomie (van de eigen overtuigingen en de eigen behoeften) die tegelijkertijd tóch wordt verdedigd. Swierstra en Tonkens staan hiermee in een lange inheemse (eigenlijk: Europese) traditie: die van de Erasmiaanse zotheid. De godin Stultitia uit Erasmus beroemde satire is niet voor niets een vrouw, die de ijdelheid, hoogmoed en dwaasheid van alle hoogwaardigheidsbekleders (geleerden, vooral godgeleerden) te kijk zet en ontmaskert, en terloops ook de mogelijkheid oppert dat het christendom zelf een vorm van dwaasheid is. De even beroemde botsing tussen de voorzichtige polderaar Erasmus en de woest polariserende Luther biedt daarbij een leerrijke spiegel van ons huidige publieke debat. Dat Nederland nog steeds verdeeld is tussen die Lutherse en Erasmiaanse houdingen mag blijken uit twee recente uitslagen: de verkiezingsuitslag, die Geert Wilders en Rita Verdonk samen meer dan een miljoen xenofobe stemmen in de schoot wierp, en die van de 21minutenpagina 2 van 5 - www.waterlandstichting.nl
enquête, waarin de meerderheid van de Nederlanders zich een samenleving wenste waarin niet alleen solidariteit en levenskwaliteit maar vooral ook bescheidenheid centraal diende te staan. Die traditie van strijdbare bescheidenheid moet worden gemobiliseerd tegen allerlei vormen van fundamentalisme en absolutisme, inclusief die van liberale en neoconservatieve denkers die het relativisme juist beschouwen als de bron van alle misère (en dus als het einde van de beschaving). Volgens Dalrymple is het relativisme zodanig doorgesijpeld naar de onderklasse dat het daar een totale morele barbarij heeft aangericht. In zijn meer extreme uitdrukkingen lijkt het relativisme de onderklasse zelfs te hebben voortgebracht: de wereld wordt immers geregeerd door de (verkeerde) ideeën. Een geweldige minachting voor al die onbenullige en oppervlakkige mensen (zie ook De Beus over de getatoeëerde klasse ; ook bij Dalrymple is een tatoeage al voldoende om iemand moreel te veroordelen) gaat gepaard met een arrogante stelligheid en een verbaal extremisme dat zonder meer strijdig is met de beschaving zoals ik die hier opvat. Dat komt immers dicht bij spotternij zonder zelfspot. Het is jammer dat Swierstra en Tonkens in andere opzichten zo gemakkelijk met Dalrymple meebuigen, want hun en mijn beschavingsoffensief moet zich ook richten tegen deze intellectuele hoogmoed en grotemondigheid. Zeker wanneer beschaving bij hem blijkt samen te vallen met het herstel van huwelijk, gezin, gezag, religie en de klassieke canon, met zwaarder straffen over de hele linie, en met een snoeiharde en ongenuanceerde islamkritiek. Ook Van den Brinks meer bescheiden beschavingsoffensief gaat uit van een leidende of dominante cultuur waarin de normatieve meerderheid, dat wil zeggen de waarden van de hogere middenklasse, de toon zetten, en de nadruk ligt op normalisatie, dat wil zeggen disciplinering en begrenzing van culturele verschillen. Opnieuw is er sprake van éénrichtingsverkeer van de heersende autochtone middenklasse naar de witte en zwarte onderklasse. De inhoud van die leidende grootburgerlijke cultuur wordt niet op een reflexieve en zelfkritische manier inzet gemaakt van gesprek, dialoog en vreedzaam conflict. Zelfrelativering is opnieuw ver te zoeken. Terwijl juist dit vermogen een onmisbare asset lijkt bij het ontwikkelen van modern burgerschap, dat hij zelf definieert als de bereidheid om op verschillende levensgebieden rekening te houden met anderen. Zelfrelativering zou bovendien een interessante invulling zijn van door hem geprezen deugden als gelijkwaardigheid en aanspreekbaarheid, ook omdat zij verwijzen naar de toegangsvoorwaarden voor het democratische gesprek waarin de normaliteit van onze cultuur en beschaving telkens opnieuw dynamisch wordt vastgesteld. pagina 3 van 5 - www.waterlandstichting.nl
Laten we de lat dus hoger leggen. De relativistische cultuur is noch in de middenklasse noch in de onderklasse evident aanwezig; in die zin is beschaving een uitdaging en opdracht aan alle klassen, inclusief de maatschappelijke bovenlaag. De inhoud van dit miniculturele beschavingsoffensief kan opnieuw worden bepaald als het vestigen van een prettig of althans vreedzaam gespreksklimaat, inclusief het garanderen van gelijke materiële kansen voor alle individuen om effectief aan dat gesprek deel te nemen. De meest kernachtige institutionele waarde die daarvoor vereist is, is bespreekbaarheid; de meest kernachtige morele deugd die van de aanspreekbaarheid; en de meest kernachtige competentie die van de spreekvaardigheid. Als we de individuele autonomie ook in deze zin opvatten, als het vermogen om soepel en beheerst het woord te kunnen voeren, reiken we voorbij de deugdenleer en de karaktervorming (met hun risico van moralisme en voluntarisme) naar de technische, materiële en institutionele voorwaarden die moeten worden gerealiseerd om zoveel mogelijk mensen in staat te stellen aan dit democratische gesprek mee te doen. Maar wat is er niet allemaal voor nodig om min of meer gelijke spreekkansen te scheppen! Dat vergt een veel gelijkere toegang tot economische en politieke participatie, tot onderwijs, kunst en cultuur, tot verzorging en bijstand, tot huisvesting en mobiliteit. Die materiële zekerheden scheppen tesamen immers de mogelijkheid (de psychologische zelf-verzekerdheid) en de ambitie om risico s te nemen, te experimenteren, grotere onzekerheden te verdragen, de individualisering uit te houden, vaste identiteiten op het spel te zetten en in dialoog te brengen. Spreekvaardigheid als speerpunt van het hier voorgestelde beschavingsoffensief gaat op die manier over in een ingrijpend programma van emancipatie. Denk aan wat de Amsterdamse stadsdeelvoorzitter Marcouch onlangs opmerkte over de machteloosheid van Marokkaanse ouders, die geloven dat hun rol als opvoeders is uitgespeeld zodra hun kind 15 jaar is. Zolang klappen uitdelen nog mogelijk is, heb je zeggenschap over je kinderen, maar als ze daarvoor te groot zijn geworden ben je die macht kwijt. Dat slaan is een reflex. Ze hebben het geduld niet om te praten. Ze geloven ook niet dat praten effect heeft, men hen is ook nooit gepraat. Ík denk dat ouders nog goed hun zoon van 28 kunnen verleiden tot goed gedrag. Door hem voor te leven, door te praten, door te vragen wat ze doen, waar ze zijn geweest (NRC Handelsblad 23.9.06). Zelf denkt Marcouch dat hij via Socratische gesprekken de anti-houding van recalcitrante en radicaliserende jongeren in zijn stadsdeel kan doorbreken. Maar wat zijn de kansen voor een beschavingsoffensief dat niet alleen de pagina 4 van 5 - www.waterlandstichting.nl
onderklasse maar alle klassen wil uitdagen en verleiden tot relativisme, zelfspot en het vreugdevol omarmen van een zwakke identiteit? Is het prediken van zwakheid en onzekerheid aan zwakken en onzekeren niet een perverse manier van rubbing it in, vergelijkbaar met de vernederende strategie om mensen te verplichten tot eigen verantwoordelijkheid maar ze tegelijkertijd aan hun lot over te laten? Moeten we niet, de behoeftenpyramide van Maslow indachtig, eerst houvast bieden in onzekere tijden (volgens PvdA-Kamerlid Jet Bussemaker de oorspronkelijke boodschap van haar partij, die tijdens de verkiezingssstrijd onvoldoende over het voetlicht werd gebracht, zie Trouw 25.11.06), om pas later te kunnen hopen op de ontwikkeling van individualisme en relativisme? Nee. Dat is een bangelijke boodschap die het autonomie-ideaal op de achterbank zet, de angst voor de vrijheid aanwakkert, en de precaire dialectiek tussen zekerheid en onzekerheid miskent (de balans van de culturele flexicurity). Zekerheid is niet alleen goed en onzekerheid lang niet alleen slecht. Niet het communitarisme maar juist het relativisme voedt de deugd van de zelfbeheersing die zich uit in afkeer van alle wreedheid, vernedering en geweld, inclusief de verbale vormen ervan. Daarom is een relativistisch beschavingsoffensief een noodzakelijk complement van het streven naar sociale bescherming. Einddoel is en blijft de persoonlijke autonomie. Mits dat ideaal op de juiste wijze door het relativisme wordt gelouterd en getemperd. pagina 5 van 5 - www.waterlandstichting.nl