Netwerk tegen Armoede Vooruitgangstraat 323 bus 6-1030 Brussel / tel. 02-204 06 50 / fax : 02-204 06 59 info@netwerktegenarmoede.be / www.netwerktegenarmoede.be VPAO cultuur 2 december 2016 vrijwilligerswerk 1 Inleiding Op 26 februari 2016 keurde de Vlaamse regering de conceptnota gecoördineerd Vlaams vrijwilligersbeleid goed. De conceptnota schetst doelstellingen en aanpak om tot een eenvoudiger en ondersteunend kader te komen voor vrijwilligerswerk in Vlaanderen. Hiervoor wordt gewerkt aan drie concrete doelstellingen: - Visie ontwikkeling - Vorming en ondersteuning van vrijwilligers en verenigingen - Vereenvoudigde regelgeving Ook voor mensen in armoede is vrijwilligerswerk een meerwaarde, mits er wordt rekening gehouden met een aantal voorwaarden en knelpunten. In het kader van het VPAO cultuur van 2 december 2016 bundelde het Netwerk tegen Armoede haar bestaande materiaal rond vrijwilligerswerk, vertrekkend van uit de ervaringen van mensen in armoede in onze verenigingen (zie verslag VPAO) 1 Nota gebaseerd op: - Advies vrijwilligerswerk & Activering, Netwerk tegen Armoede, 2012 - Dossier Vrijwillig werkt. Aan de slag met vrijwilligers uit kansengroepen, een publicatie van Cera, Samenlevingsopbouw Antwerpen, project sociale activering ocmw Antwerpen en Rechtop vzw (vereniging waar armen het woord nemen) - Kleurrijk vrijwilligerswerk, ook iets voor jou?, dossier van Samen Divers, vereniging waar armen het woord nemen
1. Meerwaarde van vrijwilligerswerk voor mensen in armoede De algemeen bekende voordelen van vrijwilligerswerk gaan uiteraard ook op voor mensen in armoede; het leren kennen van nieuwe organisaties, het opbouwen van sociale contacten, het vergroten van je netwerk, het aanleren van nieuwe vaardigheden, het gevoel ergens bij te horen, het krijgen van erkenning en waardering, een kader voor zingeving en bijdrage aan de maatschappij, enz.. Voor mensen in armoede, die vaker in uitsluiting leven, een kleiner netwerk hebben, vaker gekwetst zijn, minder zelfvertrouwen hebben.. betekent vrijwilligerswerk soms nog net iets extra. Bijvoorbeeld het gevoel zélf iets te kunnen geven ipv altijd de vragende partij te zijn. Of het doorbreken van een kleine kring mensen die vaak enkel bestaat uit hulpverleners of andere mensen in armoede. Nieuwkomers en mensen zonder papieren zijn ook groepen waar bijzondere aandacht moet aan worden besteed en waar veel organisaties schrik van hebben. De erkenning en zingeving die te pas komen aan vrijwilligerswerk, is voor mensen in armoede extra belangrijk: Als mensen mij vroeger vroegen wat ik deed in het dagelijks leven, dan moest ik antwoorden, ik ben werkloos. Daardoor voelde ik mij geklasseerd bij de nietsnutten. Nu antwoord ik: ik ben vrijwilliger. Ik voel me niet langer nutteloos in de maatschappij. 2 Ook voor de gastorganisatie kan het een meerwaarde zijn om mensen in armoede op te nemen in hun vrijwilligersbestand 3 ; diversiteit in vrijwilligers zorgt voor diversiteit in leden, vrijwilligers in armoede kunnen een brug- of voorbeeldfunctie vervullen, je krijgt een andere kijk op de vanzelfsprekendheden in je organisatie en je neemt een maatschappelijke functie op. 2. Knelpunten rond vrijwilligerswerk voor mensen in armoede Vrijwilligerswerk voor mensen in armoede zorgt echter ook voor specifieke knelpunten. 2.1. Drempels naar vrijwilligerswerk Er zijn verschillende redenen waarom mensen in armoede minder vrijwilligerswerk doen, naast de evidente, namelijk dat mensen die kampen met een complexe armoedeproblematiek en full-time bezig zijn met hun hoofd boven water houden, niet altijd tijd en ruimte hebben voor maatschappelijk engagement. Vrijwilligers in armoede geven aan dat ze vóór ze vrijwilligerswerk deden: - Het concept gewoon niet kenden. Dit is zo voor mensen in generatie-armoede, maar bijvoorbeeld ook voor mensen van een andere origine, die wel vertrouwd zijn met het belangeloos helpen van familie en vrienden, maar niet met het meehelpen in een organisatie. - Dat ze nog nooit eerder werden gevraagd om vrijwilligerswerk te doen 2 Voorbeelden uit Vrijwillig werkt 3 Zie ook tips uit de praktijk, p.72 publicatie Vrijwillig werkt
- Dat ze niet het gevoel hadden dat ze iets konden bijbrengen, de vaardigheden missen, de taal niet spreken - Dat ze niet weten waar ze zouden moeten beginnen zoeken, geen idee hebben welke organisaties er bestaan, wat ze doen en wie ze nodig hebben De onwetendheid geldt trouwens voor beide partijen; er zijn heel weinig organisatie die er aan denken om maatschappelijk kwetsbare vrijwilligers in te schakelen, laat staan hoe ze ze zouden moeten vinden en er mee om gaan. 2.2. Vrijwilligheid onder druk Er zijn verschillende omstandigheden waarbij de vrijwilligheid van vrijwilligerswerk van maatschappelijk kwetsbare groepen in vraag kan worden gesteld: - GPMI: Gemeenschapsdienst (dus vrijwilligerswerk) is sinds 1 november 2016 een integraal onderdeel van het GPMI en wordt uitgebreid naar álle leefloongerechtigden, zonder uitzondering op leeftijd of doelgroep. Het stoppen met vrijwilligerswerk kan vanaf heden zelfs gebruikt worden als instrument om mensen te sanctioneren (schorsing leefloon) 4 - Gemeenschapsdienst als straf na een uitspraak bij de correctionele rechtbank of als GAS-boete - een zinvolle tijdsbesteding als voorwaarde voor invrijheidstelling van gedetineerden - GTB, waarbij vrijwilligerswerk soms als enige optie wordt voorgesteld -.. Afhankelijk van de relatie met die organisatie en de voorwaarden die worden gesteld, kan de vrijwilligheid van het engagement in vraag gesteld worden. Als mensen van een dienst afhankelijk zijn, vrezen ze hun ondersteuning te verliezen als ze vrijwilligerswerk weigeren. Dit holt het begrip vrijwilligerswerk echter uit. Vrijwilligerswerk is pas waardevol als het vertrekt van een vrije keuze en engagement, dus het is erg belangrijk om mensen goed te informeren over de opties, de implicaties van hun keuze en de mogelijkheden om aan te geven dat het niet meer haalbaar is. Ik heb een vriend en die werkt via het ocmw als vrijwilliger. Hij doet dat al 3 jaar en wil dat eigenlijk niet meer doen. hij wil liever werken. maar hij denkt dat het verplicht is, dat hij niet mag weigeren. Hij blijft het dus doen omdat hij schrik heeft voor de gevolgen wanneer hij zou stoppen (De Springplank, Sint-Niklaas) 2.3. Vrijwilligerswerk als (om)weg naar werk De laatste jaren wordt vrijwilligerswerk alsmaar meer ingeschakeld als instrument tot (sociale of economische) activering. Ocmw, vdab.. stimuleren vrijwilligerswerk als eerste voorbereidende stap richting tewerkstelling. Soms door beloning (bv 1 extra op uitkering), soms als voorwaarde (voor een betaalde stage, artikel 60 of opleiding). Dit kan in bepaalde gevallen een eerste stap zijn richting regelmatige inzet, samenwerken.. Echter tast dit de kern van een vrijwillige inzet aan, en bovendien is het zeker niet altijd zo dat er betaald werkt komt van vrijwillig werk. In sommige gevallen wordt vrijwilligerswerk zelfs een ongewild eindstation, omdat mensen er in geparkeerd worden wegens te weinig plaatsen in sociale economie of andere jobs voor laaggeschoolden. 4 http://borsus.belgium.be/nl/uitbreiding-van-het-gpmi-naar-elke-nieuwe-begunstigde-van-eenleefloon-inwerkingtreding-op-1-1
Ik heb 18 jaar vrijwilligerswerk gedaan bij het ocmw. Ik ging dan één of twee keer in de week bij het ocmw eten maken, tafels dekken, recepties doen.. maar de laatste 4-5 jaar was er te veel aan. Ik was het beu, de personen waar ik mee moest werken. Al dat er was, het was allemaal mijn schuld en dan zeiden ze dingen die niet waar waren. En dan heb ik via de vereniging gehoord van PWA. Nu heb ik 4 euro plus vervoer. Dat is 90 euro per maand, boven mijn leefloon he! Als ik dat geweten had, had ik het vroeger gedaan.. (De Zuidpoort, Gent) 2.4. Vrijwilligerswerk als onbetaalde arbeid Vrijwilligerswerk bestaat in alle soorten en maten, wat er voor zorgt dat mensen van allerlei taken kunnen proeven, of ze er nu ervaring mee hebben of niet. Het belangrijkste is dat ze geïnteresseerd zijn en er in kunnen groeien. Dit staat in schril contrast tussen het inschakelen van vrijwilligers voor onbetaalde arbeid, bv werklozen inschakelen om een tekort op te vangen in groenonderhoud of sneeuwruimen, of mensen onbetaald stage te laten lopen in productieplaatsen.. 2.5. Vrijwilligerswerk en inkomen Vrijwilligerswerk is mooi, maar is geen vervanging voor een menswaardig inkomen met extralegale voordelen, sociale bescherming, pensioenrechten.. Voor er kan gedacht worden aan vrijwilligerswerk, moeten mensen zich kunnen handhaven met eigen middelen. Bovendien komen er soms onzichtbare kosten kijken bij vrijwilligerswerk, zoals vervoer, iets drinken of eten met collega s Voor mensen in armoede heeft vrijwilligerswerk soms een rechtstreekse impact op hun inkomen, bv de verplichting om vrijwilligerswerk te melden op gevaar van schorsing van de RVA 5, het niet mogen aanvaarden van maaltijdcheques omdat die worden afgetrokken van de uitkering.. Het is belangrijk dat mensen precies worden geïnformeerd over de eventuele kosten en gevolgen van vrijwilligerswerk, en het is belangrijk dat eerst een menswaardig inkomen wordt verzekerd. 2.6. Jobvernietiging en vermaatschappelijking van de zorg Tot slot kan het inschakelen van vrijwilligers nog een tweeledig nadelig effect teweegbrengen voor mensen in armoede. Ten eerste worden er soms vrijwilligers (niet zelden mensen in armoede zelf die moeten geactiveerd worden) ingeschakeld voor taken die dan niet meer kunnen ingevuld worden door betaalde (vaak laaggeschoolde) krachten. Ten tweede komen vrijwilligers soms terecht op posities binnen welzijn en hulpverlening die beter zouden worden ingevuld door professionals. We denken hierbij aan intakegesprekken, begeleiding van mensen, aanvragen van rechten en formulieren Hier gelden veel deontologische voorwaarden zoals respect voor de pricacy, verhouding met de hulpvrager, kennis van complexe armoede-situaties die niet van een vrijwilligers kunnen verwacht worden. 5 Dit zou nu wegvallen, wat een goede zaak is!
Vrijwilligers die de rekeningen van mensen sorteren zodat het contact met de budgetbegeleider sneller kan, vrijwilligers die namens de mutualiteit uitzoeken of mensen recht hebben op rechten zoals verhoogde tegemoetkoming, gaan voorbij aan de verantwoordelijkheid van professionele hulp- en dienstverlening. 3. Voorwaarden voor vrijwilligerswerk voor mensen in armoede 3.1. Vrijwilligerswerk is vrijwillig en onvoorwaardelijk Vrijwilligerswerk kán leiden tot een kortere afstand tot de arbeidsmarkt, maar dient daar niet voor. Het begrip vrijwilligerswerk moet bewaakt worden als onvoorwaardelijke en vrije bezigheid op basis van eigen sterktes en interesses. 3.2. Meer organisaties die inzetten op kwetsbare vrijwilligers Organisaties trekken mensen aan die al bij de organisatie passen. Mensen organiseren zich graag onder gelijken. Het samenbrengen van verschillende werelden kost extra moeite. Veel organisaties denken er niet aan om te rekruteren onder mensen in armoede of mensen met een migratie-achtergrond, of hebben koudwatervrees en schrik voor extra werk. Daarnaast is er het gegeven dat sociaal-culturele organisaties zélf onder een grotere druk komen te staan en dat er alsmaar meer wordt verwacht van vrijwilligers, die verondersteld worden om grote taken op zich te nemen of verantwoordelijkheden op te nemen. Hierdoor is er een zeer kleine markt voor kwetsbare vrijwilligers en ondervinden ze dezelfde moeite en afwijzing bij het vinden van vrijwilligerswerk als bij de zoektocht naar betaald werk. Dit zou niet mogen. Per definitie zou er voor elke bereidwillige vrijwilliger een plek moeten zijn. Hiervoor moeten vrijwilligersorganisaties ondersteund en gestimuleerd worden in het werken met maatschappelijk kwetsbare vrijwilligers. 3.3. Zorg voor diversiteit en aandacht voor groei binnen vrijwilligerswerk, ook voor kwetsbare mensen Als mensen in armoede worden ingeschakeld, raken ze sneller vast in productieve taken, terwijl het belangrijk is dat mensen nieuwe vaardigheden leren ontdekken en ook kunnen proeven en groeien in taken met meer verantwoordelijkheid zoals vorming geven, kinderopvang, mensen begeleiden, zónder dat ze hierdoor onder te grote druk komen te staan. Zorg voor elk wat wils, laat vrijwilligers in overleg nieuwe taken opnemen en laat oudere vrijwilligers de nieuwe begeleiden. Sta ook open voor het feit dat nieuwe vrijwilligers ook de structuur en het aanbod van je organisatie kan veranderen en dat dit geen slechte zaak is. 3.4. Extra aandacht en zorg voor kwetsbare vrijwilligers Mensen in armoede zijn niet vertrouwd met vrijwilligerswerk, hebben faalangst, voelen zich niet veilig in nieuwe omgevingen en kampen vaker met een complexe problematiek op verschillende domeinen. Daarom hebben vrijwilligers uit kansengroepen vaak nood aan dichte betrokkenheid en ondersteuning. Het is niet evident om hier extra ruimte voor te
scheppen, dus een vrijwilligersorganisatie bereidt zich beter goed voor, in samenwerking met een doelgroeporganisatie (zie ook verder bij concrete tips). Het is ook aan de Vlaamse Overheid om in vrijwilligerswetgeving en informatie voldoende aandacht te besteden aan diversiteit in vrijwilligers en inzet op maatschappelijk kwetsbare vrijwilligers 4. Concrete tips en aanbevelingen In de dossiers waarop deze nota gebaseerd is, staan tientallen concrete tips voor organisaties die aan de slag willen met maatschappelijk kwetsbare vrijwilligers. Hieronder een kleine greep. Voor meer aanbevelingen kan contact opgenomen worden met het Netwerk tegen Armoede Denk na over hoe je je als organisatie kunt openstellen voor maatschappelijk kwetsbare vrijwilligers Werk samen met organisaties die de doelgroep al goed kennen Bereid je eigen personeel en vrijwilligers voor op de komst van vrijwilligers uit kansengroepen Voorzien een warm onthaal met duidelijke en beknopte info over de organisatie en de taken. Zorg voor info om mee naar huis te nemen en een contactpersoon die bereikbaar is en de vrijwilliger kan leren kennen en ondersteunen Rekruteer via sociale organisaties en sleutelfiguren, maar ga voor een persoonlijk en warm contact met de vrijwilliger zelf Laat mensen starten met kleine deeltaken, met de optie om andere te proberen en door te groeien Voorzie voldoende ruimte voor gesprek en feedback. Niet alleen over de taken als vrijwilliger maar ook over persoonlijke zaken Maak van de persoonlijke groei van je vrijwilligers een doelstelling Enz