Stimuleren van cultureel ondernemerschap in Gelderland onderzoeksplan
Colofon De Rekenkamer Oost-Nederland is een onafhankelijk orgaan dat onderzoek doet naar de doeltreffendheid, doelmatigheid en rechtmatigheid van het gevoerde bestuur van de provincies Gelderland en Overijssel. De bestuursleden van de Rekenkamer zijn: de heer drs. M.M.S. Mekel (voorzitter), mevrouw mr. Th.O.J. Lucardie (plv. voorzitter) en mevrouw B. Vlieger-Ruitenberg MBA. De secretaris-directeur is mevrouw drs. S.W. Mathijssen RO. Dit onderzoeksplan is voorbereid door de heren T. Schaaf. MSc, MA(onderzoeker) en drs R.C. Hoekstra (projectleider onderzoek). Rekenkamer Oost-Nederland Achter de Muren Zandpoort 6 7411 GE Deventer Telefoon: 0570 66 58 00 info@rekenkameroost.nl www.rekenkameroost.nl Twitter: @RekenkamerOost Foto voorkant: Creative Commons, G.Saldana, 2011.
Stimuleren van cultureel ondernemerschap in Gelderland onderzoeksplan Deventer, november 2015
Leeswijzer In dit onderzoeksplan beschrijven we de opzet van het onderzoek naar het stimuleren van cultureel ondernemerschap door de provincie Gelderland. Dit onderzoeksplan is als volgt opgebouwd. In het eerste hoofdstuk geven we een inleiding op het onderzoek en gaan we beknopt in op de rol van de provincie bij het stimuleren van cultureel ondernemerschap. De onderzoeksopzet wordt in het tweede hoofdstuk beschreven. Hierbij gaan we in op de doel- en vraagstelling, de onderzoeksmethodiek, het voorlopige normenkader en de planning. 4
Inhoudsopgave 1 Inleiding... 6 1.1 Aanleiding: herijking cultuurbeleid...6 1.2 Wat is cultureel ondernemerschap?...9 1.3 Focus op tussentijdse resultaten cultureel ondernemen... 10 2 Onderzoeksopzet... 11 2.1 Doelstelling... 11 2.2 Vraagstelling... 11 2.3 Onderzoeksmethodiek... 13 2.4 Planning... 14 2.5 Slotopmerkingen... 14 Bijlage 1: Geraadpleegde bronnen...15 5
1 Inleiding In dit eerste hoofdstuk geven we een inleiding op het onderzoek en gaan we kort in op de rol van de provincie bij het stimuleren van cultureel ondernemerschap 1.1 Aanleiding: herijking cultuurbeleid 6 Herijking provinciaal beleid Cultuur- en erfgoedbeleid is één van de kerntaken van de provincie. Daarom investeert de provincie Gelderland volgens het cultuurprogramma 2013 t/m 2016 in constructief partnerschap, regionale identiteit, cultuur en erfgoed. In het huidige cultuurprogramma Gelderland Cultuurprovincie! wordt aangegeven dat het provinciaal cultuurbeleid aan een fundamentele herijking toe is. Dat betekent ondermeer dat er minder middelen beschikbaar zijn en scherpe keuzes gemaakt moeten worden. In het programma wordt aangegeven dat het budget met een derde verminderd wordt. In het bijbehorende statenvoorstel Programma Cultuur en Erfgoed 2013-2016 wordt aangegeven dat het niet meer business as usual is en dat in 2013 en 2014 het beleid een transitieproces moet gaan doormaken. 1 Het doel van het cultuurprogramma is om Gelderland een cultuurprovincie te laten blijven want cultuur is een onmisbare factor in de Gelderse economische en maatschappelijke ontwikkeling. 2 Financiële veranderingen Daarnaast wordt in het cultuurprogramma aangegeven dat PS een andere visie hebben op de inzet van middelen. Er vindt een verschuiving plaats van subsidiërend naar ondernemend en inzet van revolverende gelden. 3 In onderstaande tabel wordt duidelijk dat de totale structurele begrotingsmiddelen afnemen van ongeveer 24 miljoen in 2013 naar ruim 20 miljoen in 2016. Naast ombuigingen/bezuinigingen is in het vorige coalitieakkoord eenmalig 30 miljoen gereserveerd voor investeringen in de Gelderse culturele sector. 4 1 GS hebben deze stappen in de transitie aan PS toegelicht via een Routekaart voor de transitie cultuur- en erfgoedbeleid (Statennotitie d.d.28 augustus 2012). 2 Dit doel wordt in de Inleiding van het statenvoorstel PS2012-744 beschreven. 3 Bron: zie de Aanleiding van het Gelderse cultuurprogramma 2013 t/m 2016. 4 Statenvoorstel PS2012-744, p.5.
Tabel 1: Structurele begrotingsmiddelen programma Cultuur en Erfgoed 2013-2016 2013 2014 2015 2016 Thema 1. Cultuur: Podiumkunsten 1.787.768 1.600.000 1.600.000 1.600.000 Thema 2. Cultuur: Beeldende Kunst, mode en vormgeving 400.000 400.000 400.000 400.000 Thema 3. Cultuur: Media, Bibliotheken 6.240.000 6.240.000 6.240.000 6.240.000 Thema 4. Cultuur: Festivals 800.000 800.000 800.000 800.000 Thema 5. Erfgoed: Kwaliteit in de 2.927.906 2.927.906 2.927.906 2.927.906 uitvoering Thema 6. Erfgoed: Musea en 1.760.782 1.690.000 1.690.000 1.690.000 Geschiedenis Thema 7. Erfgoed: Herbestemming 600.000 600.000 600.000 600.000 Thema 8. Erfgoed: Landschap en Archeologie 760.000 760.000 760.000 760.000 Thema 9. Cultuur: Erfgoed: Vrijetijdseconomie 80.000 80.000 80.000 80.000 Thema 10. Cultuur: Cultuurparticipatie 80.000 80.000 80.000 80.000 Thema 11. Erfgoedpact Regionale diversiteit 1.681.867 1.641.867 1.681.867 1.681.867 Ondersteuningsinstellingen algemeen 6.939.544 3.562.227 3.562.227 3.562.227 Totalen structurele begrotingsmiddelen 24.057.867 20.382.000 20.422.000 20.422.000 Bron: Gelderland, Statenvoorstel Programma Cultuur en Erfgoed 2013-2016, PS2012-744 7 Tabel 1 laat zien op welke sectoren het cultuurbeleid is gericht. Het gaat om podiumkunsten, beeldende kunst, mode, vormgeving, media, bibliotheken, festivals, media, erfgoed, landschap en archeologie. Uit de tabel blijkt ondermeer dat het structurele budget voor de ondersteuningsinstellingen afneemt. 5 Positie provincie De provincie Gelderland is vanuit het perspectief van een culturele instelling meestal één van de ondersteunende partijen in een netwerk van verschillende betrokken partijen. De volgende figuur laat zien dat vanuit een landelijk perspectief de rol van de provincies als financier beperkt is ten opzichte van Rijk en gemeenten. Op het niveau van de culturele instellingen kan dit echter erg verschillen. De figuur laat ook zien dat gemeenten de grootste financiers zijn en dat de verhoudingen tussen inkomstenbronnen de afgelopen jaren ongeveer gelijk zijn gebleven. 5 Ondersteuningsinstellingen: Gelders Erfgoed, Edu-Art en Gelders kenniscentrum voor Kunst en Cultuur. In 2014 zijn de twee laatst genoemde instellingen samengegaan in de nieuwe instelling Cultuurmij oost.
Figuur: Financiering van de cultuursector 2005 2015 6 Bron: Presentatie Berenschot op het Symposium van Boekman en Prins Bernhard Cultuurfonds, Concertgebouw Amsterdam, 22 juni 2015. 8 Klankbordgroep Provinciale Staten 7 Voor dit onderzoek zijn alle fracties uitgenodigd om deel te nemen aan een klankbordgroep. Het doel hiervan is het onderzoek te laten aansluiten bij de vragen van PS. Eind september 2015 hebben we de klankbordgroep geconsulteerd en aangegeven binnen het cultuurbeleid de focus bij het cultureel ondernemerschap te willen leggen. De statenleden gaven aan geïnteresseerd te zijn in de voorlopige resultaten van het beleid gericht op het stimuleren van cultureel ondernemerschap. Uit het overleg kwam naar voren dat er verschillende beelden en ideeën bestaan over wat cultureel ondernemerschap inhoudt. Ook werd erop gewezen dat het cultuurdomein breed en gevarieerd is. Een aanpak die bij de ene groep culturele instellingen werkt, is mogelijk niet effectief bij een andere groep instellingen. Daarnaast wezen de statenleden op het belang van een goede timing van het onderzoek. Om de uitkomsten van het onderzoek mee te wegen in de PS-besluitvorming rond het nieuwe cultuurprogramma 2017 t/m 2020, is ons streven om het rapport op de PSvergadering van 2 maart 2016 aan te bieden. 6 Berenschot: Kaalslag of cultuuromslag? Symposium van Boekman en Prins Bernhard Cultuurfonds, 2015 Concertgebouw Amsterdam, 22 juni 2015 door Bastiaan Vinkenburg Sectorleider Kunst & Cultuur, Berenschot. 7 Leden PS die zich aangemeld hadden voor de klankbordgroep Gelderland: Bart Kuijer, Klaas Ruitenberg, Alexander Kops, Céline Blom, Gerhard Bos, René Westra, Peter de Vos (was verhinderd).
1.2 Wat is cultureel ondernemerschap? We hebben een aantal citaten verzameld uit relevante beleidsdocumenten om een beeld te geven van hoe Gelderland tegen het concept cultureel ondernemerschap aankijkt. Gelderland Cultuurprovincie 2013 t/m 2016 (contourennota, 2012) Missie =( ) Overheden en kunstinstellingen werken ondernemend. Culturele instellingen wachten niet op een subsidiërende overheid, maar pakken de handschoen zelf op. Niet alleen om geld te verdienen maar ook als maatschappelijk ondernemer. Dit inspireert hun eigen creativiteit en die van anderen. Ambitie = De provincie Gelderland wil met cultureel ondernemerschap bevorderen dat eigenaren, instellingen en organisaties in de culturele sector in staat zijn of met provinciale hulp in staat worden gesteld om zelf te investeren in cultuur en erfgoed. Gelderland stimuleert innovatie, talentontwikkeling en kwaliteitsverbetering. Statenvoorstel Programma Cultuur en Erfgoed 2013-2016 (PS2012-744) 9 Over het begrip cultureel ondernemerschap wordt veel gezegd en geschreven. Meestal wordt het meteen in verband gebracht met verdienmodellen, maar dat is slechts een kant van de medaille. Een cultureel ondernemer (kunstenaar, instelling, etc.) zoekt naar een balans tussen artistieke autonomie of culturele waarden en geld verdienen. Cultureel ondernemerschap is een houding waarin beide aspecten aan bod komen. Centraal staat de vraag: hoe kan wat ik doe bijdragen aan het belang van iemand anders?, en vanuit die gedachte actief op zoek naar verbindingen met de markt ( ). Coalitieakkoord Uitdagend Gelderland 2011-2015 Cultureel en creatief ondernemerschap wordt gestimuleerd. De provincie Gelderland hecht aan een kwalitatief hoogwaardige culturele sector. De provincie kan bijdragen aan een goede (basis)infrastructuur. Eindbalans Uitdagend Gelderland (resultaten periode 2011-2015) Conclusie = In deze periode is de slag gemaakt naar zelfredzaamheid van de culturele sector. Daarnaast is de culturele infrastructuur versterkt en erfgoed duurzaam behouden. Wij zijn echter nog niet klaar, het programma loopt nog door tot 2016. Het financieel onafhankelijker maken van een sector die dat grotendeels niet gewend was, duurt enige jaren. Toelichting = De wijze waarop de provincie de instellingen heeft gestimuleerd (en soms een duwtje in de goede richting heeft gegeven) naar zelfredzaamheid is een voorbeeld voor andere overheden. Hiervoor hebben we een mix van instrumenten ontworpen en ingezet: structurele subsidies, waarvan een deel aflopend, tender met meerjarige programma s (smpg), de inzet van het Forum voor creatieve transitie, onze invulling van partnerschap door een Gelderse Cultuur en Erfgoedmonitor en partnerbijeenkomsten,
en de inzet van revolverende middelen in zowel de erfgoed als de cultuursector waarbij de 6 miljoen voor erfgoed al is besteed en het cultuurfonds met 4 miljoen dit jaar is opengesteld. Coalitieakkoord 2015-2019 Ruimte voor Gelderland Gelderland blijft inzetten op culturele innovatie en cultureel ondernemerschap. Het leveren van kwaliteit betaalt zich terug. Het culturele aanbod is vraaggestuurd, gericht op het vergroten van publieksbereik met nadruk op nieuw publiek. Samenwerken van instellingen wordt hierbij gestimuleerd. Culturele ondernemers leren van elkaars ideeën, talenten en mogelijkheden en worden aangemoedigd om door te gaan met het aanboren van nieuwe inkomstenbronnen. Subsidieregeling Cultuur en Erfgoed 2013 8 Begripsomschrijving = cultureel ondernemerschap: de wijze waarop een partner in zijn aanvraag onderbouwt hoe hij in de periode 2014-2016 de afhankelijkheid van subsidies in zijn bedrijfsvoering en activiteiten zal verminderen. 10 Gemene deler De gemene deler uit de citaten is dat cultureel ondernemen betekent dat een instelling minder afhankelijk van overheidssubsidies wordt en meer eigen inkomsten moet genereren en lasten verminderen. Culturele instellingen dienen autonoom en innovatief te zijn. De rol van de provincie is om instellingen hierin te stimuleren via een mix van financiële instrumenten en instrumenten gericht op samenwerking en kennisoverdracht. 1.3 Focus op tussentijdse resultaten cultureel ondernemen De focus van het onderzoek ligt op het stimuleren van cultureel ondernemerschap. We brengen in beeld wat ermee bedoeld wordt, welke instrumenten zijn ingezet, welke tussentijdse resultaten er zijn, wat de sterke en zwakke kanten zijn van de provinciale aanpak en staan stil bij de rol van PS. We merken daarbij op dat we cultureel ondernemerschap niet als een doel op zichzelf zien, maar als een middel om een balans te vinden tussen artistieke vrijheid en inkomsten genereren. In het volgende hoofdstuk beschrijven we onze onderzoeksopzet. 8 Officiële titel is: Regels subsidieverstrekking SmpG Cultuur en Erfgoed 2013, geldig vanaf 01-09-2014.
2 Onderzoeksopzet In dit hoofdstuk beschrijven we de opzet van ons onderzoek. Daarbij komen doel- en vraagstelling en onderzoeksmethodiek aan de orde. Ook geven we de planning van het onderzoek weer. 2.1 Doelstelling 11 Doelstelling Het doel van dit onderzoek is om: Provinciale Staten van Gelderland te ondersteunen in hun kaderstellende en controlerende rol door begin 2016 inzicht te geven in de ontwikkeling van het cultureel ondernemerschap bij instellingen die door de provincie Gelderland ondersteund worden en in de mate waarin provinciaal beleid daaraan bijgedragen heeft. 2.2 Vraagstelling Centrale vraag De centrale vraag van dit onderzoek luidt als volgt: Wat zijn vanaf 2012 de ontwikkelingen in het cultureel ondernemerschap bij organisaties die door de provincie Gelderland ondersteund worden en wat is de impact geweest van provinciale instrumenten op het cultureel ondernemerschap?
Onderzoeksvragen De centrale vraagstelling hebben we uitgewerkt in een aantal onderzoeksvragen. De toetsende elementen worden beoordeeld via een normenkader. Het voorlopige normenkader is onder de deelvragen opgenomen en zal in de opstartfase van het onderzoek definitief gemaakt worden. 9 Ontwikkelingen bij culturele organisaties 10 1. Welke culturele organisaties zijn vanaf 2012 door de provincie Gelderland ondersteund en waaruit bestond die ondersteuning? 2. Bij welke provinciale ondersteuning speelde cultureel ondernemerschap een rol en welke effecten zijn zichtbaar? 3. Wat zijn vanaf 2012 de belangrijkste ontwikkelingen geweest in de exploitatie (inkomsten en uitgaven) van deze culturele organisaties en heeft cultureel ondernemerschap hierbij een rol gespeeld? 4. Welke stimulerende en beperkende factoren noemen deze culturele organisaties in hun ontwikkeling van cultureel ondernemerschap en welke daarvan zijn beïnvloed of beïnvloedbaar door de provincie Gelderland? Ontwikkelingen provinciaal beleid 12 5. Op welke wijze heeft de provincie Gelderland beleid gericht op cultureel ondernemerschap opgenomen in het lopende cultuurprogramma, welke doelen voor cultureel ondernemerschap heeft de provincie Gelderland opgesteld en hoe is de doelgroep hierover geïnformeerd? 6. Op welke wijze houdt de provincie Gelderland zicht op de financiële en inhoudelijke ontwikkeling van het cultureel ondernemerschap, heeft zij mogelijkheden om tussentijds te sturen en is dat ook gedaan in de onderzoeksperiode? 7. In welke mate zijn Provinciale Staten geïnformeerd in de periode 2013 tot heden over ontwikkelingen in cultureel ondernemerschap? 8. Op welke wijze hebben Provinciale Staten voor cultureel ondernemerschap kaders gesteld, en tijdens het programma de voortgang van prestaties en effecten gecontroleerd? 9 De ervaring leert dat na het verzamelen van de eerste informatie het normenkader aangescherpt kan worden. Die ruimte laten we in het onderzoeksplan. 10 Met organisaties bedoelen we alle sectoren die de provincie in haar cultuurbeleid onderscheidt (zie tabel 1)
Tabel: Voorlopig normenkader Vraag Norm 1 & 2 De provincie heeft een volledig en betrouwbaar overzicht van de wijze waarop zij culturele organisaties heeft ondersteund bij het stimuleren van cultureel ondernemerschap. 3 & 6 De provincie heeft zicht op financiële en inhoudelijke ontwikkelingen bij de culturele organisaties die ze ondersteunt. Er is tenminste aandacht voor de mate waarin ze meer eigen inkomsten gegenereerd hebben en minder afhankelijk zijn van overheidssubsidies. Daarnaast heeft ze kennis van mogelijkheden om bij te sturen en heeft in beeld of, wanneer, waarom en hoe ze dat heeft gedaan. 4 De provincie heeft zicht op haar bestuurlijke positie in relatie tot andere financiers en/of partners en stemt haar instrumenten hier op af. 5 Het Gelders beleid gericht op cultureel ondernemerschap is specifiek en meetbaar geformuleerd. En de doelgroep is bekend met het gevoerde beleid en begrijpt wat van hen verwacht wordt. 6 Gekoppeld aan norm 3 7&8 PS hebben van GS actuele en relevante informatie ontvangen ter invulling van hun controlerende rol. PS hebben invulling gegeven aan hun kaderstellende en controlerende rol. Het normenkader zal tijdens de uitvoering van het onderzoek verder worden uitgewerkt. 13 2.3 Onderzoeksmethodiek Van buiten naar binnen We hanteren een onderzoeksstrategie door van buiten naar binnen te werken. We starten met onderzoek naar en bij de culturele organisaties die door Gelderland ondersteund zijn in het lopende cultuurprogramma. Als onderzoeksperiode kiezen we voor de jaren 2012, 2013, 2014 en 2015 (t/m oktober). Het jaar 2012 is het laatste jaar onder het vorige cultuurprogramma en kan beschouwd worden als een ijkpunt waar het huidige beleid mee vergeleken kan worden. Documentstudie Voor dit onderzoek verzamelen en bestuderen we relevante (provinciale) beleidsdocumenten en kijken we onder meer naar de formulering en onderbouwing van beleid, de uitwerking ervan, monitoring, verantwoording en informatievoorziening. Documenten die bestudeerd worden zijn onder meer begrotingen en jaarrekeningen, beleidsdocumenten, subsidiebeschikkingen, monitoringgegevens etc. Verder maken we waar mogelijk gebruik van andere onderzoeken, vakliteratuur en artikelen. Interviews Voor dit onderzoek zullen we interviews houden met directeuren van een selectie van culturele organisaties en met verantwoordelijke ambtenaren. In de periode tussen de afronding van de nota van bevindingen en het schrijven van de bestuurlijke nota, zal een gesprek met de verantwoordelijke gedeputeerde worden georganiseerd. We houden in de selectie rekening met spreiding over verschillende cultuursectoren.
Financiële analyse We zullen bij een selectie van culturele organisaties de financiële gegevens over de jaren 2012-2015 verzamelen en analyseren. We brengen daarmee in beeld welke veranderingen in de exploitatie zichtbaar zijn. We kijken ondermeer of de eigen inkomsten de afgelopen jaren toegenomen zijn ten opzichte van subsidies van overheden. Betrokkenheid Statenleden Een klankbordgroep van Statenleden heeft input geleverd voor dit onderzoeksplan. Tijdens het onderzoek zal beoordeeld worden of een additionele bijeenkomst georganiseerd wordt. 2.4 Planning We starten begin november 2015 met de uitvoering van het onderzoek. Het streven is om het rapport 2 maart 2016 te publiceren. 2.5 Slotopmerkingen 14 Deze onderzoeksopzet is opgesteld op basis van een globale verkenning van het onderwerp. Op basis van het verzamelde onderzoeksmateriaal kan de aanpak gedurende het onderzoek worden bijgesteld. Als deze bijstelling naar ons oordeel tot majeure aanpassingen van de opzet leidt, zal dit door ons worden gecommuniceerd. De Rekenkamer zal in dit onderzoek ondersteund worden door deskundigen van Berenschot. De begeleiding en eindverantwoordelijkheid voor het onderzoek ligt bij de Rekenkamer. De Rekenkamer deelt aan PS en GS alle opmerkingen en bedenkingen mee die wij naar aanleiding van onze bevindingen van belang achten. Ook als dit niet expliciet onderdeel is van de onderzoeksopzet. Voor de uitvoering van het onderzoek is de Rekenkamer bevoegd alle documenten van het provinciebestuur op te vragen en mee te nemen in het onderzoek. Het provinciebestuur verstrekt desgevraagd alle inlichtingen die de Rekenkamer ter vervulling van haar taak nodig acht. 11 11 Artikel 184 Provinciewet.
Bijlage 1: Geraadpleegde bronnen Oriënterend gesprek provincie Gelderland Jan Vedder programmaleider Documenten provincie Gelderland Startnotitie programma Cultuur en Erfgoed 2017-2020 (2015) Coalitieakkoord 2015-2019 Ruimte voor Gelderland (2015) Eindbalans Uitdagend Gelderland (resultaten periode 2011-2015)(2015) Subsidieregeling Cultuur en Erfgoed 2013 Gelderland Cultuurprovincie 2013 t/m 2016 (contourennota, 2012) Statenvoorstel Programma Cultuur en Erfgoed 2013-2016 (PS2012-744) Coalitieakkoord Uitdagend Gelderland 2011-2015 (2011) 15 Overige rapportages Adviesbureau Cultuurtoerisme (2007). Cultureel Ondernemerschap bij Centra voor de Kunsten. Algemene Rekenkamer (2015). Bezuinigen op cultuur: realisatie en effect. Berenschot (Bastiaan Vinkenburg). (2015). Financiering van de cultuursector 2005 2015. Kaalslag of cultuuromslag? Symposium van Boekman en Prins Bernhard Cultuurfonds. Kolsteeg, J.(2013) Cultureel ondernemerschap: verbinden en delen. In magazine: Vrijetijdsstudies, nr 4, 2013. Panteia (2015). Ondernemerschap in een veranderend subsidiebeleid. Rapport onderzoek bezuinigingen & cultureel ondernemerschap bibliotheeksector. Opdracht: Koninklijke Bibliotheek SEO (2011). Cultuur naar vermogen. VNG (2014). Cultureel ondernemen.