Primas Scholen Groep Aanbevelingen handschrift en tablet BO VO De BOVO-werkgroep Handschrift en tablet Basisonderwijs: Mirjam Krijger, Prisma-scholengroep (St. Jozefschool) Gwendolijn Meulenbroek, Onze Wijs (Cypressenhof) Karin van Opdurp, Archipel (Tweemaster/Kameleon) Louis Reijnhoudt, Primas-scholengroep (De Springplank) Joeri Versluis, Algemene Basisschool Marleen Willemse, Vrije School Zeeland Voortgezet onderwijs: Gaitrie Bholasing, Mondia (Nehalennia SSG) Monique Koole, CS Walcheren BOVO-stuurgroep: Dick Hoeksema, CS Walcheren Walcheren, 26 mei 2014 Inhoudsopgave 1. Inleiding 2. Opdracht van de werkgroep 3. Leesbaar schrijven leren is belangrijk 4. Leesbaar schrijven leren is verplicht 5. Verbonden schrift heeft de voorkeur boven blokschrift 6. Handschrift vraagt onderhoud 7. Tips voor de tablet 8. De praktijk in het Walcherse BO 9. De praktijk in het Walcherse VO 10. Conclusies en aanbevelingen 11. Gebruikte bronnen 1
1. Inleiding De BOVO-werkgroep Handschrift en tablet is geïnstalleerd om, in het licht van de toenemende digitalisering van de maatschappij, het belang van handschriftonderwijs vast te stellen en de aansluiting BO -> VO voor handschrift en tablet te verbeteren. Het is gelukt een Walcheren-brede werkgroep samen te stellen, voor een maximaal draagvlak van de aanbevelingen. Startpunt is het handschriftonderwijs in het basisonderwijs, rekening houdend met de wettelijke verplichtingen, dan de vraag of er tussen de BO-scholen onderling afstemming nodig en mogelijk is en tenslotte hoe de VO-scholen het beste op het BO kunnen aansluiten. Puntsgewijs verkennen we ons onderwerp aan de hand van citaten uit de literatuur en een inventarisatie van de situatie in onze scholen. We sluiten af met conclusies en aanbevelingen. 2. Opdracht van de werkgroep Stel aanbevelingen op voor een zo goed mogelijke aansluiting BO --> VO voor Handschrift & tablet. We beperken ons bij leren schrijven in dit rapport tot handschriftontwikkeling en onderzoeken niet het stellen en spellen. We onderscheiden hier verder schrijven (= schrijven met een pen) en typen (= schrijven op een device: computer. laptop, tablet of smartphone). 3. Leesbaar schrijven leren is belangrijk Computers en tablets zijn niet meer weg te denken uit onze maatschappij en het onderwijs. Daarmee rijst de vraag of het nog wel nodig is om kinderen letters te leren schrijven. Onderzoek laat zien dat schrijven en typen een verschillend effect hebben op diverse cognitieve functies. Dit beïnvloedt niet alleen de schrijf-, maar ook de leesvaardigheid. Jolien Francken (2013): Schrijven versus typen: wat zegt de neurowetenschap? 1. Schrijven zorgt voor betere fijne motorische vaardigheden. 2. Bij het leren schrijven ontwikkelen kinderen in de hersenen letterspecifieke motorprogramma s, die niet of minder ontwikkeld worden wanneer ze letters leren door te typen. Bij het lezen (waarnemen en herkennen van letters) worden die motorprogramma s geactiveerd en ondersteunen ze het leesproces. 3. Variatie in de letterproductie van kinderen is belangrijk om de invariante eigenschappen van letters te leren, wat bijdraagt aan het herkennen en onderscheiden van letters. Er is echter geen enkel bewijs dat kinderen zonder de motorische vaardigheid van het schrijven niet in staat zouden zijn te leren lezen. De onderzoeken laten enkel zien dat een motorische component in het schrijfonderwijs het leren lezen vergemakkelijkt. Ben Hamerling (2001): Schrijven is als muziek maken: 1. Schrijven speelt nog steeds een belangrijke rol in de samenleving. Kinderen op de basisschool, en nog meer in het middelbaar onderwijs (t/m de examens), moeten een flinke hoeveelheid, voor iedereen leesbare, tekst kunnen produceren. Scholen die hier aandacht aan schenken, werken aan correctietijdbesparende handschriften. 2. Voor kinderen is schrijven heel belangrijk en een van de voornaamste onderdelen van hun competentiegevoel. Het handschrift is een belangrijke persoonlijke presentatie. NRC-Next, www.beteronderwijsnederland.nl (gelezen 10 februari 2014, citaat uit Psychological Science) Aantekeningen maken op laptop werkt niet. - Schrijven versterkt het leren, het intikken op een laptop doet dat niet. Wat ook de achterliggende oorzaken mogen zijn, het is onbegrijpelijk dat er vaak zo lichtzinnig met het schrijven op de basisscholen wordt omgegaan. Een goed handschrift is voor iedereen belangrijk, ook al leven we in een wereld van ipads, laptop en stemherkenning: 21 ste century skills? Leren schrijven! Ook in onze digitale samenleving is het dus van groot belang dat kinderen leren schrijven. 2
4. Leesbaar schrijven leren is verplicht Vóór 2010 golden er voor het BO alleen streefdoelen vastgelegd in de Kerndoelen Primair Onderwijs (SLO, 1996). In kerndoel 8 is opgenomen als streefdoel een leesbaar handschrift. Per 1 augustus 2010 zijn er Referentieniveaus Nederlandse taal en rekenen van kracht. Zie www.steunpunttaalenrekenenvo.nl en www.taalenrekenen.nl. Bij de Referentieniveaus taal hoort een beheersing op basisschoolniveau 1F van: Schrijven > Kenmerk van de taakuitvoering > Leesbaarheid > Besteedt aandacht aan opmaak van de tekst (handschrift, bladspiegel, eventueel beeldende elementen en kleur). Basisscholen zijn dus verplicht hun leerlingen te leren leesbaar te schrijven. Over hoe ze dat doen is niets wettelijk vastgelegd. 5. Verbonden schrift heeft de voorkeur boven blokschrift In de discussie hoe schrijven het beste aangeleerd kan worden, in blokschrift of verbonden schrift, blijkt een voorkeur voor het verbonden schrift. Een uitzondering wordt gemaakt voor leeszwakke en soms voor motorisch zwakke kinderen. Ben Hamerling (2013), uit een discussie op de AOB-site:: 1. Blokletters zien er eenvoudiger uit dan ze zijn. Ze zijn niet ontworpen om te schrijven, het zijn imitatiedrukletters. Niet duidelijk is waar je een blokletter moet beginnen. Bij verbonden schrift heb je dat probleem niet: een nieuwe letter begint automatisch waar de vorige letter ophoudt. 2. Bij blokletters kun je de letters b en de d makkelijk spiegelen, wat lastig is voor bijvoorbeeld dyslectische kinderen: Bolletje of stokje eerst? 3. In verbonden schrift zijn de woorden duidelijk te onderscheiden. Bij het schrijven van verbonden letters koppel je de beweging van je hand aan de inhoud van het woord. Daardoor sla je het woord beter op in je hersenen (embodied cognition). Marjolein van Buuren (2007), Schrijven en lezen, sneller en beter (2): 1. Het vormen van woorden met blokletters is veel moeilijker dan met verbonden schrift. Juist in de aanleerfase van het lezen is het woordbeeld zo belangrijk. Kinderen die verbonden schrift schrijven, krijgen automatisch een letterspatie mee en schrijven woorden. Kinderen die blokletters maken schrijven letters. (Fout voorbeeld van leerling: p a k d e b o e f.) 2. Het startpunt en startrichting van blokletters wisselt per letter. Bij verbonden schrift hoef je alleen het startpunt van de beginletter per woord te bepalen. 3. Het kind leert eerst lezen met blokletters en leert later schrijven met verbonden schrift. Bij leren lezen en schrijven gaat het om twee verschillende processen die in de aanleerfase uit elkaar moeten blijven. Lezen en schrijven kunnen pas geïntegreerd worden als beide processen geautomatiseerd zijn. Ben Hamerling (2002), Blokletters, verbonden schrift en de ruimtelijke oriëntatie in het platte vlak. 1. Blokletters moeten zeker niet voorafgaand aan het methodisch verbonden schrift worden gebruikt om woorden te maken. 2. De processen van lezen en schrijven zijn verschillend, te vergelijken met scannen en printen. Zoals luisteren aan praten vooraf gaat, zo gaat lezen vooraf aan schrijven. Lezen is receptief, schrijven is productief en creërend. Voor schrijven moeten keuzes gemaakt worden, keuzes die te maken hebben met volgorde en richting. SLO-site (geraadpleegd 15 mei 2014). : Tussen lees- en schrijfdidactici bestaat een discussie of leerlingen tegelijkertijd of achtereenvolgens moeten leren lezen en schrijven en of bij het schrijven gebruik mag worden gemaakt van het blokschrift of dat men zich moet beperken tot het verbonden schrift. 3
Argumenten leesdidactici: - Voor leerlingen die zich het lezen en schrijven gemakkelijk eigen maken, lijkt het voor wat betreft het maken van onderscheid tussen de letters, niet zoveel uit te maken of ze het methodisch schrift tegelijkertijd met het lezen leren. Ze kunnen de leesletter en de schrijfletter vrij gemakkelijk uit elkaar houden. - Voor leeszwakke kinderen kan het schrijven een prima ondersteuning zijn voor het inprenten van de letters. Het spreekt dan vanzelf dat niet het verbonden schrift (de schrijfletters), maar het blokschrift (de blokletters) moet worden aangeleerd. Later kan dan eventueel overgeschakeld worden op het verbonden schrift. - In orthodidactische leesmethodes maakt het schrijven in blokletters vaak een belangrijk onderdeel uit van de leesdidactiek. Argumenten schrijfdidactici: - Voor de handschriftontwikkeling is het funest om kinderen het blokschrift te laten schrijven. - Bovendien is het blokschrift om allerlei redenen ingewikkelder: 1. Kinderen gaan bij het blokschrift eerder spiegelen. Bij schrijfletters kan dat niet. 2. Blokletters zijn ontworpen om te lezen en niet om te schrijven. Bij het schrijven van blokletters gaat het dan ook niet om schrijven, maar om tekenen. 6. Handschrift vraagt onderhoud Frank van der Schoot en Timo Bechger (2003), Balans van handschriftkwaliteit in het primair onderwijs (PPON): - Verreweg de meeste scholen in Nederland leren in beginsel een licht rechtshellend verbonden schrift aan. Afhankelijk van met name het wel of niet hebben en naleven van een duidelijk schrijfbeleid, ontstaat er in de hogere leerjaren grote diversiteit ten aanzien van schrijfstijlen en (on)leesbaarheid. Ben Hamerling (2001), Schrijven is als muziek maken: 1. Na groep 4, als alle letters aangeleerd zijn, dient er veel en zinnig geoefend te worden. Zoals bij het leren van instrumentele vaardigheden, bijv. het leren spelen van een muziekinstrument. 2. Het is een misverstand dat het handschrift vanaf groep 6 niet meer beïnvloedbaar is. Zelfs na jaren op een bepaalde manier geschreven te hebben, kun je een andere of nieuwe manier van schrijven aanleren of je handschrift op onderdelen bijstellen. Leren schrijven vraagt dus onderhoud en zo nodig reparaties, in de bovenbouw van het basisonderwijs én in het voortgezet onderwijs. We hebben geen duidelijke onderbouwing gevonden voor de keuze van rechtopstaand of rechtshellend schrift. Deze keuze lijkt gebaseerd op een persoonlijke voorkeur. 7. Tips voor de tablet Ben Hamerling (2001), Schrijven is als muziek maken: 1. Gezien de toename bij volwassenen van RSI-klachten is het onjuist om kinderen onbegeleid los te laten op de computer. 2. De meeste snelle kinderen leggen het ruimschoots af tegen een tekstverwerkende, tienvingerig-blinde volwassene. 3. Het adequaat leren typen, met aandacht voor houding en vingerzetting, is derhalve een goede investering. Leesbaar leren schrijven is dus belangrijk. Veel teksten zullen echter getypt of digitaal verwerkt worden. Goed leren typen is dus ook belangrijk. 4
8. De praktijk in het Walcherse BO Het schrijfonderwijs in de Walcherse basisscholen ziet er als volgt uit: 1. T/m groep 2: schrijfpatronen. 2. Groep 3: schrijfletters, los. 3. Groep 4: schrijfletters, verbonden. 4. Groep 5: hoofdletters erbij. 5. Groep 6: onderhoud, reparaties. Begin eigen handschrift. 6. Groepen 7, 8: aparte schrijflessen of als onderdeel van de weektaak: onderhoud en reparaties... 7. Groep 8: kennismaken met blokletters. Als regel wordt het verbonden schrift aangeleerd; als dat slecht leesbaar is, is blokletterschrift of gebruik van de computer toegestaan. Gebruikte methoden: Schrijven in de basisschool (St. Jozef, Cypressenhof), Schrift (Vrije School) en Pennenstreken (Archipel, ABS, De Springplank). Het gaat niet alleen om het leren schrijven van letters, ook om het leren schrijven van cijfers en getallen. 9. De praktijk in het Walcherse VO - CSW: Blijven schrijven is belangrijk. Voor Nederlands wordt naast de ipad een schrift gebruikt. Het handschrift moet leesbaar zijn (reflectie), onleesbaar = fout. Uitgezonderd in het VMBO worden de eindexamens in het VO voorlopig nog schriftelijk afgenomen. In geval van een onverbeterbaar handschrift is tablet of computer toegestaan. - Nehalennia: Er wordt volop geschreven in schriften. We hameren op een goede verzorging van het handschrift. Geen aparte aandacht meer voor het leren schrijven. Naar onze indruk neemt het aantal leerlingen met een net handschrift toe, ook onder de jongens. Examens en toetsen zijn ook schriftelijk. In bijzondere gevallen, bijv. ingeval van dyslexie, mag van een computer gebruik gemaakt worden. 10. Conclusies en aanbevelingen Conclusies 1. Leesbaar schrijven leren is belangrijk. Ondanks de toenemende digitalisering van de maatschappij. 2. Leesbaar schrijven leren is verplicht. 3. Verbonden handschrift heeft de voorkeur boven blokschrift. Uitgezonderd in geval van leeszwakke leerlingen of leerlingen die niet leesbaar verbonden kunnen schrijven. 4. De praktijk van de handschriftontwikkeling in het Walcherse BO is onderling afgestemd en conform de conclusies 1 t/m 3. Aanbevelingen 1. Onderhoud en reparaties (in het BO) en feedback (in het VO) zijn belangrijk. Een eigen handschrift blijft beïnvloedbaar. Besteed vanaf groep 6 blijvend aandacht aan het handschrift van de leerlingen. 2. Investeer in goed leren typen. 11. Gebruikte bronnen - Buuren, M. van, 2007. Schrijven en lezen, sneller en beter (2) - Francken, J., 2013. Schrijven versus typen: wat zegt de neurowetenschap? - Hamerling, B., 2001. Schrijven is als muziek maken. - Hamerling, B., 2002. Blokletters, verbonden schrift en de ruimtelijke oriëntatie in het platte vlak. - Meijerink, H., e.a., 2009. Referentiekader taal en rekenen. Te downloaden van www.taalenrekenen.nl - Schoot, F. van der, en T. Bechger, 2003. Balans van handschriftkwaliteit in het primair onderwijs (PPON). - SLO, 1996. Kerndoelen Primair Onderwijs. 5