Notitie Visie op ruimtelijke kwaliteit Zomerbedverdieping Bosch Slabbers d.d. 16 december 2011
1. Inleiding Aanleiding Het RvdR-project Zomerbedverlaging Beneden IJssel moet leiden tot verlaging van de MHW nabij Zwolle. Het oorspronkelijke plan bleek grote negatieve effecten te hebben op de drinkwaterwinning nabij Zwolle. Daarom onderzoekt de PDR de haalbaarheid van een kortere Zomerbedverlaging, die minder negatief effect heeft op de drinkwaterwinning (maar ook een lager waterstand-verlagend-effect heeft en daarmee de taakstelling niet haalt). Verder blijkt uit voortschrijdend inzicht dat de negatieve effecten op de ecologische waarden groter zijn dan aanvankelijk werd ingeschat. Men wil daarom niet meer volstaan met een strategie om de negatieve effecten op ecologie te mitigeren of te compenseren. Besloten is voor het project een dubbele (PKB) doelstelling te formuleren: verbetering waterveiligheid en verbetering ruimtelijke kwaliteit. Doel Opdrachtgever heeft behoefte aan visie op ruimtelijke kwaliteit. Waarbij het begrip breed en integraal wordt beschouwd. Dit betekent dat naast de ecologische aspecten ook aandacht wordt gevraagd voor de aspecten als recreatie, cultuurhistorie, aardkundige waarden etc. De opgave is om ruimtelijke kwaliteit ten opzichte van de eerdere rapportage (Bosch Slabbers 2008) naar een hoger plan te tillen. De visie moet bouwstenen bevatten om in een eventuele volgende fase (na december 2011) een gedetailleerd plan uit te kunnen werken. Daarnaast moet de visie helpen in het aanbrengen van een prioritering van mogelijke maatregelen en gebieden.
2. Motto: beleefbare natuurlijke dynamiek in de IJsseldelta De bijzondere natuurwaarden, het kleinschalige microreliëf en specifieke watervormen zoals hanken en kreken zijn het gevolg van (een grotendeels verdwenen) getij en rivierdynamiek. Door de zomerbedverdieping zal de natuurlijke dynamiek verder verdwijnen. Om de kwaliteiten van de IJsseldelta te versterken willen we meer ruimte geven aan natuurlijke dynamiek, waardoor bijzondere natuur en landschapswaarden behouden blijven en versterkt worden. Daarbij is het zaak dat de landschappelijke en ecologische waarden ook beleefbaar worden gemaakt, door de recreatieve toegankelijkheid te vergroten. Tenslotte is de opgave maatregelen zodanig in te passen dat ze voorbouwen op de kenmerken van het landschap van de IJsseldelta.
3. Overwegingen bij prioritering van maatregelen en gebieden Voor het versterken van de ruimtelijke kwaliteit zijn diverse maatregelen en gebieden in beeld. Om te komen tot een prioritering van maatregelen en gebieden gelden diverse overwegingen zoals draagvlak, financiën, juridisch kader, etc. Vanuit Ruimtelijke Kwaliteit gelden de volgende overwegingen: Bijdrage aan rivierdynamiek Natuurmaatregelen moeten bijdragen aan het karakter van een dynamische rivier. Daarbij gaat het om maatregelen die de morfo dynamiek en hydro dynamiek bevorderen. Robuust De (natuur)maatregelen moeten robuust zijn. Ze dienen zichzelf in stand te houden als onderdeel van het natuurlijksysteem, dus met zo min mogelijk beheers inspanning. Geen getuinier! Kies daarnaast voor robuuste maatregelen die een groot aaneengesloten gebied beslaan, alleen dan kan de afname van de dynamiek voldoende worden gecompenseerd. Synergie Een maatregel (of een combinatie van maatregelen binnen een gebied) moet bijdragen aan meerdere doelstellingen: 1. Vergroten natuurlijke dynamiek; 2) Versterken beleving Rivierenlandschap; 3) Versterken landschappelijke karakteristieken IJsseldelta. Hoe meer een maatregel of gebied scoort op deze drie aspecten (en bijbehorende ontwerpprincipes (zie volgende paragraaf)), des te meer er sprake is van synergie.
4. Ontwerpopgave IJsseldelta De visie ruimtelijke kwaliteit Zomerbedverdieping bouwt voort op de bevindingen uit de Handreiking Ruimtelijke Kwaliteit IJssel. In de HRK worden kernkwaliteiten benoemd voor de IJssel, waarbij het landschap wordt uiteengelegd in een drietal lagen: natuurlandschap, cultuurlandschap en stedelijk netwerk. Uitgangspunt van de HRK is dat door de kernkwaliteiten te behouden en te ontwikkelen de IJsselidentiteit wordt versterkt. Dit uitgangspunt is vertaald naar een drietal ontwerpopgaven voor de zomerbedverdieping in de IJsseldelta. 1. Behoud en ontwikkeling van specifieke natuur en aardkundige waarden door ruimte te geven aan rivierdynamiek Belangrijke kernkwaliteiten van de IJsseldelta zijn: bijzondere natuurwaarden (o.a. Stroomdalgraslanden, Hardhoutooibossen, Kievitsbloemhooilanden, Rietmoerassen, Waterplanten) het karakteristieke kleinschalige reliëf (kronkelwaarden, rivierduinen) de specifieke watervormen (hanken en kreken) Deze kernkwaliteiten zijn specifiek voor de IJsseldelta en maken dat deze zich onderscheidt van andere trajecten van de IJssel. De kwaliteiten zijn het gevolg van getij en rivierdynamiek. Door de afsluiting van de Zuiderzee en de kanalisatie en regulering van de IJssel is deze dynamiek nagenoeg verdwenen. Door de zomerbedverdieping zal de natuurlijke dynamiek verder verdwijnen. Door het stimuleren van morfo dynamische (beperkt) en hydrodynamische processen kunnen specifieke natuurwaarden worden behouden en worden versterkt. Daarnaast wordt door het stimuleren van zandafzetting, één van de vormende krachten achter het kleinschalige reliëf (beperkt) teruggebracht in het systeem. Ontwerpprincipes Vergroten (over) stromingsdynamiek Stimuleren van hydrodynamische processen t.b.v. van specifieke natuurwaarden voor de IJsseldelta. Inundatie door verlagen zomerkaden, zodat gebieden vaker overstromen. Dit is gunstig voor bijvoorbeeld Kievitsbloemhooilanden, plas/dras en rietmoerassen Inundatie door aanpassing waterhuishouding. Door het water minder snel af te voeren zullen gebieden langer onder water staan. Verbeteren waterkwaliteit door aantakken van geïsoleerde geulen op de rivier. Een enkelzijdige aansluiting is gunstig voor bijvoorbeeld rietmoeras, een tweezijdige aansluiting (meestromende nevengeul) biedt potenties voor waterplanten. Vergroten morfo dynamiek Grootschalige vergravingen t.b.v. nevengeulen zijn kostbaar en vergen langs dit gedeelte van de IJssel een grote beheers inspanning. Beperkte maatregelen die de morfo dynamiek versterken zijn wel kansrijk zoals het ontstenen van oevers waardoor in de binnenbochten zandafzetting plaats vindt.
Zandstrandjes en rivierduinen zullen daardoor opnieuw tot ontwikkeling komen. Zandafzetting heeft positieve gevolgen voor specifieke natuurwaarden als stroomdalgraslanden en hardhoutooibos. 2. Versterken beleving van het IJssellandschap Kenmerkend voor de IJssel(delta)is de afwisseling dynamiek (Hanzesteden) en luwte (landelijk Ommeland). Het uiterwaarden landschap is over het algemeen beperkt toegankelijk. Het versterken van de beleving van het IJssellandschap is een belangrijke opgave. Ontwerpprincipes Vergroten uitloopmogelijkheden Nabij de IJsseldorpjes en in de stadswaarden nabij Kampen kunnen ommetjes ontwikkeld worden die een rondgang door de uiterwaarden mogelijk maken. Daarnaast kunnen de verschillende ommetjes met elkaar verbonden worden zodat een doorgaande wandelroute langs de rivier ontstaat. Ook is het denkbaar om middels een voet/fietsveer het rivierengebied verder te ontsluiten. Ontwikkelen riviergebonden recreatie In de luwe gebieden kunnen kleinschalige recreatieve voorzieningen ontwikkeld worden zoals een strandje, een vogelkijkhut en een aanlegplaats. Nabij de Hanzestad Kampen zouden meer grootschalige voorzieningen ontwikkeld kunnen worden zoals een stadstrand, rivierenpark of horecavoorziening. 3. Versterken landschappelijke karakteristieken IJsseldelta Het landschap van de IJssel(delta) is een afwisselend landschap opgebouwd uit relatief kleinschalig eenheden. Het landschap van de IJsseldelta is open (zowel het winter als zomerbed) en kent een hoge cultuurhistorische rijkdom met aan de rivier gerelateerd watererfgoed zoals waterfronten, dijken, grienden en landgoederen. Deze kernkwaliteiten van het cultuurlandschap dienen versterkt te worden. Ontwerpprincipes Behoud samenhang en diversiteit In de HRK IJssel is het landschap onderverdeeld in ensembles. Dit is het schaalniveau waarop de samenhang en diversiteit wordt vormgegeven. Binnen een ensemble dient sprake te zijn van een sterke ruimtelijke samenhang, zonder grote contrasten tussen de uiterwaarden. Het gaat daarbij onder andere om samenhang in vorm, gebruik, sfeer, type natuur. Behoud en versterken openheid Kenmerkend voor de IJsseldelta is het open karakter. Maatregelen die het landschap dichtzetten of bijdragen aan versnippering zijn ongewenst Behoud en ontwikkeling watererfgoed De herkenbaarheid van oude grienden, een voormalig landgoed of een historische veerstoep kan worden versterkt door deze mee te nemen bij de uitwerking van ecologische maatregelen
Verrommelde plekken Het landschap van de IJsseldelta kent een aantal verrommelde plekken die een kwaliteitsimpuls behoeven, zoals diverse zandwinplassen, het waterfront/uiterwaarden bij IJsselmuiden en het bedrijventerrein ten noordwesten van Kampen. Wellicht liggen hier kansen om vanuit het project zomerbedverdieping de ruimtelijke kwaliteit van deze plekken te verbeteren.