Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/43045 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Shahnahpur, S. Title: Words and laments : a narratological analysis of Esmāʻil Fasih s war novel, The Winter of 1983 (Zemestān-e 62) Issue Date: 2016-09-13
De Irak-Iranoorlog begon op 22 september 1980, toen gewapende Iraakse troepen westelijk Iran langs de gemeenschappelijke grens binnenvielen, en eindigde op 20 augustus 1988, toen Resolutie 598 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties door beide landen werd aangenomen. Wat de materiële schade en het dodental betreft, was dit een van de langste, bloedigste en duurste conflicten sinds de Tweede Wereldoorlog. Naar schatting zijn aan de Iraanse kant een miljoen mensen omgekomen en nog een miljoen gewond geraakt. Aan de Iraakse kant stierven ongeveer 125.000 mensen en raakten er 255.000 gewond. De oorlog met Irak bracht veranderingen op alle terreinen in de Iraanse samenleving teweeg. De directe en aanzienlijke invloed van dit conflict op de ontwikkeling van de Iraanse literatuur kan nauwelijks ontkend worden. Hoewel de poëzie tijdens de oorlog het overheersende literaire genre was dat het conflict bespreekbaar maakte, vaak met de bedoeling om Iraniërs te motiveren eraan deel te nemen, vormden romans ook een belangrijke literair vehikel, omdat ze de oorlog en de psychische gesteldheid van betrokkenen beschreven. Dit proefschrift biedt een analyse van de Iraanse oorlogsroman De winter van 1983 van Esmāʻil Fasih (1935-2009). Fasih begon zijn carrière als professionele schrijver in 1968, toen hij zijn eerste roman Ruwe wijn uitbracht en bleef schrijven tot 2007, toen zijn laatste roman Bitter verlangen uitkwam. Fasih wijdde zijn leven bijna een halve eeuw aan het schrijven en publiceerde eenentwintig romans en vijf verhalenbundels. In dit opzicht wordt hij als een van de meest productieve auteurs van zijn generatie gezien. Toen de Irak-Iranoorlog uitbrak, was hij een van de eerste romanschrijvers die over het conflict schreven. In 1985 kwam zijn eerste echte oorlogsroman uit, De winter van 1983, dat het thema van de Irak- Iranoorlog behandelt. Fasih staat bekend als een oorlogsschrijver, omdat zes van zijn romans en een verhalenbundel over het conflict en daarmee in verband staande zaken gaan. De winter van 1983 speelt zich af tijdens drie wintermaanden, van 21 december 1983 tot 21 maart 1984, die samenvallen met het derde jaar van de Irak-Iranoorlog. De roman vertelt het verhaal van Mansur Farjām (de hoofdpersoon), die naar de stad Ahvas in zuidwestelijk Iran reist om een computertrainingscentrum voor de Nationale Iraanse Oliemaatschappij op te zetten. Hij doet zijn uiterste best om het computercentrum van de grond te krijgen, maar door de chaotische situatie in de stad tijdens de oorlog wordt zijn project geen succes. Ondertussen wordt hij verliefd op Lāle Jahānshāhi, die tot over haar oren
verliefd is op Farshād Kiyānzād, die opgeroepen wordt om zijn dienstplicht aan het front te vervullen. Na een paar weken in Ahvaz te hebben doorgebracht verruilt Farjām, gemotiveerd door oorlogsretoriek, zijn paspoort en zijn Amerikaanse verblijfsvergunning voor het uniform van Farshād. Farjām gaat naar het front, waar hij tijdens een militaire operatie gedood wordt. Iraanse oorlogsromans beschrijven in het algemeen het enthousiasme van mensen om aan de oorlog deel te nemen en hun heroïsche daden om hun vaderland te beschermen tegen vijandelijk geweld. De winter van 1983 van Esmāʻil Fasih gaat nog een stap verder. Niet alleen beschrijft het boek de gevechten aan de frontlinies, maar ook de meest verwoestende fase van de oorlog, dat bekend staat als de oorlog der steden, en de reacties en visies van de middenklasse op de oorlog. Deze laatste twee aspecten, die nogal ongewoon waren voor romans van die tijd, maakten De winter van 1983 tot een nieuwe standaard in de Perzische oorlogsliteratuur en deze elementen kregen veel aandacht in latere naoorlogse romans. Om de bovengenoemde aspecten van de roman kritisch te kunnen onderzoeken, werd de roman in dit proefschrift grondig bestudeerd door middel van een grondige analyse van de verhaalstructuur, de thema s, de personages, de verteller en de setting (in tijd en ruimte). De winter van 1983 bevat ook religieuze motieven, in het bijzonder het islamitische karakter van de oorlog in Iraanse gemeenschappen. Dergelijke thema s waren gebruikelijk in veel Iraanse oorlogsromans. Er moet worden vermeld dat de leider van de Iraanse Revolutie, Ayatollah Ruhollāh Khomeini (1902-1989), de Irak-Iranoorlog het conflict een islamitisch ideologisch kader plaatste en het omschreef als een conflict tussen de islam en godslastering, omdat de Iraakse leider Saddam Hussein (1937-2006) de islam en de Iraanse islamitische Revolutie probeerde te vernietigen. Veel islamitisch-theologisch onderricht, met name over het martelaarschap, werd tijdens de oorlog uitgebreid en succesvol gebruikt om Iraniërs over te halen om naar het slachtveld te gaan en mee te vechten. Het martelaarschap werd gezien als een opoffering van iemands leven voor de islam en zijn ideologie. Tijdens de oorlog werd het martelaarschap, in het islamitische onderricht voorgesteld als de meest nobele doodsoorzaak, in de Iraanse samenleving aangenomen als een deugdzaam ideaal. Het thema van het martelaarschap komt terug in diverse Perzische romans over de Irak-Iranoorlog en Fasihs De winter van 1983 is in dat opzicht geen uitzondering. Op basis van de kijk van Perzische auteurs op de oorlog en vooral op het thema van het martelaarschap verdeelt Mohammad Hanif oorlogsromans in drie categorieën: romans die de positieve gevolgen van de oorlog benadrukken, romans met een negatieve kijk op de oorlog en romans met een gematigd of neutraal perspectief. Romans die in de eerste categorie vallen leggen vaak nadruk op de islamitische ideologie bij het beschrijven van de betekenis van de oorlog. 302
Het martelaarschap en de daden van martelaren worden in deze romans uitgebreid geprezen. Daarentegen maken de romans met een negatieve visie op de oorlog het idee van het martelaarschap niet alleen belachelijk, maar erkennen ze ook het offer van de martelaren niet. Vaak zijn deze romans enkel bedoeld om de verwoestende gevolgen van de oorlog op steden en burgers te beschrijven. In romans met een gematigde kijk op de oorlog wordt waarderend gesproken over de daden van soldaten die tijdens het verdedigen van hun land zijn omgekomen, maar wordt er een balans gezocht door ook op de verwoestende en rampzalige aspecten van de oorlog te wijzen. Veel Perzische critici hebben De winter van 1983 bestempeld als een roman met een kritische kijk op de oorlog, omdat de auteur zich voornamelijk concentreert op de negatieve gevolgen. Ze vinden ook dat het positieve aspect van de oorlog, het martelaarschap, dat binnen de islamitische context de mooiste manier van sterven is, niet in overeenstemming met islamitische principes beschreven wordt. De hoofdpersoon gaat namelijk niet naar het front om religieuze of nationalistische, maar om persoonlijke redenen. Daarom wordt de dood van de hoofdpersoon vaak niet beschouwd als een echt martelaarschap, maar slechts als een vorm van zelfmoord. In dit proefschrift heb ik betoogd dat de analyse van de verschillende aspecten van het verhaal in De winter van 1983 aantoont dat deze roman een gematigde kijk op de oorlog heeft, in plaats van een kritische, omdat hij zowel de positieve als negatieve gevolgen ervan voor de Iraanse samenleving behandelt. De winter van 1983 promoot de ijver voor het martelaarschap, dat belicht wordt als een positief resultaat van de oorlog in Iran, onder Iraanse vrijwilligers door het gebruik van oorlogsretoriek. Oorlogsretoriek omvat verschillende vormen van expressie, zoals klaagzangen, leuzen, getuigenissen van martelaren, radio- en televisieprogramma s en visuele beelden (zoals posters, reclameborden en graffiti), die in Iran in oorlogstijd werden gebruikt om het martelaarschap te idealiseren. Deze retoriek, die bedoeld was om de oorlog en het martelaarschap in een positief daglicht te stellen, werd gebruikt om Iraniërs ervan te overtuigen dat de verdediging van het land en de deelname aan de gevechten de plicht van iedereen was. Deze verschillende vormen van oorlogsretoriek komen in de hele roman voor. Een nauwkeurige bestudering van deze retoriek onthult de psychologische invloed op de Iraniërs, onder wie de hoofdpersoon van de roman, Mansur Farjām, die in Iran blijft om naar het front te gaan, ondanks dat hij de kans heeft om het land te verlaten. De auteur kiest iemand die niet vertrouwd was met het idee van martelaarschap als hoofdpersoon om de ideologische impact van de oorlogsretoriek op mensen te laten zien. Door oorlogsretoriek in de roman te gebruiken zoomt Fasih in op de culturele reactie van de mensen van zijn thuisland en de verspreiding van het idee van martelaarschap tijdens de Irak-
Iranoorlog. De setting in Fasihs roman is vooral zo gekozen om de negatieve aspecten van de oorlog te tonen, waardoor vele Iraanse steden verwoest werden. Door Ahvaz als setting van de roman te kiezen biedt Fasih waardevolle informatie over de gebieden en steden die bij de oorlog betrokken waren. Terwijl veel Perzische romans levendig de actieve rol van de arbeidersklasse in de Irak-Iranoorlog beschrijven, brengt De winter van 1983 vooral de rol van de middenklasse in beeld. De personages in de roman die tot de middenklasse behoren hebben vooral negatieve meningen over de oorlog. Vanaf het begin van het conflict gaan ze de strijd uit de weg. Velen van hen zijn ook vastbesloten om naar het buitenland of naar een andere stad te gaan, zolang ze maar ver weg van het centrum van de actie zijn. Daarentegen gaat Edris, de enige persoon in de roman die uit de arbeidersklasse komt, vrijwillig naar het oorlogsfront en zelfs als hij een arm en been verliest, wil hij graag terug naar het strijdveld. Van alle personages uit de middenklasse is Farjām de enige die in het oog springt. Hoewel de roman aangeeft dat iemand uit zijn sociale klasse vaak wel een manier kan vinden om het land te ontvluchten, wil Fasih dat zijn hoofdpersoon naar zijn thuisland terugkeert en ten strijde trekt. Zodoende benadrukt de auteur het concept van patriottisme en de invloedrijke rol van de middenklasse bij de verdediging van het land tijdens het conflict met Irak, een onderbelicht aspect van de oorlog. Kort samengevat heeft dit proefschrift De winter van 1983 vanuit een vertelperspectief geanalyseerd om te laten zien dat deze roman nieuwe ideeën bevat die niet voorkomen in andere Iraanse oorlogsromans. Wanneer Fasih over de Irak-Iranoorlog schrijft, analyseert of verklaart hij de oorlog niet, maar vertelt hij hoe er in Iran in die tijd tegen de oorlog werd aangekeken. De winter van 1983 belicht zowel de positieve als negatieve kanten. Een positief aspect van de oorlog volgens een islamitisch ideologisch perspectief is het martelaarschap, dat door middel van een analyse van het thema en personages ter sprake komt. Daarnaast kijkt Fasih ook naar de oorlog vanuit een kritisch standpunt. Door het verhaal in een stad te situeren kan de schrijver de verwoestende impact van de oorlog op zowel de steden als de stedelingen beschrijven. Hij laat zien hoe steden door de zware bombardementen van de tegenstander verwoest werden en hoe daarbij vele onschuldige burgers werden gedood. 304