Stichting Veldwerk Nederland. Het Groene Wiel. Jaarprogramma NME Wageningen en Praktijkcentrum voor natuureducatie

Stichting Veldwerk Nederland Het Groene Wiel Jaarprogramma NME Wageningen 2014-2015 Hét en Praktijkcentrum voor natuureducatie 1 JKennisA AR PR OGR A M M A N ME WA GE N IN GE N 2014-2015

Uitgave: april 2014 Stichting Veldwerk Nederland Het Groene Wiel Hendrikweg 14 b 6703 AW Wageningen T 0317-422 041 info@groenewiel.nl www.groenewiel.nl www.veldwerknederland.nl 2

Inhoudsopgave Voorwoord 4 Samenwerking 6 Algemeen 7 Werkwijze 8 Materialen en activiteiten 9 Leergebieden 10 Activiteitenschema s per groep 11 Activiteiten groep 1 en 2 17 Activiteiten groep 3 en 4 21 Activiteiten groep 5 en 6 26 Activiteiten groep 7 en 8 33 Extra aanbod Veldwerk Nederland 39 Adressen in de regio 40 3

Voorwoord Nieuwe wegen, door met minder, behouden wat goed is Het Groene Wiel ondersteunt het Primair Onderwijs in Wageningen op het gebied van natuur en milieu-educatie (NME). Dit wordt mogelijk gemaakt dankzij de gemeente Wageningen. Het Groene Wiel is onderdeel van de landelijke organisatie Veldwerk Nederland. In dit jaarprogramma vindt u een groot aantal activiteiten voor het schooljaar 2014-2015 waarmee u uw natuuronderwijs vorm kunt geven. Wij hebben een lange periode van dreigende bezuinigingen en onzekerheid achter de rug. We zijn daarom heel blij dat we u kunnen schrijven dat we blijven bestaan en dat we nu duidelijkheid hebben over de nieuwe weg die Het Groene Wiel inslaat. Dat ook wij moeten bezuinigen en dat er heel wat verandert is een feit maar wij zien genoeg kansen om het basisonderwijs goed te kunnen blijven ondersteunen bij haar natuuronderwijs. En kansen om samen met de gemeente nieuwe taken rondom duurzaamheid op te gaan pakken. (Als dit samengaat met onderwijs dan staan leerdoelen daarbij uiteraard voorop) Veranderingen: Tot nu toe ontvingen wij onze financiering volledig vanuit het onderwijsbeleid van de gemeente Wageningen. In Wageningen verdwijnt 40% van ons onderwijsbudget. Daarvan krijgen wij 27% terug uit de beleidsvelden klimaat, afval, zwerfafval, water en landschap. Kortom vanaf 2016 gaan wij een bezuiniging van 13% opvangen via zelf te realiseren financiering, er gaan taken af en er komen taken bij. Komend schooljaar gaan wij al vanuit de nieuwe werkwijze aan de slag: dus meer in samenwerking met de diverse beleidsvelden. Ondanks deze bezuiniging op onderwijstaken gaan wij hard werken om veel van onze, door jullie zeer gewaardeerde lessen, excursies en materiaalzendingen te behouden. Wij zoeken en zien de oplossingen in: Van een gemiddeld aanbod van 4 à 5 verschillende lessen en excursies per jaar naar gemiddeld 3 à 4 verschillende lessen en excursies per jaar; (het jaarlijkse roulatie systeem blijft) meer werken met vrijwilligers en intern schuiven met werkzaamheden. Voor u betekent dit iets vaker een nieuw gezicht; aanpassingen doen aan bestaande lessen/materialen zodat ze voor ons wat minder arbeidsintensief worden (met name het uitzetten en opruimen) fondsenwerving en helaas ook door enkele kisten en lessen te schrappen. Enkele producten en activiteiten zullen niet meer in de jaarprogramma s opgenomen worden. Deze zijn te arbeidsintensief of er is te weinig animo. Waarvan nemen wij nu afscheid: Lessen en excursies: Plantenles, Diep in het Bos, Linnaeusles Leskisten: bang en boos, geboorte en verzorging, het weer en de seizoenen, veulens in de wei, kriebelbeestjes1-2, ik groei, de verdwaalde boom, koning bromvlieg, hoor jij wat ik hoor, ontdekdozenset natuur, tuinieren bij school Wij zien ook kansen om beleidsmedewerkers te ondersteunen bij bepaalde beleidsdoelen en dit te koppelen aan leerdoelende van basisscholen. Deels deden wij dit ook al: denk aan het project Afvallûh. Zo kunnen wij ook diverse en blijven aanbieden vanuit ondersteuning door het betreffende beleidsveld. Nieuw: Met plezier bieden we u toch ook weer een nieuwe activiteit en 2 aangepaste en aan! Voeding Toen en Nu, groep 6-8: integreert Geschiedenis, Aardrijkskunde en Natuuronderwijs. Leerlingen worden expert over voeding in de tijd van Jagers-Verzamelaars, Steden en Staten óf de huidige tijd. Welke verandering heeft er plaatsgevonden en wat zijn daarvan de consequenties voor het individu, de samenleving en het milieu. Een bijzonder onderdeel is de interactieve speurtocht in de stad. 4

Leskist Natuur rond de School voor groep 3-4 is vernieuwd. Leskist Kleuren voor groep 5-6 is vernieuwd. U leest hierover meer in de productbeschrijvingen. We wensen u veel plezier met onze lessen en projecten en zien u graag op het Groene Wiel of in het bos of veld! Namens Gemeente Wageningen en Stichting Veldwerk Nederland/Het Groene Wiel, Tessa de Been, Consulent NME Wageningen Wageningen, april 2014. 5

Samenwerking Het programma NME (natuur- en milieueducatie) komt tot stand in samenwerking tussen de gemeente Wageningen en het Groene Wiel (onderdeel van Stichting Veldwerk Nederland). Het Groene Wiel is (sinds 1 augstus 2008) praktijkcentrum van Stichting Veldwerk Nederland. Het Groene Wiel is verantwoordelijk voor de inhoud van het NME-programma en de uitleenadministratie. Het Groene Wiel zorgt voor: het jaarlijkse programmaboekje; vernieuwing van het aanbod (nieuwe en en acitiviteiten); de inroostering via Edso begeleiding van lessen en excursies de uitleen en controle van en Met vragen over het programma, de inroostering en voor het tussentijds aanvragen van materialen of de annulering daarvan, kunt u terecht bij het Groene Wiel. De gemeente Wageningen is opdrachtgever en financiert het programma. 6

Algemeen Kwaliteit Alle en en materiaalzendingen worden door ons nauwkeurig gecontroleerd voordat u ze krijgt. Indien er iets ontbreekt, wordt dat door ons vermeld. Mocht u toch nog iets anders missen, wilt u dan direct contact met ons opnemen? Dan kunnen we voorkomen dat we u abusievelijk de kosten voor het missende materiaal in rekening brengen. Verantwoordelijkheid Voor alle activiteiten geldt dat de verantwoordelijkheid voor vervoer, leerlingen en materialen bij de school ligt. Ook als programma s (deels) door Het Groene Wiel of derden worden begeleid. Documentatiecentrum Naast de lesprogramma s kunt u gedurende het schooljaar een beroep doen op ons documentatiecentrum in Wageningen. Heeft u een project rond een onderwerp dat niet in ons programma staat, of zijn er leerlingen die materialen nodig hebben voor een spreekbeurt? Dan kunt u bij ons terecht voor materialen. Er zijn lesbrieven, posters, dvd s, boeken, tijdschriften, modellen, opgezette dieren en illustratiemateriaal, maar ook kijkers, binoculairs en microscopen te leen. Eigen bijdrage Voor deelname aan de activiteiten en het lenen van en betalen de scholen een eigen bijdrage. De eigen bijdrage per klas voor het schooljaar 2014-2015 is vastgesteld op 45,00 en wordt per school berekend op basis van het totaal aantal klassen. Met dit bedrag levert u een bijdrage aan de materiaalkosten. Uw school ontvangt de rekening aan het einde van het schooljaar. De kosten voor materialen die zoek raken of kapot gaan zullen apart in rekening worden gebracht. Contactgegevens Stichting Veldwerk Nederland Het Groene Wiel Centrum voor natuur- en milieueducatie Hendrikweg 14B 6703 AW Wageningen T 0317-422 041 E info@groenewiel.nl W www.groenewiel.nl Openingstijden Maandag, dinsdag, donderdag en vrijdag geopend van 9.00 uur tot 16.30 uur. Woensdag meestal geopend van 9.00 uur tot 13.00 uur. Wil je langskomen? Bel dan even voor de zekerheid want onze medewerkers hebben ook vaak een afspraak buiten de deur. 7

Werkwijze Aanbod en inschrijven op internet Het hele aanbod zoals in deze brochure staat beschreven vindt u ook op internet. De inschrijving verloopt via onze NME-planner. Elke school heeft een eigen inlogcode en wachtwoord. Bent u dit kwijt, neem dan contact op met de NME-contactpersoon bij u op school, of met Het Groene Wiel. Ga naar: www.groenewiel.nl Klik op: onderwijs en daarna op aanbod Wageningen. Van hieruit kunt u inloggen en inschrijven. Hoe dit werkt leest u in de handleiding NME-planner, eveneens te vinden op www.groenewiel.nl via onderwijs en daarna aanbod Wageningen. Inroostering lessen en projecten Voor lessen en projecten staat er in het jaarprogramma alleen een periode vermeld. Voor het van start gaan van de activiteit krijgt u per e-mail bericht van ons m.b.t. de inroostering. Het is daarom van belang dat u in de NME-planner een actueel e-mailadres opgeeft en eventuele wijzigingen bijtijds aan ons doorgeeft. Reservering voor de zomervakantie Wij verzoeken u om uw inschrijving via internet voor de zomervakantie af te ronden. Zodoende weten wij hoe onze (en u ook hoe uw NME-) jaarplanning eruit gaan zien. Sommige en zijn erg populair: dus hoe eerder u reserveert, hoe meer kans u heeft dat de door u gewenste periode nog vrij is! Tussentijds wijzigen Gedurende het schooljaar 2014-2015 kunt u zelf uw reserveringen wijzigingen, annuleren of bijplaatsen. Voor annulering gelden de volgende regels: Leskisten kunt u tot 14 dagen voor uitleendatum wijzigen of annuleren. Materiaalzendingen kunt u tot 4 maanden voor levermaand annuleren. Excursies kunt u tot 1 maand voor uw voorkeursperiode annuleren. Annuleert u later dan genoemde termijnen, dan worden er administratiekosten in rekening gebracht. Ophalen en terugbrengen en Leskisten dient u op te halen en terug te brengen bij Het Groene Wiel, Hendrikweg 14b in Wageningen. Een aantal dagen voor de start en de afloop van een uitleenperiode krijgt u van ons per e-mail een herinneringsbericht. Ophaaldag: maandag tussen 13.00 en 16.30 uur. Terugbrengdag: vrijdag tussen 9.00 en 13.00 uur. Materiaalzendingen Voor het ophalen van materiaalzendingen ontvangt u van ons bericht per e-mail over de afhaaldatum en -tijd. Voorbereiding handleidingen De handleidingen en overige bijlagen van de en en lessen staan als download bij de betreffende producten in onze NME-planner. 8

Materialen en activiteiten In dit programma worden de volgende soorten activiteiten en producten aangeboden: Leskisten Een bevat een lesbeschrijving en materialen rondom een bepaald thema. De leerlingen werken met opdrachten, opdrachtkaarten en werkbladen. De lessen uit en vinden plaats in school of (deels) in de directe schoolomgeving. De uitleentermijn voor en is twee weken. Bij sommige en worden (levende) materialen geleverd. Ontdekdozen Een ontdekdoos bevat onderzoeksmateriaal en opdrachten waar de leerlingen zelfstandig, in groepjes van twee of drie mee kunnen werken. Aan de hand van opdrachtkaarten maken ze verschillende opdrachtjes en zoeken ze zélf naar oplossingen voor vraagstukken. De ontdekdozen zijn speciaal geschikt voor het oefenen van het zelfstandig oplossen van vraagstukken door eigen waarneming. De uitleentermijn voor ontdekdozen is twee weken. Excursies Bij een excursie vindt een deel van de activiteiten plaats buiten de directe schoolomgeving, bijvoorbeeld in het bos, de uiterwaarden of het Arboretum. Het is over het algemeen geen losstaande activiteit, maar een onderdeel van een groter lesprogramma (met voorbereiding/verwerking op school). De duur van het totale lesprogramma kan variëren van een halve dag tot vijf activiteiten verspreid over twee weken. Les op het Groene Wiel In het Groene Wiel worden elk jaar een aantal lessen georganiseerd die vanwege gebruik van dieren, planten of speciale materialen en begeleiding niet op school kunnen worden uitgevoerd. Materiaalzending Een materiaalzending bestaat uit verbruiksmaterialen, een lesbrief met informatie over het onderwerp en suggesties voor het gebruik in de klas. Het verschil met een is dat u de materialen en de bijbehorende handleiding niet terug hoeft te brengen. Een materiaalzending bestaat soms uit levend materiaal, waarvan de leverdatum niet altijd exact vast te leggen is. 9

Leergebieden Het Groene Wiel heeft de inhoud van natuuronderwijs uitgewerkt in zes verschillende leergebieden. De eerste vier daarvan zijn ook nadrukkelijk terug te vinden in de kerndoelen. De twee laatste leergebieden zijn relevant vanuit het perspectief van natuur- en milieu-educatie en duurzame ontwikkeling en voor de persoonlijke ontwikkeling van de leerlingen. Besef Leren kennen van planten en dieren, groei en ontwikkeling, vorm en functie en samenhang. Aan de hand van concrete materialen en situaties wordt kennis (begrippen, woorden, verbanden) ontwikkeld. Waarnemen en Leren herkennen en benoemen van eigenschappen. Leren om conclusies te trekken uit eigen waarnemingen. Leren om zelfstandig (onderdelen van) onderzoekjes op te zetten. Zorg en verantwoordelijkheid Leren zorg te dragen voor planten en dieren en daar steeds meer verantwoordelijkheid in leren te dragen. Duurzaam handelen Leren hoe (samen met anderen) op een verantwoorde manier om te gaan met de omgeving, afval, energie, water e.d. Waardering Het creëren van situaties waarin leerlingen waardering voor de natuur kunnen ontwikkelen, verwoorden en verbeelden. Hiermee kunnen tevens gevoelens van angst ten opzichte van dieren worden voorkomen. Rechtvaardigheid en keuzevaardigheid Kennismaken met algemene normen en waarden met betrekking tot onze omgang met planten, dieren en milieu. Vanuit een ander (waarden)perspectief leren kijken naar een situatie. Kennismaken met situaties waarin verschillende waarden ten opzichte van elkaar moeten worden afgewogen (bijvoorbeeld in een rollenspel). 10

GROEP 1 EN 2 Kabouterpad E 1-2 2 uur Van graan tot brood Mz 1-2 2 uur Kikkervisjes Mz 1-2 4 uur Insecten in de klas Km 1-2 4 uur Alles voor een pannenkoek K 1-2 4 uur Bijen K 1-2 4 uur Ik-zelf K 1-2 2 uur Kaas maken K 1-2 3-4 uur Toverstenen K 1-2 2 uur Zo doet een vogel K 1-2 3 uur Droppie Water K 1-2 3-4 uur Eekhoornschool K 1-2 1-3 uur Lievebeest K 1-2 2 uur Thema-spel K 1-2 2-3 uur Zwervend afval P 1-2 1-3 uur Warme Truiendag P 1-2 1-4 uur sept t/m nov nov t/m febr mrt t/m apr mei t/m sept vervoer nodig extra begeleiding gewenst deels buiten de school K Km met (levend) materiaal E excursie Mz materiaalzending L les op Het Groene Wiel Lb lesbrief P project 11

GROEP 3 EN 4 Graaf Blauw E 3-4 3 uur Huisje Holletje Nestje L 3-4 2 uur Van graan tot brood Mz 3-4 2 uur Kruiden en onkruiden Mz 3-4 2 uur Kikkervisjes Mz 3-4 4 uur De week van de slak Km 3-4 4 uur Insecten in de klas Km 3-4 4 uur Voorproevers van de keizer Km 4 2-4 uur Bellen blazen K 3-4 1 uur Droppie water K 3 3-4 uur Kaas maken K 3-4 3-4 uur Kikker op Avontuur K 3-4 4 uur Kleuren (vernieuwd) K 4 1,5 uur Magneten ontdekhoek K 3-4 2 uur Op avontuur met je zintuigen K 3-4 5 uur Op pad met pad K 3-4 3 uur Kriebelbeestjes K 3-4 2 uur Natuur rond de school (vernieuwd) K 3-4 2 uur Thema-spel K 3-4 2-3 uur Zwervend afval P 3-4 1-3 uur Warme truiendag P 3-4 1-4 uur sept t/m nov nov t/m febr mrt t/m apr mei t/m sept vervoer nodig extra begeleiding gewenst deels buiten de school K Km met (levend) materiaal E excursie Mz materiaalzending L les op Het Groene Wiel Lb lesbrief P project 12

GROEP 5 EN 6 Graaf Blauw E 5 3 uur Kringlooples L 6 3 uur Klasse Kuikens Mz 5-6 2-5 uur Van graan tot brood Mz 5-6 2 uur Kruiden en onkruiden Mz 5-6 2 uur Insecten in de klas Km 5-6 3 uur De Groente-experts Km 5-6 2-3 uur Bezige Bij K 5-6 3-5 uur Biodiversiteitsspel K 6 1 uur Boekensteun middenbouw K 5-6 n.v.t. Het Weerbericht K 5-6 3 uur Kaas maken K 5-6 3-4 uur Kleuren (vernieuwd) K 5 1,5 uur sept t/m nov nov t/m febr mrt t/m apr mei t/m sept vervoer nodig extra begeleiding gewenst deels buiten de school K Km met (levend) materiaal E excursie Mz materiaalzending L les op Het Groene Wiel Lb lesbrief P project 13

GROEP 5 EN 6 Magneten K 6 2 uur Papier maken K 5-6 2 uur Ontdekdozenset licht en geluid K 5-6 2 uur Ontdekdozenset materialen K 5-6 2 uur Ontdekdozenset vloeistoffen K 5-6 2 uur Ontdekdozenset zintuigen K 5-6 2 uur Schoolkampset Vleermuizen K 5-6 2 uur Schoolkampset Nachtvlinders K 5-6 2 uur Watergoochelaar K 5-6 4 uur Thema-spel K 5-6 2-3 uur Lesbrief Spinnen Lb 5-6 1 uur Lesbrief Vogels in nesten Lb 5-6 1 uur Zwervend Afval P 5-6 1-3 uur Warme Truiendag P 5-6 1-4 uur Voeding toen en nu (nieuw) P 5-6 5-14 uur sept t/m nov nov t/m febr mrt t/m apr mei t/m sept vervoer nodig extra begeleiding gewenst deels buiten de school K Km met (levend) materiaal E excursie Mz materiaalzending L les op Het Groene Wiel Lb lesbrief P project 14

GROEP 7 EN 8 Kringlooples L 7-8 3 uur Rioolwaterzuivering E 7-8 1-2 uur Kruiden en onkruiden Mz 7-8 2 uur Insecten in de klas Km 7-8 4 uur Biodiversiteitsspel K 7-8 1 uur Boekensteun bovenbouw K 7-8 n.v.t. Energie(k)! K 7-8 4 uur Het Kabinet K 7-8 n.v.t. Kaas maken K 7-8 3-4 uur Papier maken K 7-8 2 uur Puberteit K 7-8 3 uur Sarah s Wereld K 7-8 1 dag Visserijspel K 7-8 1 uur sept t/m nov nov t/m febr mrt t/m apr mei t/m sept vervoer nodig extra begeleiding gewenst deels buiten de school K Km met (levend) materiaal E excursie Mz materiaalzending L les op Het Groene Wiel Lb lesbrief P project 15

GROEP 7 EN 8 Waterkringloop K 7-8 3 uur Waterlab K 7-8 4 uur Schoolkampset Vleermuizen K 7-8 2 uur Schoolkampset Nachtvlinders K 7-8 2 uur Thema-spel K 7-8 2-3 uur Weer en Klimaat K 7-8 5 uur Zwervend Afval P 7-8 1-3 uur Warme Truiendag P 7-8 1-4 uur Voeding toen en nu (nieuw) P 7-8 5-14 uur sept t/m nov nov t/m febr mrt t/m apr mei t/m sept vervoer nodig extra begeleiding gewenst deels buiten de school K Km met (levend) materiaal E excursie Mz materiaalzending L les op Het Groene Wiel Lb lesbrief P project 16

GROEP 1 EN 2 2 uur excursie Kabouterpad Een kabouterpad is een speelse manier om jonge kinderen in contact te brengen met de natuur en hun omgeving. Houten kabouters met kleurige mutsen nodigen de kinderen uit om in het Arboretum te komen zien, horen, voelen, ontdekken en opdrachtjes uit te voeren. Dit wordt ingeleid en afgesloten door een medewerker van Het Groene Wiel. 2 uur materiaalzending Van graan tot brood Dit materiaalpakket bestaat uit aren, zaden en producten (bloem, havermout e.d.) van verschillende soorten granen. Daarbij ontvangt u een lesbrief met lessuggesties rondom dit onderwerp. 4 uur materiaalzending Kikkervisjes Het is altijd weer wonderlijk de metamorfose van kikkerdril tot kikker zelf te kunnen bekijken. U ontvangt een aquariumbak met kikkerdril en een handleiding met o.a. instructie voor verzorging. waarnemen en 4 uur materiaalzending Insecten in de klas Bij dit project krijgt u levend materiaal van vier soorten insecten in alle stadia, namelijk: de sprinkhaan, de wandelende tak, de meeltor en het koolwitje. Deze is gericht op het leren van algemene kenmerken van insecten. Bij deze horen een handleiding en werkbladen. waarnemen en 4 uur Alles voor een pannenkoek Melk komt uit de fabriek en een pannenkoek komt uit een pak, of toch niet? Deze is gebaseerd op het prentenboek Alles voor een pannenkoek van Eric Carle. Het jongentje Hannes wil graag een pannenkoek eten. Dat mag van zijn moeder, maar dan moet hij zelf voor de benodigdheden zorgen. De lessen gaan in op de ingrediënten en hun herkomst. Leerlingen worden hierbij uitgedaagd te proeven, voelen, ruiken, pletten en malen. Aan het eind van de lessenserie bakt u samen met de klas pannenkoelen. 17

GROEP 1 EN 2 waarnemen en 4 uur Bijen Veel kinderen zijn bang voor alles wat vliegt, en bijen in het bijzonder. Deze leuke, in de vorm van een echte bijenkast, geeft een kijkje in het leven van de honingbij. De rode draad is het leven van een werkbij, verteld in 8 verhaaltjes. De zit boordevol materiaal voor zowel leerzame als speelse lessen, zoals bijenpoppen, bijenraten en een DVD. Er is zelfs de mogelijkheid om het verhaal in een musical-vorm uit te voeren. Dit alles kan overdreven angst voor bijen verminderen., waardering en 2 uur Ik-zelf Deze is bijzonder geschikt voor zelfstandig werken, doordat de opdrachten in de vorm van foto-strips worden gegeven. Aan de hand van allerlei activiteiten rond het lichaam en zintuigen ervaren kinderen de mogelijkheden en grenzen van hun eigen lichaam. 3-4 uur Kaas maken Zelf een kaasje maken! Leuk, leerzaam en lekker! Met deze kist ontdekken de leerlingen hoe kaas wordt gemaakt. De kist bevat alle materialen en uitleg die nodig zijn om een aantal kleine kaasjes te maken. U hoeft alleen te zorgen voor de ingrediënten: verse volle melk, een beetje karnemelk en zout. waarnemen en 2 uur Toverstenen Kleuters zijn dol op stenen. Met deze kist wordt aan deze belangstelling tegemoet gekomen. De kist begint met een spannend verhaal over Tessa en de stenen van het tovervisje. Daarna volgt een opdrachtencircuit. De opdrachtjes richten zich op: het gebruik van de zintuigen, eigenschappen van stenen en het aanleren van begrippen zoals glad/ruw, groot/klein, veel/weinig, etc. De opdrachtjes zijn ook prima los van het verhaal uit te voeren. 18

GROEP 1 EN 2 waarnemen en 3 uur Zo doet een vogel Dieren en mensen hebben verschillende manieren om te bewegen. Aan de hand van een verhaal over het zieke meisje Liesje leren de kinderen bewegingen van allerlei dieren kennen, benoemen en nadoen. Door deze bewegingen ook zelf te maken en te verkennen ontwikkelen de kinderen hun eigen bewegingsmogelijkheden. Vijf bewegingslessen worden aangevuld met extra knutselsuggesties en bijpassende liedjes. De lessen zijn geschikt voor in de klas, in de gymzaal en buiten. duurzaam handelen 3-4 uur Droppie Water Met de Droppie Water komen kinderen uit groep 1 t/m 3 op een speelse manier in aanraking met allerlei aspecten van water. Droppie Water laat hen kennis maken met verschillende eigenschappen en functies van water. Dit gebeurt d.m.v. liedjes, verhalen, proefjes, geluids- en bewegingsspelletjes en met gesprekken met de handpop Droppie Water. De kist bevat alle benodigde materialen. Deze wordt u gratis aangeboden door Waterschap Vallei en Veluwe. Reservering en uitleen verloopt via Het Groene Wiel. 1-3 uur deels buiten Eekhoornschool In de Eekhoornschool verplaatsen de kinderen zich in de rol van jonge eekhoorns. Ze leren er alles wat jonge eekhoorns buiten moeten leren. Zoals: een nest bouwen, noten verzamelen, verstopplekken onthouden, gevarentraining, eekhoorn-memory, noten knikkeren, allerlei creatieve opdrachtjes met natuurlijk materiaal en een echt eekhoornlied. De bevat alle materialen die nodig zijn om de opdrachtjes te doen en te verwerken. Het is daarnaast mogelijk om een buitenactiviteit in het bos te doen met de klas (eekhoornpraktijkles). Hiervoor zijn ideeën en hulpmiddelen aanwezig en een beschrijving van geschikte locaties. Voor begeleiders is er een beschrijving van de activiteit. 19

GROEP 1 EN 2, zorg en verantwoordelijkheid 2 uur Lievebeest Jonge kinderen kunnen eindeloos naar kleine diertjes zoeken. Lieveheersbeestjes zijn favoriet want het zijn de knuffeldiertjes onder de insecten. Samen met de kinderen verzamelt u lieveheersbeestjes in de schoolomgeving, die u gedurende enkele dagen in de klas verzorgt. Met deze bieden wij u tal van mogelijkheden om met dit onderwerp aan de slag te gaan, van liedje tot vouwopdracht, van telwerkje tot puzzel., waardering en 2-3 uur Themaspel: Het rijk van Aarde en Wormen In het Rijk van Aarde en Wormen is de natuur in de war. De leerlingen helpen Xza de heks met het brouwen van een toverdrank om de natuur weer op orde te krijgen. Leerlingen raken spelenderwijs betrokken bij de natuur om hen heen. Ze leren goed waar te nemen en samen te werken. Ze filosoferen over wat zij zelf belangrijk vinden aan natuur en wat zij zelf kunnen doen om te helpen. Door de gevarieerde spelvormen is dit themaspel ook geschikt voor BSO of schoolreisje. duurzaam handelen 1-3 uur Zwervend Afval - Maart Dit project draait in maart tijdens De Week van Nederland Schoon. Leerlingen gaan met grijpers en afvalzakken het zwerfafval in de buurt rond de school opruimen. Ze filosoferen over wat is (zwerf-) afval en denken na over wat ze zelf kunnen doen. Voor de hogere groepen zijn extra werkvormen rondom het thema afval uitgewerkt zoals bijvoorbeeld een onderzoek naar de afbraaksnelheid van diverse soorten afval. 6 februari 2015 Warme Truiendag, duurzaam handelen 1-4 uur Vrijdag 6 februari 2015 is het weer Warme Truiendag! Op deze dag kunt u de verwarming een paar graadjes lager zetten en de kinderen vragen in een warme trui naar school te komen. Meedoen aan de Warme Truiendag levert u een energiebesparing van 7% per graadje minder en een mooie gelegenheid om aandacht te vragen voor het belang van zuinig omgaan met energie. 20

GROEP 3 EN 4 waardering 3 uur excursie Graaf Blauw Graaf Blauw is een mengeling van natuur en avontuur, onderzoek en spel in het mooie natuurgebied De Blauwe Kamer. Leerlingen gaan op zoek naar de nalatenschap van Graaf Blauw. Daarbij krijgen ze oog voor de rijkdom aan natuur die ontstaan is na het vertrek van de graaf. waardering,, zorg en verantwoordelijkheid 2 uur les op Het Groene Wiel, levende dieren 2 uur materiaalzending Huisje Holletje Nestje De leerlingen maken kennis met verschillende dieren en hun behuizing. In zes boerderijtjes gaan de groepen leerlingen met een begeleider een hokje inrichten voor een dier, waarna het dier ook echt in zijn huis geplaatst mag worden. Door eenvoudige stukjes tekst te lezen, tekeningen af te maken en in te kleuren zullen de kinderen gericht gaan kijken naar de dieren. Van graan tot brood Dit materiaalpakket bestaat uit aren, zaden en producten (bloem, havermout e.d.) van verschillende soorten granen. Daarbij ontvangt u een lesbrief met lessuggesties rondom dit onderwerp. 2 uur materiaalzending Kruiden en onkruiden Kruiden en onkruiden: wat zijn het, hoe zien ze eruit, hoe ruiken en smaken ze? Wat is hun rol in de natuur? En is een onkruid wel een on-kruid? Deze materiaalzending bevat verschillende (on)kruiden en een handleiding met lessuggesties. 4 uur materiaalzending Kikkervisjes Het is altijd weer wonderlijk de metamorfose van kikkerdril tot kikker zelf te kunnen bekijken. U ontvangt een aquariumbak met kikkerdril en een handleiding met o.a. instructie voor verzorging 21

GROEP 3 EN 4 zorg en verantwoordelijkheid 4 uur met levend materiaal De week van de slak U krijgt echte slakken die de leerlingen per groepje een week lang moeten verzorgen. De lessen in die week gaan over het zorgen voor slakken, de bouw van de slak en de leefwijze. Hiermee krijgen de leerlingen inzicht in de bouw en leefwijze van een dier dat heel anders is dan zijzelf. Een oefening in geduld en zorgzaamheid. Let op: Omdat u werkt met levend materiaal is het belangrijk dat u voldoende tijd voor de lessen inroostert. waarnemen en 4 uur met levend materiaal Insecten in de klas Bij dit project krijgt u levend materiaal van vier soorten insecten in alle stadia, namelijk: de sprinkhaan, de wandelende tak, de meeltor en het koolwitje. Deze is gericht op het leren van algemene kenmerken van insecten. Bij deze horen een handleiding en werkbladen., waarnemen en 2-4 uur met groentenpakket Voorproevers van de Keizer De Keizer houdt enorm van groenten maar is vreselijk bang voor zijn kok. Hij denkt dat de kok zelf keizer wil worden. De leerlingen worden voorproever van de keizer en gaan verschillende soorten groenten zelf, blind proeven en klaarmaken. Met het verse groentepakket kunt u met de leerlingen een gezonde traktatie en/of een gerecht maken. Leerlingen leren meer soorten groenten (her)kennen. waarnemen en 1 uur Bellen blazen Zeepbellen lenen zich voor allerlei spontane experimenten. Je gaat je dingen leren afvragen en ook ga je je eigen ontdekkingen leren verwoorden. Mocht dit alles niet lukken, dan is uw klas na afloop van deze les in elk geval weer blinkend schoon! duurzaam handelen 3-4 uur Droppie Water (groep 3) Met de Droppie Water komen de kinderen uit groep 1 t/m 3 op een speelse manier in aanraking met allerlei aspecten van water. Droppie Water laat hen kennis maken met verschillende eigenschappen en functies van water. Dit gebeurt d.m.v. liedjes, verhalen, proefjes, geluids- en bewegingsspelletjes en met gesprekken met de handpop Droppie Water. 22

GROEP 3 EN 4 De kist bevat alle benodigde materialen. Deze wordt u gratis aangeboden door Waterschap Vallei en Veluwe. Reservering en uitleen verloopt via Het Groene Wiel. 3-4 uur Kaas maken Zelf een kaasje maken! Leuk, leerzaam en lekker! Met deze kist ontdekken de leerlingen hoe kaas wordt gemaakt. De kist bevat alle materialen en uitleg die nodig zijn om een aantal kleine kaasjes te maken. U hoeft alleen te zorgen voor de ingrediënten: verse volle melk, een beetje karnemelk en zout. 4 uur Kikker op Avontuur Een avontuurlijke kikker heeft acht spannende en bijzondere waterverhalen geschreven. Bij elk verhaal hoort een doe-opdracht, waardoor de kinderen spelenderwijs een eigenschap van water ontdekken. Water als vergrootglas? Poeders die in water verdwijnen? Deze wordt u gratis aangeboden door Waterschap Vallei en Veluwe. Reservering en uitleen verloopt via Het Groene Wiel. waarnemen en 1,5 uur Kleuren (groep 4) (vernieuwd) Kleuren spelen een belangrijke rol in het dagelijks leven. Er zijn vrolijke kleuren en kleuren die horen bij droefheid. In de natuur zijn er ook veel kleuren die een bepaalde betekenis hebben. Met verschillende opdrachten en materialen gaan de leerlingen aan de slag en leren zij eigenschappen van kleuren kennen. waarnemen en 2 uur Magneten ontdekhoek Magneten oefenen een grote aantrekkingskracht uit op kinderen. Met de materialen voor deze ontdekhoek kunnen ze vrij experimenteren en ontdekken. Zo leren ze spelenderwijs de eigenschappen van magneten kennen. Vraagmapjes geven u de mogelijkheid om leerlingen wat meer houvast te geven bij hun ontdekkingen. 23

GROEP 3 EN 4, waarnemen en 5 uur Op avontuur met je zintuigen - Het Buitenboek van tante Door Met deze kist leren de kinderen hun zintuigen bewust te gebruiken bij het verkennen van hun omgeving. Dit doen ze naar aanleiding van ansichtkaarten die ze krijgen van Tante Door. Tante Door is op vakantie en stuurt kaartjes met waarnemingen die zij doet (wat ze ziet, hoort, ruikt, proeft en voelt). Kunnen de kinderen dit ook? Elke dag gaan ze een uurtje met een ander zintuig aan de slag (5x). Al doende maken de kinderen een buitenboekje met hun waarnemingen en gevonden materialen. Ieder kind werkt hierbij op eigen niveau tevens aan zijn/haar taalontwikkeling. waardering 3 uur met levend materiaal Op pad met pad Op Pad met Pad is een combinatie van natuur- en taalles. Op pad met pad helpt uw leerlingen om hun woordenschat verder te ontwikkelen. In 4 lessen (van elk 45 minuten) verbreden de kinderen hun woordenschat om zo betekenis toe te kennen aan hun omgeving en aan dieren. Een pad komt hierbij live in de klas en zorgt daarmee voor de nodige aandacht! waarnemen en 2 uur Kriebelbeestjes Met deze gaat u met de klas rond de school kriebelbeestjes zoeken. U heeft daarvoor een groene schoolomgeving of parkje nodig. Centraal staan de pissebed, de slak, de spin, de regenworm en de duizendpoot. De leerlingen verzamelen ze, leren de manier van voortbewegen benoemen en meer details aan het dier te onderscheiden. Ook maken ze zich een voorstelling van hoe het dier leeft. waarnemen en 2 uur Natuur rond de school (vernieuwd) Kinderen spelen dagelijks rond de school. Door deze activiteit worden ze zich meer bewust van de omgeving rond de school. Op een leuke, speelse manier kunnen ze in groepjes de natuur rond de school verkennen. Aan de orde komen diverse onderwerpen zoals bomen, planten, vogels, kleine beestjes, het weer, water, grond en stenen. De opdrachtenkaarten en de benodigde materialen zitten in de kist. 24

GROEP 3 EN 4, waardering en 2-3 uur Themaspel: Het Rijk van Aarde en Wormen In het Rijk van Aarde en Wormen is de natuur in de war. De leerlingen helpen Xza de heks met het brouwen van een toverdrank om de natuur weer op orde te krijgen. Leerlingen raken spelenderwijs betrokken bij de natuur om hen heen. Ze leren goed waar te nemen en samen te werken. Ze filosoferen over wat zij zelf belangrijk vinden aan natuur en wat zij zelf kunnen doen om te helpen. Door de gevarieerde spelvormen is dit themaspel ook geschikt voor BSO of schoolreisje. duurzaam en handelen 1-3 uur Zwervend Afval - Maart Dit project draait in maart tijdens De Week van Nederland Schoon. Leerlingen gaan met grijpers en afvalzakken het zwerfafval in de buurt rond de school opruimen. Ze filosoferen over wat is (zwerf) afval en denken na over wat ze zelf kunnen doen. Voor de hogere groepen zijn extra werkvormen rondom het thema afval uitgewerkt zoals bijvoorbeeld een onderzoek naar de afbraaksnelheid van diverse soorten afval. 6 februari 2014 Warme Truiendag, duurzaam handelen 1-4 uur Vrijdag 6 februari 2014 is het weer Warme Truiendag! Op deze dag kunt u de verwarming een paar graadjes lager zetten en de kinderen vragen in een warme trui naar school te komen. Meedoen aan de Warme Truiendag levert u een energiebesparing van 7% per graadje minder en een mooie gelegenheid om aandacht te vragen voor het belang van zuinig omgaan met energie. 25

GROEP 5 EN 6 waardering 3 uur excursie Graaf Blauw (groep 5) Graaf Blauw is een mengeling van natuur en avontuur, onderzoek en spel in het mooie natuurgebied De Blauwe Kamer. Leerlingen gaan op zoek naar de nalatenschap van Graaf Blauw. Daarbij krijgen ze oog voor de rijkdom aan natuur die ontstaan is na het vertrek van de graaf. 3 uur les op Het Groene Wiel, levende dieren Kringlooples (groep 6) Vanuit concrete ervaringen de begrippen voedselweb, voedselkringloop en voedselketen leren begrijpen. In Het Groene Wiel zijn allerlei planten en dieren uit het bos samengebracht die met elkaar een groot voedselweb vormen. De leerlingen volgen de gebeurtenissen in het voedselweb en maken zo kennis met allerlei planten en dieren uit het bos en hun rol in de voedselkringloop. Ook ontdekken ze dat ze zelf een rol spelen. Voorafgaand aan de les verzorgt u een korte introductie op school, na de les volgt een nabespreking en een evaluatie. De handleiding geeft hiervoor informatie en tips. Een medewerker van Het Groene Wiel legt uit hoe het programma werkt. Daarna kunt u met uw leerlingen aan de slag. zorg, verantwoordelijkheid, waardering 2-5 uur met levende dieren Klasse Kuikens! Een ei uit zien komen is reuze spannend en kuikens hebben een grote aaibaarheidsfactor! In dit project kunnen kinderen van dichtbij meemaken hoe een kuiken uit een ei komt. Ze leren over de functie van het ei; ze leren wat een kuiken nodig heeft om te groeien en ontwikkelen; ze zijn verantwoordelijk voor de verzorging van dieren; ze leren over de natuurlijke leefwijze van kippen en misschien ook over de niet-natuurlijke wijze waarop veel kippen opgefokt worden. 2 uur materiaalzending Van graan tot brood Dit materiaalpakket bestaat uit aren, zaden en producten (bloem, havermout e.d.) van verschillende soorten granen. Daarbij ontvangt u een lesbrief met lessuggesties rondom dit onderwerp. 26

GROEP 5 EN 6 2 uur materiaalzending Kruiden en onkruiden Kruiden en onkruiden: wat zijn het, hoe zien ze eruit, hoe ruiken en smaken ze? Wat is hun rol in de natuur? En is een onkruid wel een on-kruid? Deze materiaalzending bevat verschillende (on)kruiden en een handleiding met lessuggesties. waarnemen en 4 uur met levend materiaal Insecten in de klas Bij dit project krijgt u levend materiaal van vier soorten insecten in alle stadia, namelijk: de sprinkhaan, de wandelende tak, de meeltor en het koolwitje. Deze is gericht op het leren van algemene kenmerken van insecten. Bij deze horen een handleiding en werkbladen., waarnemen en 2-3 uur met groentenpakket De Groente-experts Groenten liggen iedere dag op je bord. Wat vind je lekker? Leerlingen gaan op verschillende manieren aan de slag met groenten. Leerlingen maken een eigen receptkaart door eens in kookboeken te neuzen. In de kookles worden een aantal gerechten van receptkaarten gemaakt of maken de leerlingen gezamenlijk een groente-egel. Door onderzoek te doen naar het verschil van groenten in blik, in een pot of vers worden ze zelf groenteexpert. Groenten staat centraal, waarbij proeven heel belangrijk is., waarnemen en 3-5 uur Bezige Bij De Bezige Bij behandelt het leven van de honingbij, het werk van de imker en de leefomgeving van de bij. De leerlingen leren over de relatie tussen: de bijen onderling, de bijen en de imker en de bij en zijn omgeving. Daarbij komt ook aan bod wat de kinderen zelf voor bijen kunnen doen. Het is ook mogelijk een imker in uw klas uit te nodigen via Het Groene Wiel. Tip: mooie combinatie met een excursie naar Het Bijenhuis in Wageningen; www.bijenhuis.nl 27

GROEP 5 EN 6 1 uur kaartspel Biodiversiteitsspel (groep 6) Het biodiversiteitsspel is een educatief spel voor leerlingen van 9 tot 14 jaar. In het spel ervaren zij de begrippen voedselketen en biodiversiteit.de spelers moeten voedselketens maken om dieren een plekje te kunnen geven. Biodiversiteit is nodig om de roofdieren levensmogelijkheden te geven. Kiezen voor biodiversiteit in de kaarten die de speler voor zichzelf uitlegt vergroot de kans op winnen. Het biodiversiteitsspel is een spel waarbij spelers elkaar kunnen dwarsbomen door kaarten bij elkaar te plaatsen of weg te halen, door voedselketens te onderbreken of door de tegenstander op te zadelen met veel van hetzelfde. Het spel duurt afhankelijk van de leeftijd van de spelers zo n 30 tot 45 minuten. Voor het uitleggen van de spelregels kunt u gebruik maken van een powerpointpresentatie. Dit vergt ongeveeer 15 minuten extra. n.v.t. Boekensteun middenbouw Bij inschrijving ontvangt u gedurende een maand een set van ca. 40 boeken over natuur en milieu waarmee u uw documentatiecentrum tijdelijk kunt uitbreiden. Een bijkomend voordeel is, dat u een aantal boeken in de praktijk kunt uitproberen, zodat u later gericht boeken kunt aanschaffen. 3 uur Het Weerbericht Als de weermannen en -vrouwen gaan staken tengevolge van het voortdurende commentaar op hun berichten, blijft er voor de klas weinig anders over dan zelf maar het weerbericht te gaan maken. Daarvoor moet je natuurlijk wel temperatuur, windkracht en neerslag kunnen meten, de windrichting kunnen bepalen, de bewolking kunnen schatten en weten op welke manier je die gegevens op een weerkaart zet. Leerlingen kunnen dit op verschillende manieren aan de weet komen: Infokaarten lezen, een werkblad maken, filmpjes bekijken of het aan iemand vragen die het al weet. Voor elk onderdeel is er een test. Heeft een groep alle kennis in huis, dan kunnen ze een echt weerbericht maken voor de rest van de klas. 28

GROEP 5 EN 6 3-4 uur Kaas maken Zelf een kaasje maken! Leuk, leerzaam en lekker! Met deze kist ontdekken de leerlingen hoe kaas wordt gemaakt. De kist bevat alle materialen en uitleg die nodig zijn om een aantal kleine kaasjes te maken. U hoeft alleen te zorgen voor de ingrediënten: verse volle melk, een beetje karnemelk en zout. waarnemen en 1,5 uur Kleuren (vernieuwd) Kleuren spelen een belangrijke rol in het dagelijks leven. Er zijn vrolijke kleuren en kleuren die horen bij droefheid. In de natuur zijn er ook veel kleuren die een bepaalde betekenis hebben. Met verschillende opdrachten en materialen gaan de leerlingen aan de slag en leren zij eigenschappen van kleuren kennen. waarnemen en 2 uur Magneten (groep 6) Door diverse experimenten ontdekken de leerlingen de belangrijkste eigenschappen van magneten. Aan de orde komen o.a. aantrekken, afstoten, kompassen, noord- en zuidpool. De kist bevat voldoende oefenmateriaal om in groepjes te werken. duurzaam handelen 2 uur Papier maken Maak van oud papier je eigen nieuwe papier: dat is wat de leerlingen gaan doen met deze. Leuk om te doen en het levert inzicht in nuttig hergebruik van oud papier. Naast een papierschepset bevat de enkele lessuggesties rondom papier(verwerking). waarnemen en 2 uur ontdekdozenset Ontdekdozen De ontdekdozen zijn sets van dozen rond een bepaald thema, bedoeld voor het oefenen van het zelfstandig oplossen van vraagstukken door eigen waarneming en het uitvoeren van eenvoudige proefjes. Als differentiatie kunt u de leerlingen zelf opdrachten geven waarbij ze zelf ook het onderzoekje moeten bedenken waarmee ze de vraag kunnen oplossen. Elk thema bestaat uit vijf of zes verschillende onderwerpen. Het is mogelijk met de hele klas tegelijk aan een thema te werken, maar deze dozen zijn ook uitstekend geschikt als tussendoor-activiteit, waar groepjes van twee of drie kinderen zelfstandig aan werken. 29

GROEP 5 EN 6 Met één doos kan ongeveer 20-30 minuten worden gewerkt. In beide gevallen is een klassikale nabespreking gewenst. Ontdekdozenset licht en geluid Proefjes en ontdekkingen op het gebied van licht en geluid. Dozen: licht en schaduw, spiegels, lenzen, kleuren, geluid, muziek in elastiek. Ontdekdozenset materialen Ontdekkingen aan verschillende materialen. Dozen: hout, metalen, papier, lucht, lapjes. Ontdekdozenset vloeistoffen Proefjes met vloeistoffen. Dozen: zeepbellen, drijven/zinken, mengen, stroperigheid, doorlaatbaarheid en oppervlaktespanning. Ontdekdozenset zintuigen Proefjes gericht op de zintuigen en de zintuiglijke waarneming. Dozen: horen, ruiken, proeven, voelen, zien en bedrog. 2 uur schoolkampset Schoolkampset Vleermuizen Met deze set kunt u s avonds vleermuizen spotten. De set bevat twee vleermuisdetectors waarmee vleermuisgeluiden opgevan gen kunnen worden. In de handleiding vindt u tips voor het spotten van vleermuizen. Informatiekaarten, boekjes en een cd met vleermuisgeluiden geven de leerlingen informatie over vleermuizen in Nederland. 2 uur schoolkampset Schoolkampset Nachtvlinders Met deze set kunt u nachtvlinders vangen en bekijken. Nachtvlinders zijn vaak prachtig om te zien met aparte kleuren, vormen en voelsprieten. De set bevat een speciale vanginstallatie voor nachtvlinders (stokken, lampen, verlengsnoer en doek). Vlinderzoekkaarten en boekjes geven informatie over de nachtvlinders. 4 uur Leskist Watergoochelaar De Watergoochelaar is in de stad! Journaliste Hanneke Diepgraven heeft het gevoel dat deze meneer mensen oplicht met zijn dure watergoochelshow. Ze wil hem gaan ontmaskeren en 30

GROEP 5 EN 6 (verhalend ontwerpen) heeft zijn goochelkist te pakken gekregen. Ze moet zelf plotseling weg, dus ze heeft in een brief de hulp van de klas gevraagd. Tijdens het van de trucs krijgen de leerlingen spelenderwijs inzicht in acht verschillende watereigenschappen. Deze wordt u gratis aangeboden door Waterschap Vallei en Veluwe. Reservering en uitleen verloopt via Het Groene Wiel., waardering en 2-3 uur Themaspel: Het Rijk van Aarde en Wormen In het Rijk van Aarde en Wormen is de natuur in de war. De leerlingen helpen Xza de heks met het brouwen van een toverdrank om de natuur weer op orde te krijgen. Leerlingen raken spelenderwijs betrokken bij de natuur om hen heen. Ze leren goed waar te nemen en samen te werken. Ze filosoferen over wat zij zelf belangrijk vinden aan natuur en wat zij zelf kunnen doen om te helpen. Door de gevarieerde spelvormen is dit themaspel ook geschikt voor BSO of schoolreisje. waardering 1 uur lesbrief Lesbrief Spinnen Deze lesbrief geeft opdrachtjes om de levenswijze van spinnen te leren kennen en de angst voor spinnen te verminderen. De lesbrief is te downloaden te op www.groenewiel.nl waardering 1 uur lesbrief te downloaden op www.groenewiel.nl Lesbrief Vogels en Nesten Deze lesbrief bevat lessen over de manieren waarop vogels hun jongen uitbroeden en grootbrengen. duurzaam handelen 1-3 uur actie, Zwervend Afval - Maart Dit project draait in maart tijdens De Week van Nederland Schoon. Leerlingen gaan met grijpers en afvalzakken het zwerfafval in de buurt rond de school opruimen. Ze filosoferen over wat is (zwerf) afval en denken na over wat ze zelf kunnen doen. Voor de hogere groepen zijn extra werkvormen rondom het thema afval uitgewerkt zoals bijvoorbeeld een onderzoek naar de afbraaksnelheid van diverse soorten afval. 31

GROEP 5 EN 6 6 februari 2015 Warme Truiendag, duurzaam handelen 1-4 uur actiedag Vrijdag 6 februari 2015 is het weer Warme Truiendag! Op deze dag kunt u de verwarming een paar graadjes lager zetten en de kinderen vragen in een warme trui naar school te komen. Meedoen aan de warme truiendag levert u een energiebesparing van 7% per graadje minder en een mooie gelegenheid om aandacht te vragen voor het belang van zuinig omgaan met energie. beperkte versie 5 uur; uitgebreide versie 14 uur project Voeding Toen en Nu (nieuw) Voeding Toen en Nu integreert Geschiedenis, Aardrijkskunde en Natuuronderwijs en geeft leerlingen de mogelijkheid om opdrachten op hun eigen niveau te kiezen en uit te voeren. De structuur van het programma is gericht op het beworderen van samenwerkend leren. Aan de hand van acht vragen worden leerlingen expert over voeding in de tijd van Jagers-Verzamelaars, Steden en Staten òf de huidige tijd. Daarna worden er per vraag groepjes gevormd die welke verandering er heeft plaatsgevonden en wat daarvan de consequenties zijn voor het individu, de samenleving en het milieu. In deze groepjes is elke leerling expert vanuit een bepaalde tijdsperiode. Een bijzonder onderdeel is de interactieve speurtocht in de stad. Voor meer informatie zie: https://voedingtoenennu.yurls.net 32

GROEP 7 EN 8 3 uur les op Het Groene Wiel, levende dieren Kringlooples Vanuit concrete ervaringen de begrippen voedselweb, voedselkringloop en voedselketen leren begrijpen. In Het Groene Wiel zijn allerlei planten en dieren uit het bos samengebracht die met elkaar een groot voedselweb vormen. De leerlingen volgen de gebeurtenissen in het voedselweb en maken zo kennis met allerlei planten en dieren uit het bos en hun rol in de voedselkringloop. Ook ontdekken ze dat ze zelf een rol spelen. Voorafgaand aan de les verzorgt u een korte introductie op school, na de les volgt een nabespreking en een evaluatie. De handleiding geeft hiervoor informatie en tips. Een medewerker van Het Groene Wiel legt uit hoe het programma werkt. Daarna kunt u met uw leerlingen aan de slag., zorg, waardering en verantwoordelijkheid 1-2 uur excursie naar Veenendaal of Ede Rioolwaterzuivering Het Waterschap Vallei en Veluwe nodigt leerlingen van groep 7 en 8 van harte uit om een kijkje te komen nemen op een riool waterzuivering. Deze gratis rondleidingen worden gegeven in Veenendaal of Ede. De kinderen krijgen antwoord op vragen als: Waar gaat het water heen als we het door de wc spoelen? Hoe wordt afvalwater weer schoon? En hoe schoon is dat nou precies? Er kunnen maximaal 30 leerlingen tegelijkertijd worden ontvangen, bij grotere groepen wordt u verzocht deze te splitsen. De rondleiding duurt ongeveer 1,5 uur. Deelname is kosteloos. U dient zelf voor het vervoer te zorgen en per 10 leerlingen voor één begeleider. Wilt u een rondleiding op de rioolwaterzuivering? Dan boekt u deze direct via het Waterschap: u kunt uw rondleiding zelf plannen via http://wve.i-reserve.nl of kijk onder leren over water op http://www.vallei-veluwe.nl. Na bevestiging van uw reservering, ontvangt u een mail met alle gegevens. 2 uur materiaalzending Kruiden en onkruiden Kruiden en onkruiden: wat zijn het, hoe zien ze eruit, hoe ruiken en smaken ze? Wat is hun rol in de natuur? En is een onkruid wel een on-kruid? Deze materiaalzending bevat verschillende (on)kruiden en een handleiding met lessuggesties.. 33

GROEP 7 EN 8 waarnemen en 3 uur met levend materiaal Insecten in de klas Bij dit project krijgt u levend materiaal van vier soorten insecten in alle stadia, namelijk: de sprinkhaan, de wandelende tak, de meeltor en het koolwitje. Deze is gericht op het leren van algemene kenmerken van insecten. Bij deze horen een handleiding en werkbladen. 1 uur kaartspel Biodiversiteitsspel Het biodiversiteitsspel is een educatief spel voor leerlingen van 9 tot 14 jaar. In het spel ervaren zij de begrippen voedselketen en biodiversiteit. De spelers moeten voedselketens maken om dieren een plekje te kunnen geven. Biodiversiteit is nodig om de roofdieren levensmogelijkheden te geven. Kiezen voor biodiversiteit in de kaarten die de speler voor zichzelf uitlegt vergroot de kans op winnen. Het biodiversiteitsspel is een spel waarbij spelers elkaar kunnen dwarsbomen door kaarten bij elkaar te plaatsen of weg te halen, door voedselketens te onderbreken of door de tegenstander op te zadelen met veel van hetzelfde. Het spel duurt afhankelijk van de leeftijd van de spelers zo n 30 tot 45 minuten. Voor het uitleggen van de spelregels kunt u gebruik maken van een powerpointpresentatie. Dit vergt ongeveer 15 minuten extra. n.v.t. Boekensteun bovenbouw Bij inschrijving ontvangt u gedurende een maand een set van ca. 40 boeken over natuur en milieu waarmee u uw documentatiecentrum tijdelijk kunt uitbreiden. Een bijkomend voordeel is, dat u een aantal boeken in de praktijk kunt uitproberen, zodat u later gericht boeken kunt aanschaffen., duurzaam handelen 4 uur Energie(k)! Energie besparen? Hoezo? En hoe? Met deze ontdekken de leerlingen waarom we zuinig moeten omgaan met energie en wat alternatieve energiebronnen zijn. De bestaat uit drie gestructureerde lessen waarin antwoord wordt gevonden op de volgende vragen: Waarom zouden we energie besparen? Hoe kunnen we dit doen? En wat is duurzame energie? De praktijkles les vol proefjes vormt het hoogtepunt van het project. Alle materialen hiervoor vindt u in de kist. 34

GROEP 7 EN 8 3-4 uur Kaas maken Zelf een kaasje maken! Leuk, leerzaam en lekker! Met deze kist ontdekken de leerlingen hoe kaas wordt gemaakt. De kist bevat alle materialen en uitleg die nodig zijn om een aantal kleine kaasjes te maken. U hoeft alleen te zorgen voor de ingrediënten: verse volle melk, een beetje karnemelk en zout. en waardering n.v.t. Het Kabinet Het Kabinet is een laden, waarin een combinatie is gemaakt tussen werken met natuurlijke materialen en leren informatie verzamelen uit boeken. Leerlingen kunnen individueel of in een groepje aan de slag met een la uit het kabinet. In elke lade komt een ander onderwerp aan bod, zoals stenen, fossielen, insecten, schelpen, bomen, sporen, etc. Elke lade bevat natuurlijke materialen en opdrachtkaarten. Ook zitten er informatieve boeken over de diverse onderwerpen in de. De werkbladen krijgt u toegestuurd na inschrijving. Deze kan goed worden ingezet voor leerlingen die naast de reguliere lessen tijd overhouden. duurzaam handelen 2 uur Papier maken Maak van oud papier je eigen nieuwe papier: dat is wat de leerlingen gaan doen met deze. Leuk om te doen en het levert inzicht in nuttig hergebruik van oud papier. Naast een papierschepset bevat de enkele lessuggesties rondom papier(verwerking). rechtvaardigheid en keuzevrijheid 3 uur Puberteit De puberteit van kinderen begint steeds vroeger. In de hoogste groepen beginnen de meeste meisjes en enkele jongens al te puberen. Om die reden is het belangrijk om al in groep 7/8 aandacht te besteden aan de lichamelijke en emotionele ontwikkeling die de kinderen dan doormaken. Deze is opgebouwd uit 5 modules, waarbij u zelf kunt bepalen welke u wilt doen. De modules behandelen achtereenvolgens de puberteit, verliefdheid, grenzen, vrijen en voorbehoedsmiddelen. Elke module bestaat uit een stukje van het NOT-programma Het Liefdespaleis, een gesprek over het onderwerp en één of meer verwerkingsopdrachten. De lessen zijn er op gericht om de kennis van leerlingen te vergroten op een manier die hen aanspreekt en hen te stimuleren om een mening, normen en waarden op dit gebied te ontwikkelen. 35

GROEP 7 EN 8 en duurzaam handelen 1 dag Sarah s wereld Sarah s wereld is een speels educatief project rondom het thema duurzaamheid. De leerlingen krijgen stap voor stap inzicht in de milieuproblematiek en, héél belangrijk, ze ontdekken oplossingen daarvoor. Het project draait rond het meisje Sarah. Via (brieven van) Sarah komen de leerlingen in aanraking met verschillende milieuproblemen. Zoals bedreigde diersoorten en de milieubelasting van grondstoffen die nodig is voor het maken van simpele dingen zoals bijvoorbeeld een blikje cola. Wanneer Sarah jarig is gaan de kinderen een feestje organiseren. Dit gaan ze zo milieuvriendelijk mogelijk doen. Hierdoor komen milieubewuste oplossingen onder handbereik. Slot van het project is het gezamenlijk opstellen van duurzaamheidregels: zoals lenen, ruilen, tweedehands, zuinig zijn. Het project kan in één dag worden uitgevoerd, of verdeeld over meerdere dagen. Indien gewenst kunt u vooraf meedoen aan een korte informatiebijeenkomst. Meer info: www.sarahswereld.nl duurzaam handelen 1 uur Visserijspel Met dit spel ontdekken de leerlingen dat je niet onbeperkt vissen kunt vangen in de Noordzee. Als iedereen maximaal vist, is de zee snel leeg. Je moet samenwerken om jaarlijks een goede vangst te houden. Het spel illustreert het belang van duurzaam omgaan met natuurlijke hulpbronnen, in dit geval: vis. Een aantal begrijpend lezen-teksten en -opdrachten geven toelichting en verdieping bij het spel. Tip: Gebruik het spel binnen een les of project over duurzaamheid. waarnemen, en duurzaam handelen 3 uur Waterkringloop Water is de basis van het leven op aarde. Het is overal. Maar, raakt water dan nooit op? En waar gaat regenwater precies heen? Raakt de grond nooit vol? In drie lessen, waarvan één met proefjes, ontdekken de leerlingen de waterkringloop. Ze leren over verdamping, neerslag, grondwater, rioolwater en drinkwater. Ter verwerking wordt het waterkringloopspel gespeeld. Tip: Combineer met de waterzuiveringsexcursie! 36

GROEP 7 EN 8 4 uur (verhalend ontwerpen) Waterlab De leerlingen leren actief over acht verschillende watereigenschappen, doordat ze in een Klokhuisachtige omgeving vragen over water moeten beantwoorden en de achterliggende processen verklaren. De klas vervangt het zieke team van het programma Hoe zit dat? Hoe werken de watereigenschappen en hoe worden deze gebruikt in de techniek en ons dagelijks leven? Deze wordt u gratis aangeboden door Waterschap Vallei en Veluwe. Reservering en uitleen verloopt via Het Groene Wiel. 2 uur schoolkampset Schoolkampset Vleermuizen Met deze set kunt u s avonds vleermuizen spotten. De set bevat twee vleermuisdetectoren waarmee vleermuisgeluiden opgevangen kunnen worden. In de handleiding vindt u tips voor het spotten van vleermuizen. Informatiekaarten, boekjes en een cd met vleermuisgeluiden geven de leerlingen informatie over vleermuizen in Nederland 2 uur schoolkampset Schoolkampset Nachtvlinders Met deze set kunt u nachtvlinders vangen en bekijken. Nachtvlinders zijn vaak prachtig om te zien met aparte kleuren, vormen en voelsprieten. De set bevat een speciale vanginstallatie voor nachtvlinders (stokken, lampen, verlengsnoer en doek). Vlinderzoekkaarten en boekjes geven informatie over de nachtvlinders., waardering en 2-3 uur Themaspel: Het Rijk van Aarde en Wormen In het Rijk van Aarde en Wormen is de natuur in de war. De leerlingen helpen Xza de heks met het brouwen van een toverdrank om de natuur weer op orde te krijgen. Leerlingen raken spelenderwijs betrokken bij de natuur om hen heen. Ze leren goed waar te nemen en samen te werken. Ze filosoferen over wat zij zelf belangrijk vinden aan natuur en wat zij zelf kunnen doen om te helpen. Door de gevarieerde spelvormen is dit themaspel ook geschikt voor BSO of schoolreisje., waarnemen en Weer en klimaat Weer en Klimaat is een programma ontworpen op basis van de assessment for learning strategie. Uitgaande van duidelijke leerdoelen kunnen leerlingen kiezen voor leeractiviteiten op hun 37

GROEP 7 EN 8 minimaal 5 uur eigen niveau. Het programma kent een afwisseling van klassikale en groepsactiviteiten. De opzet maakt het mogelijk om af te stemmen op beschikbare tijd. Veel aspecten van weer en klimaat komen hierbij aan de orde. Zie de website: http://weerklimaat.yurls.net voor meer informatie over inhoud en werkwijze. duurzaam handelen 1-3 uur actie, Zwervend Afval - Maart Dit project draait in maart tijdens De Week van Nederland Schoon. Leerlingen gaan met grijpers en afvalzakken het zwerfafval in de buurt rond de school opruimen. Ze filosoferen over wat is (zwerf) afval en denken na over wat ze zelf kunnen doen. Voor de hogere groepen zijn extra werkvormen rondom het thema afval uitgewerkt zoals bijvoorbeeld een onderzoek naar de afbraaksnelheid van diverse soorten afval. 6 februari 2015 Warme Truiendag, duurzaam handelen 1-4 uur actiedag Vrijdag 6 februari 2015 is het weer Warme Truiendag! Op deze dag kunt u de verwarming een paar graadjes lager zetten en de kinderen vragen in een warme trui naar school te komen. Meedoen aan de warme truiendag levert u een energiebesparing van 7% per graadje minder en een mooie gelegenheid om aandacht te vragen voor het belang van zuinig omgaan met energie. beperkte versie 5 uur; uitgebreide versie 14 uur project Voeding Toen en Nu (nieuw) Voeding Toen en Nu integreert Geschiedenis, Aardrijkskunde en Natuuronderwijs en geeft leerlingen de mogelijkheid om opdrachten op hun eigen niveau te kiezen en uit te voeren. De structuur van het programma is gericht op het beworderen van samenwerkend leren. Aan de hand van acht vragen worden leerlingen expert over voeding in de tijd van Jagers-Verzamelaars, Steden en Staten òf de huidige tijd. Daarna worden er per vraag groepjes gevormd die welke verandering er heeft plaatsgevonden en wat daarvan de consequenties zijn voor het individu, de samenleving en het milieu. In deze groepjes is elke leerling expert vanuit een bepaalde tijdsperiode. Een bijzonder onderdeel is de interactieve speurtocht in de stad. Voor meer informatie zie: https://voedingtoenennu.yurls.net 38

Extra aanbod Veldwerk Nederland De werkweek van je leven! Met de natuurwerkweek van Veldwerk Nederland krijgen uw leerlingen de week van hun leven. Met veel plezier ontdekken ze de natuur, zagen ze bomen (onderdeel van natuurbeheer!) en ontmoeten bijzondere planten en dieren. Naast plezier en lol maken is de natuurwerkweek een ervaring die uw leerlingen nooit meer vergeten. In overleg met u verzorgt Veldwerk Nederland de inhoud van de week, u kunt alle aandacht besteden aan uw leerlingen. Gunt u uw leerlingen ook de werkweek van hun leven,neem dan contact op met Stichting Veldwerk Nederland, telefoonnr.: 055 3684010 of kijk op www.veldwerknederland.nl Tijdschrift Natuur aan de Basis Wilt u met de klas meer doen met natuur en techniek? Het tijdschrift Natuur aan de Basis biedt uitkomst. Met een abonnement krijgt u vier maal per jaar nieuwe afwisselende lessen en activiteiten en hebt u gratis toegang tot ruim 750 eerder verschenen activiteiten. De lessen en activiteiten uit Natuur aan de Basis bestaan uit activerende werkvormen die kinderen stimuleren om door zelfontdekking te leren. In het magazine staat uitvoerig beschreven wat de opzet is van een les of activiteit. Per bouw zijn er minimaal drie activiteiten opgenomen. De leerlingen kunnen direct met het onderwerp aan de slag dmv de ruim opgezette werkbladen. Voor een abonnement betaalt u 55,- per jaar. Wilt u een proefabonnement of een gratis proefnummer ontvangen kijkt u dan op www.natuuraandebasis.nl. Training Aarde en Wormen voor Waarden en Normen Filosoferen met kinderen naar aanleiding van natuurbeleving. Door met kinderen te filosoferen over hun eigen ervaringen met natuur ontdekken ze wat zij belangrijk vinden aan natuur en hoe zij zelf kunnen bijdragen aan het behoud van hun waarden. Met de training Aarde en Wormen voor Waarden en Normen leert u hoe u door middel van natuurbelevingsactiviteiten en socratische gesprekstechnieken leerlingen kunt helpen zich bewust te worden van hun eigen natuurwaardering en handelingsperspectief. Kijk voor meer informatie op www.veldwerknederland.nl of bel 055 368 4010. Training effectief natuuronderwijs en op buitenavontuur met je klas! Onderzoek wijst uit dat het van groot belang is dat kinderen de natuur en hun omgeving leren kennen. Daardoor leren ze niet alleen makkelijker, het verhoogt de concentratie, vergroot het enthousiasme, stimuleert samenwerking, vermindert obesitas en is een uitlaatklep voor kinderen met veel energie. In de training effectief natuuronderwijs leert u hoe uw natuuronderwijs aantrekkelijker en effectiever gegeven kan worden. In de training op buitenavontuur met je klas! leert u welke fasen een buitenles heeft en hoe u deze lessen voorbereidt en uitvoert. Kijk voor meer informatie op www.veldwerknederland.nl of bel 055 368 4010. Materialen De natuur ontdekken, verkennen of beleven kunt u op verschillende manieren doen. De (online) VeldwerkWinkel van Veldwerk Nederland biedt u de mogelijkheid om uw activiteiten op professionele wijze te organiseren. Dat kan door middel van bestaande activiteiten door uw eigen activiteiten, aangevuld met veldwerk- of onderzoeksmaterialen. Bij iedere activiteit heeft de VeldwerkWinkel materialen die het succes of effect vergroten. Kijkt u voor meer informatie op www.veldwerkwinkel.nl 39