andelnetwerk Hart van Zeeland van 9 tot 40 km Hollestellepad, Hogepad en ommetjes loetinge 2,50
S RF SLU S TH Legenda HT SAS DIJ AV aa l ve nk an 43 Ha AV STH andelknooppunt DIJ Hoge Pad Hollestellepad Oosterschelde,1 Ommetje loetinge 2014 Anyay Productions 0113-556088 OI O OUD ZDIJ 1) 83 U ZO D IJ DIJ IS RU DIJS emeldinge 80 B RUIS 1,8 92 91 ATT 2) IS RU I T OUD O 7) 3) 81 attendijke LDIJ O 2,5 84 O 1,2 Z ST TS I U R U IJ D UD RLAA 8) ID ZU 0,9 O L DI S 1,9 JA S- LUR PS PA D L DI S SI O D ape T POS 1,4 T O VRL PATIJ F r a ns e ilitaire B egr a a f pl a a t s apelle L T TH T POS O D CH ST JA D ZA AT LI 21 20 AP LS BRAAJ L I 670 ST L O 12) aanskinderen IT RS- RID O D ID LS HOS J AA LI BR U L AP AS P J PL 11 A Bewesten Yerseke T 13) 12 DI PAD 33 D PA HO JA DOISS 0,9 HO J 13 10) Z 0,8 11) 22 D BR 13H 14) 10 S 17 PAT IJ 14 atering 2,7 J BI 0,7 BRD loetinge T RV AT 9) P LA Polder De Breede 15 0,5 OUD POLDR D AAAS OIDIJ 23 4) DAIËLS 3,7 LI AS POT O I 75 5) 6) A AJ D BR T HO 18 3) S A LID UIS 70 BRD 7 90 H AU BL OS ST LL POLDR S 82 J ZA D A P LS S IJ D T T A
Praktische informatie Deze wandelroutes zijn samengesteld op basis van de knooppunten van het wandelroutenetwerk Hart van Zeeland. Op de kaart in deze brochure staan alleen de themaroutes met bijbehorende knooppunten aangegeven. Complete overzichtskaarten van het wandelroutenetwerk zijn verkrijgbaar via de VVV s in Zeeland. De paden van het wandelroutenetwerk zijn zorgvuldig geselecteerd op basis van verschillende criteria. De plaatsen waar de paden en wegen elkaar kruisen zijn knooppunten. lk knooppunt heeft een nummer. Zo stippel je gemakkelijk je eigen wandelroute uit. De aanduidingen onderweg doen de rest. Op kruisingen, splitsingen en afslagen staan bordjes met daarop richtingspijlen. Hollestellepad Het Hollestellepad voert de wandelaar door het gebied tussen loetinge, attendijke en emeldinge. Het is een rondwandeling van ca. 20 km vanaf de zeedijk bij attendijke en is onderdeel van het wandelnetwerk Hart van Zeeland. Bij het start- en eindpunt is via het Personeelspad verbinding naar ilhelminadorp. Bij emeldinge raakt de route in de buurt van de aartenskerk bijna aan het Hogepad. Het Hollestellepad gaat door voormalig poelgebied. Het is langer buitendijks gebleven dan omringende gebieden. a een grote overstroming in 1134 werd op een kreekrug die globaal van emeldinge via apelle naar loetinge liep een dijk aangelegd (het Hogepad) die het gebied ten zuiden daarvan beschermde, maar attendijke buitendijkte. Het gebied werd decennialang aan zijn lot overgelaten. Het kon wel worden begraasd, want er waren enkele hollestelles waar het vee zoet water kon drinken en zich bij hoge vloed in veiligheid kon brengen. ind 12 e begin 13 e eeuw legden Vlaamse monniken een dijk aan die het gebied veiliger maakte. ellicht uit dankbaarheid is die naar hen genoemd: de onnikendijk.
1) Voormalige spuikom 3) Hollestelle of koeiepit? en prachtig hollebolleweitje dat ontsnapt is aan de herverkaveling in de jaren 70. De veedrinkput heeft wel iets weg van een hollestelle, maar is waarschijnlijk na de bedijking van de Oude Polder uitgegraven. euwenlang is op deze plaats afgewaterd op de Oosterschelde. In 1883 werd in een elegante kronkel in de zeedijk een stoomgemaal gebouwd. Later kwam er een dieselmotor en werd de schoorsteen afgebroken. og in 1965 kwam er een elektromotor bij om de capaciteit te vergroten. In 1980 is het afgebroken: de nieuwe zeedijk moest er op deltahoogte en sterkte overheen. Deze kleine spuikom is het restant van een ooit veel grotere. 2) Hollestelle en stelle is een door mensen opgeworpen vluchtplaats bij hoog water. Veel wegen, dijken, boerderijen en families in de omgeving zijn ernaar vernoemd: Steldijk, Stelleweg, lein Stelle, Stelleplas, Van Stel, Van der Stel. en hollestelle is een uitgeholde stelle om regenwater in op te vangen, omkranst door de uitgegraven grond. Bij hoge vloed kon het vee zich erop terugtrekken en had dan toch zoet drinkwater ter beschikking. Hollestelles dateren uit de 10e eeuw of eerder. Ze waren alleen in buitendijks gebied noodzakelijk. Ook is Hollestelle een lokale familienaam. 4) De erkendijk Op de plek waar de Oude Polderweg Aanwas wordt genoemd, lag ooit een dijk die de emeldinge- of Oude Polder bedijkte. De erkendijk, nu niets meer van te zien, liep zuid-noord vanaf het Hogepad in de richting van de huidige zeedijk. Aanwas duidt op verlenging van de Oude Polderweg over nieuw (aangeslibd of bedijkt) land. 5) De onnikendijk De onnikendijk is eind 12 e eeuw door monniken aangelegd om het poelgebied te ontginnen, nieuwe polders te maken en het gebied te beschermen tegen nieuwe inbraken van de ijtvliet. Ze werkten vanuit een monasterium waar nu de boerderij onnikenhof staat, op een lichte verhoging in het landschap, vanaf De Aanwas zichtbaar in zuidwestelijke richting.
6) Het Spoorhuis Voormalig station attendijke aan de spoorlijn oes emeldinge. De lijn opende in 1927, bedoeld voor personen- en goederenvervoer. De reiziger kon instappen in oes, attendijke en emeldinge. r waren ook nog vijf halteplaatsen waar alleen goederen konden worden gelost en geladen. Personenvervoer bleek al snel onrendabel, het goederenvervoer rendeerde redelijk. In 1942 is de lijn door de Duitse bezetter opgebroken: rails en bielzen waren nodig aan het oostfront. Hogepad Het Hogepad is een wandelroute in lijn van ca. 7 km die voert van emeldinge naar loetinge. Het pad kan in beide richtingen worden gelopen. Het maakt deel uit van het wandelnetwerk Hart van Zeeland en is dus makkelijk te verbinden met wandelroutes in en om emeldinge, apelle, attendijke en loetinge. De genummerde aandachtspunten worden aangegeven in de looprichting emeldinge loetinge. Deze wandeling is een benadering van een eeuwenoud pad dat ooit als waterkerende dijk is aangelegd. a een zware overstroming in 1134 legde men een beschermende dijk aan op een bestaande kreekrug. Die liep globaal van emeldinge via de noordkant van apelle naar loetinge. Daar sloot de dijk aan op een verdedigingsdijk naar oes, s-heer Hendrikskinderen en s-heer Arendskerke. Hier en daar bestaan nog stukken van die oude dijk: door de stad oes en ten westen ervan is het oude tracé nog vrij goed te volgen. Tussen emeldinge en loetinge is er door ruilverkaveling, dorpsuitbreiding en wegenaanleg veel verdwenen, maar ook hier zijn er toch wel degelijk sporen van te zien. De uitgezette wandelroute probeert zo dicht mogelijk bij de oorspronkelijke loop van de dijk te blijven, maar moet natuurlijk genoegen nemen met wat nu bewandelbaar is. 7) De ijtvliet Laatste overblijfsel van de ooit veel grotere inbraakkreek die ontstond bij de watersnood van 1134. Deze kreekrest wordt ook wel Dee genoemd, een samentrekking van De e. ie spreekt van De Dee gebruikt het lidwoord twee keer. De ijtvliet werd eerst getemd door aanleg van de onnikendijk. Zo kon het gebied ten oosten ervan beschermd en ontgonnen worden. Later werd hij afgedamd door aanleg van de attendijksedijk. 8) Start- en eindpunt aartenskerk emeldinge De kerk ligt buiten het dorp. Dat komt doordat het dorp zich in de loop van de tijd verplaatst heeft in de richting van de Oosterschelde en het kanaal. r stond hier wellicht al in de 9 e eeuw een houten kerkje. Dat is later in fases herbouwd: de toren is van ca. 1350, het schip van ca. 1400, het koor is er omstreeks 1425 tegenaan gebouwd en ten slotte 100 jaar daarna nog een zuidbeuk.
62 62H ilhelminadorp Halverwege het Lampewegje staat in de toegang tot een boomgaard een markante 0,7 POLDR boom: een es. isschien is 63 1,6 hij ooit geplant als grensboom, zoals elders op Zuid-Beveland de linde, Het oese maar nu is niet meer teeer zien IJ U A BL welke91grens hij gemarkeerd kan hebben. Langs de akkerrand tussen Lampewegje en Hoge Pad liggen een paar 2,oude 0 weitjes die aan de 93,6 3 herverkaveling van de jaren 70 ontkomen zijn. Het zijn miniatuurtjes van het cultuurlandschap zoals dat ooit hier was. R U 14) Start- en eindpunt oordeinde loetinge S O 0,1 0,2 A J BU YS ST BA RA LLO AT T- RI BAA ST RIB A A 1,5 P LS O ST D 54 LH 1 B 0, VRL Abbekinderen C DU VIA R JA CH TH O loetinge is een van de oudste dorpen van Zuid-Beveland. In de tiende of vroege elfde eeuw is er al bewoning. Het ligt wat verhoogd op een 1,4 kreekrug die nog is opgehoogd met grote hoeveelheden mest. u nog lopen straten vanaf het eertesplein duidelijk omlaag. Aan de AD SZ DR AS 21 I S-RAV POLD RS Ring OS AP aanskinderen LS BRAAJ andelknooppuntennetwerk verhard Hoge Pad 44 BAA A Legenda Onverhard pad T S 2014 Anyay Productions 0113-556088 L O 22 0,9 JACHTHO A ABB BA 11 BRD PAT IJ 13 PATIJ 2) 1) 4) 10 5) 12 3) D BR 13H 1,0 S 14 670 L RP ndelnetwerk ren in de Zak A T RV AT 17 43 ATHOY Het Hogepad liep ooit aan de noordkant van aanskinderen, vanwaar het dan afboog in de richting van Tervaeten. De wandelroute moet 1,7 noodgedwongen via het oerwegje naar de apelseweg,33die van veel latere datum is. aanskinderen lag in de middeleeuwen aan een weg 1,4 langs de schuitvaart van loetinge naar apelle. 0,7 15 12) aanskinderen AAT TR RS FO loetinge 0,5 41 18 23 DAIËLS 0,8 2,1 35 vanuit een monasterium aangelegd door de monniken die werkten dat op een verhoging in het landschap was gebouwd (nu boerderij onnikenhof, vanaf het Hoge Pad te zien in noordwestelijke FRUITLAArichting). A POT S 30 75 ST LL 26 70 BRD 1,4 1,3 AJ T S O D ID Ha ven kan aal HO UT A D Ommetjes loetinge 1,2 T HO renook met het Hogepad als basis werd eind 12e eeuw de onnikendijk IJ DIJ DIJS ATT 71 73 AL T S 11) onnikendijk 72 In oes volgt het Hogepad globaal achtereenvolgens de Heer lsdorpweg, Heernisseweg, attheus Smallegangesbuurt, s Heerhendrikskinderendijk. A256 Z Tegenover de ingang van het esselopark loopt het HogepadUDverder O 84 over een smal paadje naar de Zomerweg. In de 2e helft van de 20e attendijk eeuw zijn er bij een dorpsuitbreiding wel een paar achtertuinen O I 1,2 overheen gelegd, maar de richting is niettemin duidelijk. D RL AA 1,0 Het weggetje door de boomgaarden is32een oorspronkelijk stuk van de 34 zeedijk die hier kort na 1134 is aangelegd. Het heet nog altijd Hogepad. 31 Ter hoogte van de bedrijfsgebouwen van het fruitteeltbedrijf is later in IDDLBUR 1,8 1,2 STRAA S1,2 de 12e eeuw de erkendijkt gelegd, in noordelijke richting. Die diende Toen het gebied ten om de emeldinge- of Oude Polder te bedijken. westen daarvan ook langzamerhand drooggelegd was, is hij afgegraven. 0,8 J DI RIBAA 8 D BR 94 83 0,9 ST 1,3 A 10) Hogepad Het Hogepad zal waarschijnlijk ergens bij Tervaeten de Tervaetenseweg S IJ hebben de loetingse byganck hebben Ddoor gekruist en vandaar dwars TT A gelopen in de richting van oes. De byganck van loetinge is een historische ringweg, die nu gevormd wordt 2,4 door de Tervaetenseweg en A P LS het oordeinde. J 1,0 A LA RA ST L O TR DLTA DPVA HO LAA STHAV DIJ DLTA OUD VR 13) Tervaeten40 DIJ BRUSTRAAT STH AV DIJ STH AV OUD VR LA ILHLIA 256 9) Lampewegje 2,6 LA I 5
noordkant van de Jachthuisstraat is zelfs wel een talud zichtbaar. ogelijk duidt de naam van het dorp daar ook op: cloet of cloot betekent bol of iets ronds. De uitgang inge betekent behorend tot of van. Het kan ook zijn dat iemand hier loet of loot heette en dat het dorp bij hem hoorde, van hem was. og steeds komen de familienamen loet en loot(e) op Zuid-Beveland voor. Het ambacht loetinge wordt al in 1216 voor het eerst genoemd. Het betrof een groot gebied: van de attendijksedijk in het noorden tot aan de Vier Linden bij s-ravenpolder in het zuiden. aar ook tot aan de stadswallen van oes. Behalve het dorp hoorden er ook nog acht gehuchten tot het ambacht. Tervaeten en aanskinderen bestaan nog steeds, De roe en Abbekinderen nog een klein beetje, andere alleen nog als straat- of wijknaam van oes: Heer lsdorp, annee. 2) arktveld Het arktveld ligt om een waterpartij: de eeuwenoude vaete. Dit was vanouds de drinkplaats voor het vee, de wasplaats en de blusvijver. Aan weerszijden liggen drafbanen voor het ringrijden. De oostkant wordt gedomineerd door grote huizen op nr. 18 en 19. Daarachter ligt een fraaie bomentuin en een vliedberg. Toen het huis op nr. 20 nog pastorie was, is daar in 1817 Buys Ballot geboren. Zijn vader was een tijdje dominee in loetinge. Aan de zijgevel herinnert een plaquette aan deze illustere geboorte. Het lange tijd veel kleinere oes lag aan open water en kon zich ontwikkelen tot handelsstad, terwijl loetinge bleef wat het was: een flink dorp van boerenbedrijvigheid. In de loop van de 20 e eeuw breidde oes uit op grondgebied van loetinge. In 1970 ging loetinge bij een gemeentelijke herindeling uiteindelijk op in de gemeente oes. Ook letterlijk waren ze toen al naar elkaar toegegroeid: de oese bebouwing bereikte vooral ten zuiden van de spoorlijn de loetingse. Ten noorden van de spoorlijn is er nog steeds enige afstand. 1) oordeinde loetinge heeft in de middeleeuwen waarschijnlijk wel een kasteel gehad, maar de locatie daarvan is niet duidelijk, misschien op de plek die Steenhof wordt genoemd. aarschijnlijk behoorde het Hof Ravestein ertoe. In de 18e eeuw stond tussen het Hof Ravestein en het Hogepad, op het noort eijnde van desen dorpe, een groot woonhuis van de familie van oorden dat Het Slodt werd genoemd. Het oordeinde wordt ter hoogte van de ingang van het esselopark gekruist door het Hogepad dat in loetinge het Langedijkje of het Armendijkje werd genoemd. Dat er een Veerhuis was aan het oordeinde geeft aan dat er ter plaatse een water was dat overgestoken moest worden, mogelijk een kleine kreek of een brede plek in de schuitvaart die ooit van oes via loetinge naar apelle liep. 3) eertesplein Op de plaats van eestesplein 4 en 5 stond tot 1880 het ambachtsherenhuis. Dat was erg vervallen geraakt en uiteindelijk verkocht aan de kerk. Die liet er een nieuwe pastorie bouwen en ernaast was nog ruimte voor een nieuw gemeentehuis annex secretariswoning, met torentje. In 1964 betrok de gemeente ook de pastorie, maar dat duurde slechts tot de herindeling van 1970. Toen kwam de dienst Openbare erken van oes erin en sinds de jaren 80 worden de ruimtes op de begane grond verhuurd als kantoor en die op de verdiepingen als woonappartementen.
De kerk en het omringende plein zijn genoemd naar Sint ertrudis, die hier vooral in de elfde en twaalfde eeuw vereerd werd. In het volksdialect heette ze Sint eerte. Ze werd aangeroepen bij overlast van ongedierte, bij koorts, krankzinnigheid en ter bezwering van de gevaren van het reizen. De kerk is tussen 1275 en 1480 in fasen gebouwd. De toren van 60 meter hoog stond aanvankelijk los van het schip. De tuin rond de kerk was vroeger de begraafplaats, maar sinds 1870 mag er niet meer begraven worden. In de tuin staat een enorme rode beuk die in het midden van de 19 e eeuw geplant is. uitstekend weerstaat. Het is de laatst overgeblevene van vier molens die het ambacht loetinge ooit telde: de Abbekinderse molen, de estmolen, de oordmolen en de molen op deze plaats heet vanouds de Oostmolen. Hij is dus ook de naamgever van de Oostmolenweg (richting spoorlijn) en het Oostmolenpark, een nieuwbouwwijk ten zuiden van het spoor. De tekst in dit themaboekje is zorgvuldig samengesteld. Opmerkingen of suggesties? Laat het ons weten, wij stellen dit zeer op prijs. 4) Jachthuis Het Jachthuis van de ambachtsheren van loetinge is in 1871 gebouwd ter vervanging van het ambachtsherenhuis aan het eertesplein. Het ontwerp in eclectische stijl voor de jagerswoning op het buitengoed te loetinge is gemaakt door architect H.J. Hannink, dezelfde die een paar jaar later de nieuwe pastorie en het gemeentehuis aan het eertesplein zou ontwerpen. loetinge kent al ambachtsheren en vrouwen zolang het bestaat. In de veertiende eeuw waren er maar liefst 59, vanaf de zestiende eeuw is het hele ambacht steeds in een hand. Sinds 1842 is dat een hand van de familie Clotterbooke Patijn, die de ambachtsheerlijke rechten toen kocht uit de erfenis van de familie Van der Bilt. 5) olen De loetingse molen dateert van 1704. Het is een stellingmolen, gebouwd op een niet erg hoge meulenberg. Daar had zijn voorganger ook op gestaan, maar die was door de beruchte orkaan van 1703 omver geblazen. De toenmalige ambachtsheer liet vrijwel onmiddellijk daarna deze zeer stevige stenen molen bouwen die de elementen tot dusver Dit is een uitgave van VVV Zeeland Postbus 8 4357 Z Domburg info@vvvzeeland.nl www.vvvzeeland.nl Colofon: Uitgave: VVV Zeeland Ontwerp: 10uur Druk en cartografie: Anyay Productions, Hansweert Bronnen: Dr. C. Dekker: Zuid-Beveland; De historische geografie en de instellingen van een Zeeuws eiland in de iddeleeuwen; Assen, 1971 Allie Barth, Frank de lerk, Arend van der el: Van arktveld tot meestoof; Fietsen en wandelen door loetinge/attendijke/oese Sas/ilhelminadorp; oes 2013 http://kloetinge.goesweb.net/historie-van-kloetinge.html Afbeeldingen: arinus Vuijk, Bram le Clercq, Arthur Stijns, Frans Lankester en Stichting Landschapsbeheer Zeeland. uropees Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling: uropa investeert in zijn platteland