Samen leren samenwerken 8 Aanraders

Corrine Bleecke en Suzan Valstar Samen leren samenwerken 8 Aanraders

Colofon Dit boek maakt deel uit van TIBtools, de boekenreeks van TIB, Tijdschrift Intern Begeleiders: www.tijdschriftib.nl. Auteur: Corrine Bleecke en Suzan Valstar Hoofdredacteur: Walter van de Calseyde Vormgeving: Vormvreters Copyright Instondo B.V. Instondo B.V. Binnen Kalkhaven 263 3311 JC DORDRECHT 078 645 50 85 www.instondo.nl ISBN 978-94-63170-23-9 2016 Instondo B.V. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 jº het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 882, 1180 AW Amstelveen). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken(artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Noot: Vanwege het groot aantal vrouwelijke IB ers en leerkrachten gebruiken wij in de tekst veelal de vrouwelijke vorm. Uiteraard richten we ons hiermee ook op de mannelijke IB ers en leerkrachten. 2

Inhoud 1. Oriëntatie: snel succes 4 2. Waarom, wat en hoe? 16 3. Groepsvormende werkvormen 28 4. Werkvormen gericht op leren 44 5. Naar meer zelfsturing 54 6. Sociale vaardigheden 66 7. Samenwerkend leren in de groepen 1 en 2 74 8. Structureel aan de slag 84 Meer weten? 96 Reeds verschenen 98 In voorbereiding 99 3

Aanrader 1. Oriëntatie: snel succes Er is heel veel informatie te vinden in boeken en op internet over samenwerkend leren (SWL). Zoveel dat je gemakkelijk het overzicht kwijt raakt. Wanneer er weinig ervaring is met samenwerkend leren kun je deze eerste Aanrader benutten om je als team te oriënteren. Waarom samenwerkend leren? Herken je het volgende beeld: een leerkracht stelt een vraag tijdens een instructie. Je ziet een flink aantal vingers en een paar leerlingen die hopen dat ze niet gezien worden. Een leerling krijgt de beurt. Geeft hij het goede antwoord, dan zie je vaak teleurstelling bij de andere leerlingen die hun vinger hadden opgestoken, want zij hadden ook graag het goede antwoord gegeven. Geeft de leerling een fout antwoord, dan weet hij dat meteen door de enthousiaste vingers die opgestoken blijven. Vaak heeft dit kind nog weinig ruimte om logisch te blijven nadenken. Geef de beurt maar snel aan een ander Hoe anders gaat het wanneer de leerkracht voorafgaand aan het geven van de beurt aan een leerling twee stappen inbouwt. Na het stellen van de vraag wordt een korte denkpauze ingelast waarin de leerlingen hun antwoord noteren op een kladblaadje of nog effectiever op een wisbordje (zie www.directeinstructie.nl). Vervolgens wordt ze gevraagd hun antwoord te bespreken met hun buurkind en samen hun beste antwoord samen te stellen. Op deze wijze wordt de werkvorm denken-delen-uitwisselen toegepast en genereer je als vanzelf meer betrokkenheid doordat de leerlingen tegelijkertijd actief zijn. Er is minder competitie zoals bij de klassikale vraag in bovenstaand voorbeeld. Daarnaast stem je op een mooie manier af op verschillen, want: leerlingen waar het anders te snel voor gaat, geef je denktijd voor leerlingen die onzeker zijn over hun antwoord, bouw je bevestiging in leerlingen die het fijn vinden om hardop te denken krijgen ruimte Een goede reden om eens wat uit te proberen, toch? 4

Natuurlijk zijn er naast deze reden ook andere aanleidingen om je te oriënteren op samenwerkend leren: Hoe krijgen we onze leerlingen binnen de lessen actiever? Samenwerken is een 21 e eeuwse vaardigheid. Hoe kunnen we hier goed vorm aan geven in ons onderwijs? Sommige leerlingen leren door samen te werken. Hoe kunnen we hiermee aan de slag gaan? Begin eenvoudig Er zijn veel verschillende werkvormen, de één nog leuker dan de ander. Laat je hierdoor niet verleiden om meteen met een grote hoeveelheid aan de slag te gaan. Dit werkt vaak verwarrend voor zowel leerkrachten als voor de leerlingen. Eenvoudig beginnen houdt in dat je een keuze maakt en bijvoorbeeld start met werkvormen voor tweetallen. Je krijgt er verderop een aantal aangereikt. Neem en geef de tijd om een werkvorm uit te proberen en te zorgen dat het een succes wordt. Belangrijk voor een goede start Aan de start ben je zelf als leerkracht vooral actief: je leert de werkvorm aan. Tijdens de werkvorm doe je een stapje terug en kijk je wat er gebeurt. Alleen waar je echt nodig bent, kom je in actie. Om vervolgens na afloop met de leerlingen terug te blikken. Wat ging er goed, wat heb je allemaal gezien waar je tevreden over bent? Een werkvorm leer je aan in stappen: 1. leg de werkvorm uit, zowel auditief als visueel zorg voor een spiekbrief waarop de werkvorm staat uitgeschreven in stappen, 2. demonstreer wat de bedoeling is, 3. check of de leerlingen begrepen hebben wat de bedoeling is! Een belangrijke reden om leerlingen samen te laten leren, is hen meer verantwoordelijk te maken voor hun eigen leren. Wanneer de opdracht goed is afgestemd op het niveau van de leerlingen en de instructie helder was, moeten ze in staat zijn om de opdracht los van de leerkracht te kunnen uitvoeren. 5

Vijf tips voor startende leerkrachten en tevens observatiepunten voor de IB er: bij de start: geef de leerlingen de kans om het zelf uit te zoeken, ga niet direct helpen help een tweetal/groepje, niet één leerling help in eerste instantie vragend loop rondjes, observeer en benoem en bekrachtig gewenst gedrag houd overzicht. Gun jezelf en de leerlingen oefentijd en succes Herhaal een werkvorm een aantal keer, zodat jij en de leerlingen eraan wennen. Het is mooi wanneer de werkvorm jullie bevalt, hij een routine wordt waar je regelmatig naar terug kunt grijpen in verschillende leersituaties. Neem als team de tijd voor experimenteren en wissel samen met collega s ervaringen uit. Om er doelgericht en succesvol mee aan de slag te gaan heb je elkaar nodig als team. Anders gezegd, je moet als team ook samenwerkend leren. Dat betekent dat de sleutelbegrippen van samenwerkend leren van toepassing zijn op het samen leren in je team. 6

De vijf sleutelbegrippen: Positieve wederzijdse afhankelijkheid Individuele aanspreekbaarheid Directe interactie Sociale vaardigheden Evaluatie op inhoud en proces Jullie hebben elkaar en elkaars ervaringen nodig voor een succesvolle oriëntatie. Alleen samen bereik je dit gemeenschappelijke doel. Ieder teamlid draagt haar steentje bij en is medeverantwoordelijk voor een succesvolle oriëntatie. Teamleden moeten maximaal gestimuleerd worden om ervaringen uit te wisselen en over SWL in gesprek te gaan, elkaar te ondersteunen, elkaar te helpen en feedback te geven. Ook teamleden moeten elkaar kennen en vertrouwen, helder en duidelijk communiceren (ook luisteren!) elkaar accepteren en ondersteunen, problemen effectief kunnen oplossen. Deze sociale vaardigheden zijn nodig om met elkaar een goed besluit te kunnen nemen. Aandacht voor de wijze waarop het team samen leert en ontwikkelt: Hoe goed is het team in staat om gewenste doelen te bereiken? Te reflecteren op welke activiteiten helpen om het doel te bereiken? Bepalen wat dit betekent voor de vervolgactiviteiten? Het kan natuurlijk zijn dat een sleutelbegrip aandacht behoeft. Door duidelijke rollen en/of verantwoordelijkheden toe te kennen aan de IB er, een individueel teamlid of de directeur optimaliseer je de samenwerking in je team, waardoor er meer kans is op een succesvolle oriëntatie. 7

Voorbeeld Schud en pak : evaluatiewerkvorm in het team In groepjes: o uitwisseling van ervaringen in kleine groepjes (max. 3 à 4) om veel in gesprek te zijn o wie aan de beurt is (oudste, kleinste,. begint), neemt een kaartje van de stapel en beantwoordt de vraag (doorgaan op dit onderwerp tot het voldoende is besproken). o de volgende is aan de beurt, pakt een nieuw kaartje van de stapel of kiest een kaartje dat iemand al eerder heeft gehad. Plenair: o ieder groepje neemt één tip/idee/inzicht/vraag mee vanuit de besproken vragen die belangrijk zijn voor het hele team. Mogelijke vragen op de kaartjes: Hoe reageren de leerlingen op de SWL-werkvormen? Welke SWL-werkvorm heb je uitgeprobeerd en wat heeft je dat opgeleverd? Lukt het je om de SWL-werkvorm zinvol toe te passen in je lessen? Wat werkt goed? Wat is jouw bijdrage waardoor dit goed werkt? Hoe sociaal vaardig zijn de leerlingen bij de SWL-werkvorm? Hoe zie je de plaats van SWL-werkvormen in je dagelijks handelen? Hoe zou je deze willen gebruiken? Waar helpt het je wel/niet bij? Zijn er leerlingen die je anders bekijkt na je ervaringen met samenwerkend leren? Hoe lukt het jou om meer een observerende houding aan te nemen en meer aan de leerlingen zelf over te laten? Bedenk eventueel ook vragen specifiek voor jullie eigen situatie 8

Een weloverwogen keus maken Na een periode van experimenteren is het gemakkelijker om een goed besluit te nemen hoe samenwerkend leren past bij jullie onderwijspraktijk. Allereerst is de vraag interessant of jullie in deze eerste fase daadwerkelijk actieve betrokkenheid en plezier hebben gezien bij de leerlingen door het gebruik van SWL-werkvormen? En ook interessant is om te zien hoe sociaal vaardig de leerlingen in de verschillende groepen zijn? Als IB er kan je een mooie rol hebben in het faciliteren van het proces van experimenteren. Met behulp van de kijkwijzer (tool) kan je dit proces van nabij volgen en ondersteunen. Tevens zijn deze waarnemingen heel waardevol om te gebruiken bij de besluitvorming over het vervolg na de oriëntatie. Want de oriëntatie kan verschillende uitkomsten hebben. Samenwerkend leren willen we niet verder onderzoeken. Op dit moment willen we hier niet mee aan de slag. We willen hier in beperkte mate mee aan de slag, we willen ons nader oriënteren op eenvoudige werkvormen van samenwerkend leren om de leerlingen actiever te betrekken bij de instructie en verwerkingsactiviteiten. Hier willen we langdurig en intensief mee aan de slag. Samen werken is een belangrijke waarde in ons onderwijs en we willen de leerlingen dit goed leren. Afhankelijk van hoe jullie onderwijspraktijk eruit ziet, is het met behulp van deze driedeling mogelijk om te bepalen waar je staat en welke doelen je wilt stellen voor vervolg. Vanzelfsprekend zijn er verschillende opties en zelfs meer dan deze driedeling. Belangrijk is dat je als team kiest voor vervolgactiviteiten die passend zijn bij jullie fase van ontwikkeling en de doelen die jullie willen realiseren. Leidende vragen hierbij zijn: Wat zijn onze doelen? Wanneer vinden we het goed? Wat willen we dan zien en horen? Hoe gaan we het aanpakken om dat te realiseren? Voor het nemen van zo n teambesluit kun je natuurlijk uitstekend een SWL-werkvorm inzetten. 9

Tip: Om alle teamleden hierover voorbereid in gesprek te laten gaan, gebruik je de Placemat. In groepen van 4 teamleden evalueren jullie de oriëntatie op samenwerkend leren aan de hand van de vraag: Wat heeft de oriëntatie jullie opgeleverd en welke mogelijkheden zie je voor vervolg? Ieder groepje krijgt een groot vel met daarop de volgende figuur: Elk lid van de groep krijgt een kleur viltstift en beantwoordt in haar eigen vak de vraag. Vervolgens licht iedere teamlid haar antwoord toe aan de rest van de groep. In het midden wordt, na overleg binnen de groep, de overeenkomsten, een gezamenlijke conclusie als resultaat van het groepsgesprek opgeschreven. Plenair worden de gezamenlijke conclusies van de verschillende groepjes gedeeld. Ter afsluiting, om te bepalen hoeveel draagvlak er is om teambreed een vervolg te geven aan de oriëntatie, gebruik je de Eén tot vijf-structuur. Hiermee kun je snel zien of je het als team eens bent over een onderwerp. Je vraagt de teamleden met een aantal vingers aan te geven hoe zij het besluit ondersteunen om samenwerkend leren in te voeren. 5 ik ben het eens met dit voorstel en wil actief mijn bijdrage leveren in het invoeringstraject 4 ik ben het eens met dit voorstel en ga er actief mee aan de slag in mijn groep 3 ik weet het niet zeker, maar ik vertrouw op de mening van de rest van het team 2 voordat ik dit voorstel steun, is er voor mij een aanpassing nodig 1 ik kan dit voorstel niet steunen. Zie je vooral drie, vier en vijf vingers dan is er voldoende draagvlak. Zie je nog veel tweeën dan is het nodig om de oriëntatieperiode te verlengen. En mochten er vooral enen zijn, dan heb je vast andere prioriteiten als team. 10

Snelle en simpele werkvormen Om de beurt (groep 1 t/m 8 > 5 tot 10 minuten) Dit is een werkvorm waarbij je snel veel korte antwoorden kunt inventariseren om bijvoorbeeld voorkennis op te halen: Wat weten jullie al van? Of om een verwerking samen te laten doen waarbij leerlingen om en om het antwoord mogen opschrijven. De leerkracht wijst tweetallen aan of de leerlingen vormen met hun schoudermaatje (leerling die ernaast zit) een tweetal. De leerkracht stel een vraag waarbij meerdere antwoorden mogelijk zijn. Geef aan dat de leerlingen straks om de beurt een antwoord mogen geven. Dit kan zowel mondeling als schriftelijk. Wanneer je kiest voor schriftelijk is het handig om de leerlingen te laten werken op een gezamenlijk blad. Wanneer je kiest voor mondeling kun je bij jonge leerlingen iets in de hand geven dat ze doorgeven, zodat ze weten wie er aan de beurt is om een antwoord te geven. Tweetal check (groep 3 t/m 8 > 10 tot 30 minuten) Deze werkvorm kun je goed inzetten wanneer de leerlingen een nieuw aangeleerde vaardigheid nog moeten oefenen met als doel beheersing. Je kunt deze samenwerkingsvorm op oneindig veel manieren gebruiken, maar vooral ook om verwerkingsopdrachten uit de methode te laten verwerken. 1. Leerling A werkt aan een opgave, terwijl leerling B, de coach, kijkt en helpt als het nodig is. 2. Leerling B controleert of hij het eens is met het werk van zijn partner. (als ze het niet eens kunnen worden over een antwoord à hand opsteken) 3. Als leerling B het eens is met het antwoord, geeft hij een compliment (dikke duim). 4. Dan wordt er van rol geruild en worden de stappen 1-3 herhaald. Leerling A wordt 'coach' en leerling B lost de opgave op. 5. Wanneer ze helemaal klaar zijn en tevreden, bedanken ze elkaar voor de samenwerking. Omdat de duo s op verschillende tijden kunnen eindigen, is het verstandig om uitloop-opgaven in te bouwen in de opdracht. 11

12 Binnen buiten kring (groep 1 t/m 8 > 10 tot 20 minuten) Dit is een werkvorm waarbij de leerlingen in korte tijd met veel andere leerlingen informatie uitwisselen. Oudere leerlingen doen deze werkvorm staand. Jonge leerlingen kun je in de kring laten zitten. De leerkracht geeft de leerlingen om en om een nummer 1 of 2 en vraagt alle nummers 2 tegenover een nummer 1 te gaan zitten met de knieën tegenover elkaar. De leerkracht stelt een vraag. Open vragen zijn geschikt voor deze opdracht. De leerlingen in de buitenkring mogen als eerste het antwoord geven, de leerlingen van de binnenkring luisteren. De leerkracht geeft een geluidssignaal. Nu mogen ze wisselen van rol, zodat ze allebei zowel spreken als luisteren. Om het luisteren naar elkaar te stimuleren kun je bij het terugvragen van antwoorden aan de leerlingen vragen wat de ander hen verteld heeft. Vervolgens kan je de leerlingen laten roteren. Je vraagt of de leerlingen van de buitenkring allemaal drie plaatsen opschuiven. Dat betekent dat alle leerlingen naar een nieuwe partner gaan. Je kan natuurlijk variëren in het aantal plaatsen dat ze doorschuiven en er zo voor zorgen dat leerlingen die lastig samenwerken geen duo worden. Je kunt deze werkvorm ook heel goed gebruiken als alternatief voor de vertelkring op maandagochtend over het weekend. Of om wat meer persoonlijke informatie uit te wisselen waardoor ze elkaar beter leren kennen aan de hand van vragen zoals: wat vind jij het allerleukste om te doen? Wat vind je het leukste van school? Wat is je favoriete vakantie, huisdier, sport? Wat is je grootste wens? In Aanrader 3 vind je meer van dit soort groepsvormende activiteiten.

Om te bepalen hoe je deze TIBtool verder wilt gebruiken, kun je deze leeswijzer gebruiken. Waarnemingen: Mogelijk vervolg: Het was wel leuk, maar leuk is niet genoeg: Aanrader 2 Waarom zouden we ermee aan de slag gaan, Waarom, wat en hoe? wat is de meerwaarde van samenwerkend leren? Het was nog een beetje onwennig: Aanrader 3 Bij sommige leerlingen lukte het wel, maar er Groepsvormende waren ook duo s waar niet veel uit kwam werkvormen Het smaakt naar meer: Aanrader 4 Leerlingen waren actief en betrokken, vonden Werkvormen gericht op leren het jammer dat de les was afgelopen en daarna de hele TIBtool Wauw, wat een opbrengsten en enthousiasme: Aanrader 4 en 5 De leerresultaten zijn goed, de leerlingen zijn Met samenwerkend leren enthousiast: op naar meer! naar meer zelfsturing Het was wel leuk, maar zorgde wel voor veel Aanrader 6 onrust: Sociale vaardigheden Leerlingen waren actief, maar een beetje te actief! Sommige leerlingen hoorde je boven alles uit en wilden meteen alles regelen. Groep 3 tot en met 8 is actief bezig, maar Aanrader 7 groep 1/2 ervaart best wat moeilijkheden: Samenwerkend leren in de De werkvormen voor de kleuters zijn best nog groepen 1 en 2 ingewikkeld, en ze zijn nog zo op zichzelf gericht Teamleden zijn over het algemeen Aanrader 8 enthousiast, maar hoe nu verder? Structureel aan de slag Hoe zorgen we voor een goede implementatie? 13

TOOL Kijkwijzer bij de oriëntatie op samenwerkend leren De keuze van de les: - voor welk vak & onderwerp is gekozen - wat is het doel van de les inhoudelijk sociaal De werkvorm: - voor welke werkvorm is gekozen? - past de werkvorm bij de lesinhoud en de doelen? Wat valt je op bij de leerlingen? - hebben ze plezier in de activiteit? - zijn ze actief betrokken? - welke sociale vaardigheden kunnen zij al goed inzetten? Opstarten: - is de opdracht duidelijk? - is het doel duidelijk? - is duidelijk hoe de opdracht moet worden uitgevoerd? - is de beschikbare tijd duidelijk? - is het duidelijk wanneer de opdracht goed is uitgevoerd? Rol leerkracht: - geeft de leerlingen de kans om iets zelf uit te zoeken - helpt een tweetal, niet één leerling - helpt door goede vragen te stellen - loopt rond, observeert, benoemt en bekrachtigt gewenst gedrag - heeft overzicht Eventuele vragen om te bespreken met collega s: 14

Samenvatting Om een goed besluit te kunnen nemen of je samenwerkend leren wilt realiseren binnen je school, is het van belang dat je als team je eerst oriënteert. Zo krijg je een indruk van wat deze verandering betekent voor jou, voor jullie. Houd deze oriëntatie in het begin vooral praktisch door eenvoudige werkvormen uit te proberen en de effecten hiervan waar te nemen in je praktijk. Je krijgt dan meteen antwoorden op vragen als: Wat levert het je op? Wat merk je bij jezelf? Wat vraagt dit van je? Wat zie je bij de leerlingen? Welk effect heeft dit op het leren? Vanuit gezamenlijke praktijkervaringen heb je vooraf een beter beeld om te kunnen bepalen wat jullie wensen zijn voor het vervolg. Welke visie heb je als school op SWL? En wat is er nodig om deze daadwerkelijk te realiseren? Wanneer je succesvol aan de slag wilt gaan met samenwerkend leren, is het zinvol om deze oriëntatie ook te gebruiken om te reflecteren op jullie eigen samenwerking in het team. In hoeverre zijn de vijf sleutelbegrippen zichtbaar in het team? Is er een sleutelbegrip dat om onderhoud vraagt? Als het antwoord hierop bevestigend is, bedenk dan hoe dit onderhoud vorm kan krijgen. 15