Probleemanalyse niet-participatie jongeren Een overzicht uit de literatuur Eindrapport Een onderzoek in opdracht van Ministerie van SZW Johan Bokdam, Suzanne de Visser, Suzanne Bouma en Mirjam Engelen B3764 Zoetermeer, 9 juli 2010
De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Research voor Beleid. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van Research voor Beleid. Research voor Beleid aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. 2
Inhoudsopgave Afkortingenlijst 5 1 Inleiding 7 1.1 Achtergrond van het onderzoek 7 1.2 Doelstelling en vraagstelling 7 1.3 Onderzoeksaanpak en leeswijzer 8 2 Participatie en niet-participatie jongeren 9 2.1 Oriëntatie 9 2.2 Bevindingen en toelichting bij het schema 11 2.3 Naar een verdieping 16 3 Verdieping: doelgroepen uitgelicht 17 3.1 Jongeren zonder startkwalificatie 17 3.1.1 Differentiatie binnen schooluitval 21 3.1.2 Oorzaak geen startkwalificatie 23 3.2 Niet-westerse allochtonen 24 3.2.1 Belemmering bij participatie 29 3.3 Jongeren met een langdurige aandoening 29 3.3.1 Jongeren met een arbeidshandicap 30 3.3.2 Wajong 32 3.3.3 Praktijkonderwijs en speciaal onderwijs 32 3.3.4 Belemmeringen bij participatie 34 3.3.5 Differentiatie binnen de groep jongeren met een arbeidsbeperking 36 3.3.6 Overlap met andere groepen 37 3.4 Jongeren met een justitieverleden 38 3.4.1 Oriëntatie 38 3.4.2 Oorzaken en achtergronden 39 4 Analyse: naar een niet-overlappende indeling 41 4.1 Risicofactoren en belemmeringen 41 4.2 Waar vallen jongeren uit? 44 4.3 Redenen voor niet-participatie 46 4.4 Welke jongeren vallen wanneer uit? 51 5 Conclusies en witte vlekken 53 5.1 Conclusies 53 5.2 Witte vlekken en aanknopingspunten voor verder onderzoek 57 3
Literatuur 59 Bijlage 1 Arbeidsmarktpositie jongeren 15 tot 27 jaar 63 Bijlage 2 Participerende en niet-participerende jongeren 65 4
Afkortingenlijst Afkorting AKA-opleiding AWBZ zorg BBL CBS Cito-score EBB GBA GGZ ITJ KBA LGF LWOO MBO PIJ PrO RMC ROC RWI SER SW-sector TNO UWV WERKbedrijf VMBO VO VSO Vsv-er Wajong WIJ WODC WRR WSW ZZP Toelichting Opleiding tot Arbeidsmarkt Gekwalificeerd Assistent Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten Beroeps Begeleidende Leerweg Centraal Bureau voor de Statistiek Behaalde score op de Cito Eindtoets Basisonderwijs, van het Instituut voor Toetsontwikkeling (Cito). Op de toets kan een score van 501 tot 550 worden behaald. Enquête Beroepsbevolking (van het CBS) Gemeente Basis Administratie Geestelijke Gezondheidszorg en verslavingszorg Integraal Toezicht Jeugdzaken Kenniscentrum Beroepsonderwijs Arbeidsmarkt Leerling-gebonden financiering. In de volksmond ook wel rugzakje. Leerwegondersteunend Onderwijs Middelbaar Beroepsonderwijs Plaatsing in een Inrichting voor Jeugdigen Praktijkonderwijs Regionale Meld- en Coördinatiefunctie (voor voortijdig schoolverlaten) Regionaal Opleidingen Centrum (voor beroeps- en volwasseneneducatie) Raad voor Werk en Inkomen Sociaal Economische Raad Sector voor Sociale Werkvoorziening. Een SW-bedrijf biedt werk op maat aan mensen met een lichamelijke, psychische of verstandelijke beperking. Onderzoeksinstelling voor Toegepast Natuurwetenschappelijk Onderzoek Onderdeel van het Uitvoeringsinstituut Werknemersverzekeringen (UWV), aanspreekpunt voor de werkzoekende. Voorbereidend Middelbaar Beroepsonderwijs Voortgezet Onderwijs Voortgezet Speciaal Onderwijs Voortijdig schoolverlater Wet Werk en Arbeidsondersteuning Jonggehandicapten (Wet Wajong) Wet Investeren in Jongeren Wetenschappelijk Onderzoeks- en Documentatiecentrum (Ministerie van Justitie) Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid Wet Sociale Werkvoorziening Zelfstandige Zonder Personeel 5
6
1 Inleiding 1.1 Achtergrond van het onderzoek Het vergroten van de participatie van jongeren is een belangrijke beleidsdoelstelling. Voor het ministerie van SZW is het van belang dat alle niet-onderwijsvolgende jongeren naar vermogen duurzaam participeren op de arbeidsmarkt. Er zijn bepaalde groepen jongeren die langs de kant staan of komen te staan. Dit is zowel vanuit maatschappelijk als economisch oogpunt onwenselijk. Verschillende ministeries houden zich bezig met kwetsbare jongeren. Dit gebeurt echter vaak vanuit een specifieke invalshoek. Zo wordt er beleid ontwikkeld voor jongeren met een arbeidsbeperking, voor jongeren met gedragsproblemen of voor jongeren die door de crisis getroffen zijn. Ook voordat jongeren op de arbeidsmarkt terecht komen (of juist niet), hebben zij al een heel traject doorlopen. Van opvoeding thuis tot onderwijs, zorg of contact met justitie. Wanneer er zich in die keten problemen voordoen, kan zich dat vertalen in problemen op het vlak van participatie in onderwijs of werk. Het vermoeden bestaat dat ondanks de vele verschillende labels die door de verschillende ministeries op deze jongeren worden geplakt er veel overlap bestaat in zowel de doelgroep, beschikbaar onderzoek als het gevoerde beleid. Bovendien kunnen door een verkokerde aanpak bepaalde groepen jongeren met problemen buiten beeld blijven. Een gedeelde probleemdiagnose die start vanuit het probleem, en niet vanuit de verschillende subdossiers maakt het mogelijk dat toekomstig activerend beleid zich - meer dan nu het geval is - kan richten op preventie van niet-participatie in eerdere levensfasen. Sommige van de geïdentificeerde obstakels zullen door SZW kunnen worden aangepakt, maar andere obstakels zullen door andere ministeries zoals J&G, OCW, VWS, WWI of Justitie moeten worden opgepakt. 1.2 Doelstelling en vraagstelling Dit onderzoek moet bijdragen aan het verhelderen van het beleidsprobleem nietparticipatie van jongeren. De doelstelling van het onderzoek is het maken van een (gedeelde) probleemanalyse van de participatie en niet-participatie van jongeren op de arbeidsmarkt, die tevens inzicht geeft in de oorzaken van niet-participatie. In het onderzoek worden daartoe de volgende onderzoeksvragen beantwoord: Hoe groot is de groep niet-duurzaam participerende jongeren? Welke karakteristieken bezitten zij? Welke belemmeringen ondervinden ze bij het betreden van de arbeidsmarkt? Op welke momenten vallen ze uit? Jongeren worden in dit onderzoek gedefinieerd als de totale populatie jongeren van 15 tot 25 jaar. Deze grens komt voort uit de standaardindeling in leeftijdsklassen die het CBS hanteert. Deze afbakening valt echter niet altijd samen met beleidsmatige doelgroepen, die op elk beleidsterrein andere indelingen kent. 7
Deze algemene groep 15 tot 25-jarigen is als vertrekpunt genomen en wordt vervolgens op verschillende wijzen gecategoriseerd. Zo wordt helder hoe groot de groep jongeren is die er niet in slaagt zonder ondersteuning duurzaam te participeren. 1 1.3 Onderzoeksaanpak en leeswijzer Aanpak Om de onderzoeksvragen te beantwoorden worden beschikbare CBS-cijfers en bestaande beleidsrelevante onderzoeksliteratuur bij elkaar gebracht. Het gaat nadrukkelijk om een analyse van bestaande rapporten, onderzoeken en databestanden (een soort meta-analyse) en niet om het uitvoeren van nieuw onderzoek. Er zijn geen nieuwe data verzameld, er zijn ook geen aanvullende analyses op CBS-bestanden gedaan. Het onderzoek heeft daarmee een verzamelend, analyserend en integrerend karakter. Dit onderzoek is uitgevoerd in twee delen. In een eerste periode is in februari 2010 een werkdocument opgesteld op basis van literatuur die het ministerie van SZW de onderzoekers heeft verschaft. Na een bespreking met een brede begeleidingscommissie met vertegenwoordigers van meerdere ministeries werd duidelijk dat het verzamelen en analyseren van aanvullende literatuur op een aantal punten noodzakelijk was. Daarom is in een tweede ronde in mei literatuur uitgevraagd bij meerdere ministeries. Daarnaast hebben de onderzoekers een korte literatuurscan op aanvullende onderwerpen gedaan en zijn groepen jongeren waar mogelijk meer in detail uitgesplitst naar achtergrondkenmerken. Leeswijzer Hoofdstuk twee bevat een introductie op de doelgroep en hun participatie op de arbeidsmarkt. Daaruit blijkt dat een aantal doelgroepen vaker onderwerp zijn geweest van onderzoek en een hogere kans lijken te hebben op niet-participatie hebben. Deze doelgroepen, hun kenmerken en redenen van niet-participatie, worden in hoofdstuk drie meer in detail beschreven. Deze doelgroepen kennen echter een onderlinge overlap, zijn ongelijksoortig van karakter en bieden weinig handvatten voor beleidsmatige inzet. In hoofdstuk vier verkennen we daarom een aantal alternatieve indelingen van de groep niet-participerende jongeren en jongeren die een verhoogd risico op niet-participatie hebben. Dit doen we zowel naar reden van uitval, moment van uitval als op basis van risicofactoren. Op basis van deze nieuwe indelingen worden in hoofdstuk vijf conclusies getrokken over de groepen die wel en niet in beeld zijn (witte vlekken) en welke beleidsmatige implicaties dit zou kunnen hebben. 1 De doelgroep voor het beleid rondom jeugdwerkloosheid (actieplan jeugdwerkloosheid) en de wet investeren in jongeren (WIJ) is bijvoorbeeld de groep jongeren van 15 tot en met 26 jaar. In bijlage 1 geven we een overzicht op hoofdlijnen van de participatie van deze afwijkende leeftijdsgroep. 8
2 Participatie en niet-participatie jongeren 2.1 Oriëntatie Het hoofdstuk geldt als een eerste oriëntatie op de problematiek: welk beeld komt op grond van de literatuur en beschikbaar cijfermateriaal naar voren als het gaat om de mate en het karakter van arbeidsmarktparticipatie van jongeren? Dit hoofdstuk doet op hoofdlijnen verslag van de belangrijkste bevindingen uit de literatuur. Figuur 2.1 geeft op hoofdlijnen een overzicht van participerende en niet-participerende jongeren. Het schema maakt inzichtelijk hoe groot de groep participerende en nietparticiperende jongeren is en wat de belangrijkste karakteristieken van deze jongeren zijn die uit de literatuur naar voren komen. 1 We kiezen er hierbij voor op een hoog abstractieniveau te beginnen en de doelgroep daarna in kleinere subgroepen te categoriseren. Wel en niet onderwijsvolgend Het vertrekpunt is de totale populatie jongeren van 15 tot 25 jaar. Vervolgens splitsen we deze doelgroep uit in jongeren die wel en niet onderwijsvolgend zijn. Bijna 1,5 miljoen jongeren tussen de 15 en 25 jaar zijn onderwijsvolgend. In figuur 2.1 zijn deze gegevens weergegeven. Bijna een derde van de groep jongeren die onderwijs volgt is ook actief op de arbeidsmarkt. Zij hebben of zoeken een baan van meer dan 12 uur, naast hun onderwijs. In bijlage 2 is voor de groep jongeren tot 25 jaar de arbeidsmarkt als vertrekpunt genomen. In bijlage 1 zijn de gegevens voor de groep jongeren tot 27 jaar opgenomen. 3 Op de arbeidsmarkt: werkzaam en werkloos De groep jongeren die geen onderwijs volgt, is weer onder te verdelen in jongeren die werken, jongeren die werkloos zijn en jongeren die niet-actief zijn. Jongeren die minstens 12 uur werkzaam zijn in een reguliere of gesubsidieerde baan of op een beschutte werkplek, of een dergelijke werkplek hebben aanvaard, behoren tot de categorie werkzaam. 4 De kleur oranje in het schema laat zien dat zich onder deze groep jongeren bepaalde kwetsbare groepen bevinden, die mogelijk aandacht vanuit het beleid behoeven. Deze mogelijke risicogroepen die uit de literatuur naar voren komen, zijn in het schema opgesomd. Jongeren die minstens 12 uur willen werken en hiernaar op zoek zijn, behoren tot de categorie werkloos. Deze categorie is in het schema rood gekleurd, hetgeen aangeeft dat het hier een prioritaire groep jongeren betreft. Binnen deze groep zijn op basis van de literatuur verschillende specifieke groepen jongeren te onderscheiden die een verhoogd risico op (problematische) werkloosheid lopen. Deze groepen staan in het schema vermeld. 1 De gegevens van het CBS zijn afkomstig uit de enquête beroepsbevolking (EBB). 3 Voor jongeren tot 27 jaar zijn meer gegevens beschikbaar. In bijlage 1 is een aangepaste versie van figuur 2.1 opgenomen met daarin de beschikbare aantallen voor deze uitgebreidere groep jongeren tot 27 jaar. 4 We zijn ons ervan bewust dat gesubsidieerde arbeid of een beschutte werkplek niet onder duurzame arbeid valt. Om de data van CBS te kunnen verwerken, hebben we gekozen voor de definitie van CBS. We zullen in de kwalitatieve toelichtingen een duidelijk onderscheid maken tussen duurzame en niet-duurzame arbeid. 9
Tot slot is er een groep jongeren die niet op de arbeidsmarkt participeert, en ook geen (voltijds) opleiding volgt. We definiëren dit als niet-actief. Omdat het hier een prioritaire groep jongeren betreft, is deze in het schema rood gekleurd. Op basis van de bestudeerde literatuur zijn binnen deze categorie verschillende subgroepen te onderscheiden. Deze worden in het schema vermeld. Figuur 2.1 Participerende en niet-participerende jongeren (2008) Bron: CBS Statline, EBB. Bewerking Research voor Beleid 10
2.2 Bevindingen en toelichting bij het schema Het schema maakt duidelijk dat van de totale doelgroep van bijna 2 miljoen jongeren slechts een kleine minderheid daadwerkelijk problemen ondervindt als het gaat om participatie. Het merendeel (95%) van de jongeren van 15-25 jaar is aan het werk of zit op school en participeert hiermee op enige wijze in de maatschappij. Werkzaam Ook onder werkende en schoolgaande jongeren bevinden zich kwetsbare groepen. Tabel 2.1. geeft een overzicht van deze groepen voor zover ze werkzaam zijn. In deze aantallen zijn alle jongeren opgenomen die werkzaam zijn, ook degenen die dit doen naast het volgen van een reguliere opleiding (en die in het schema op de vorige pagina dus vallen in de categorie onderwijsvolgend) 1. Tabel 2.1 Aantallen en percentages werkzame jongeren Aantal % van totaal werkzaam % van totaal jongeren Totaal (inclusief jongeren die werken 817.000 100% 41% èn op school zitten) Flexibele arbeidsrelatie 2 237.000 29% 12% Zonder startkwalificatie 3 307.000 38% 16% Gesubsidieerde arbeidsplaatsen/wsw 4 8.0000 1% 0,4% Deeltijdwerk 5 399.000 49% 20% Elementaire beroepen 6 124.000 15% 6% Lagere beroepen 348.000 43% 18% Bron: CBS Het aantal werkzame jongeren zonder startkwalificatie is bijvoorbeeld aanzienlijk (38%). Onder de niet-onderwijsvolgende werkenden heeft 30% geen startkwalificatie. Werkzame jongeren zonder startkwalificatie bevinden zich in een kwetsbare positie: zij lopen het risico als eerste te worden ontslagen als zich beter gekwalificeerde jongeren melden ( verdringing ), of als de economie achteruit gaat. 8 Door de veranderende structuur van de economie van industrie naar dienstverlening, veranderen bovendien ook de kwalificatie-eisen, waardoor het moeilijker wordt om aansluiting te vinden bij de arbeidsmarkt. Hoewel de vraag naar laaggeschoolde arbeid niet wezenlijk is gedaald en er nieuwe vormen van laaggeschoold werk bijkomen, hebben laagopgeleiden als gevolg van de toenemende kwalificatie-eisen ook aan de onderkant van de arbeidsmarkt minder kans hun sociaaleconomische positie te verbeteren dan vroeger. 9 1 Dit is gedaan omdat er op het niveau van de hele groep meer gedetailleerde gegevens beschikbaar zijn. 2 Definitie CBS: Het arbeidscontract is van beperkte duur en/of de werknemer is niet voor een vast overeengekomen aantal uren in dienst. Hieronder vallen bijvoorbeeld uitzendkrachten en oproep-of invalkrachten. 3 Een startkwalificatie is een diploma havo, vwo of minimaal mbo niveau 2. 4 Aantal 2008, jongeren tot 27 jaar, obv wsw-statistiek 2008. 5 Definitie CBS: 12 tot 35 uur per week. 6 Laagste plaats in de indeling van beroepen volgens de Standaard Beroepenclassificatie 1992 van het CBS. 8 Algemene Rekenkamer (2008), Aanpak harde kern jeugdwerklozen. 9 UWV (2009), Kennis voor beleid en uitvoering van sociale zekerheid. 11
Jongeren zijn vaak werkzaam in lagere beroepen. Ook hebben werkzame jongeren relatief vaak een flexibele arbeidsrelatie. 1 Dat houdt in dat het arbeidscontract van beperkte duur is en/of de jongere niet voor een vast aantal overeengekomen uren in dienst is. Bijna 30% van de werkzame jongeren verrichtte in 2008 flexibele arbeid. Flexwerkers zijn kwetsbaar voor ontwikkelingen in de economie. Zij ontberen goede bescherming en baanzekerheden die regulier werkenden wel hebben. 2 De recente economische crisis maakt het voor deze jongeren ook niet gemakkelijker. De werkloosheid onder schoolverlaters met alleen een vmbo diploma is het laatste jaar gestegen van 6% naar 9% en voor mbo ers met niveau 1 gaat het om een stijging van 10% naar 16%. Van de totale groep jongeren zonder startkwalificatie was in het 2 e kwartaal van 2009 17,2% werkloos. Dit is een stijging van 6,8% vergeleken met het voorgaande jaar: aanzienlijk groter dan onder jongeren met een startkwalificatie. 3 De verwachting is dat deze stijging doorzet en dat verdringing ervoor zal zorgen dat lageropgeleiden nog moeilijker aan een baan komen. 4 Daarnaast bevindt zich onder de categorie werkzame jongeren een groep die geen zelfstandige reguliere baan heeft, maar een (deels) gesubsidieerde arbeidsplaats heeft of werkzaam is in het kader van de WSW. Het is de vraag in hoeverre deze jongeren zonder ondersteuning in staat zouden zijn tot participatie op de arbeidsmarkt. Dit valt niet onder de definitie duurzame arbeid, maar wordt door CBS wel onder de categorie werken geschaard. Van de werknemers met een WSW-dienstbetrekking waren er eind 2008 7% jonger dan 27 jaar. Dat komt neer op ongeveer 7.000 jongeren. Daarnaast hebben eind 2008 ongeveer 1.000 jongeren onder de 27 een arbeidsovereenkomst begeleid werken. In totaal zijn daarmee 8.000 jongeren tot 27 jaar werkzaam op een gesubsidieerde arbeidsplaats of in de WSW. 5 Een groep die (waarschijnlijk) niet aan het werk is, maar een uitkering ontvangt of nietactief is, zijn de jongeren die wel een indicatie voor de WSW hebben gekregen van het UWV WERKbedrijf, maar nog op de wachtlijst voor de WSW staan. Jongeren tot 27 vormen gemiddeld een kwart van het wachtlijstbestand van de WSW. Eind 2008 stonden er 4261 jongeren op de wachtlijst voor beschutte arbeid. 6 De grote meerderheid van de jongeren met een gesubsidieerde baan of beschutte werkplek beschikt niet over een startkwalificatie. Hoe groot deze overlap precies is, wordt uit de literatuur en het beschikbare cijfermateriaal echter niet duidelijk. Een koppeling van bestanden bij het CBS zou de benodigde informatie wel kunnen verschaffen. Binnen de groep werkzame personen is er ook een beperkte groep starters en zelfstandigen; jongeren die een eigen bedrijf beginnen of zijn begonnen. Volgens de Kamer van Koophandel zijn 15.000 jongeren tot en met 24 jaar in 2008 een eigen onderneming begonnen. Dat is een groei van 12% ten opzichte van het jaar daarvoor. Het is de vraag of dit als een kwetsbare groep moet worden gezien. 89% van de starters is ZZP er 7. 1 Er zal sprake zijn van een overlap tussen deze groepen en werkzame jongeren zonder startkwalificatie. 2 UWV (2009), Kennis voor beleid en uitvoering van sociale zekerheid. 3 MinOCW (2009), VSV-Atlas totaaloverzicht Nederland 4 SER (2009), De winst van maatwerk: je kunt er niet vroeg genoeg bij zijn. 5 Research voor Beleid (2009) Wsw-statistiek 2008 jaarrapport. Deze registratie hanteert voor jongeren een leeftijdsgrens tot 27 jaar. 6 Research voor Beleid (2009) Wsw-statistiek 2008 jaarrapport 7 Kamer van Koophandel Nederland (2009) Startersprofiel 2008 12
In 2008 waren er in totaal 33.000 zelfstandigen van 15 tot en met 24 jaar. Daarvan waren 24.000 mannen en 10.000 vrouwen 1. Op school Wanneer we kijken naar de schoolgaande jongeren, zien we dat zich ook onder deze groepen jongeren bevinden met een verhoogd risico op toekomstige problemen rondom (arbeids-)participatie. Tabel 2.2 Aantallen en percentages jongeren op school, 2008 (15-25 jaar) Aantal % van totaal op school % van totaal jongeren Totaal 1.442.000 100% 73% Praktijkonderwijs 15.583 1,1% 0,8% Voortgezet speciaal onderwijs 20.057 1,4% 1,0% Jongeren met leerling-gebonden financiering in het VO (LGF) 2 14.600 1,0% 0,7% Bron CBS Een verhoogd risico op niet-participatie geldt in elk geval voor jongeren op het praktijkonderwijs (PrO) en het voortgezet speciaal onderwijs (VSO). Beide vormen van onderwijs leiden niet tot een startkwalificatie, terwijl dit voor een groep jongeren het hoogst haalbare niveau is. Vanuit de school worden zij daarom niet altijd gestimuleerd om door te leren, maar in plaats daarvan direct vanuit school de arbeidsmarkt op te gaan. Voor jongeren die niet verder kunnen leren kan dit een goede keuze zijn, omdat de jongeren dan leren van de praktijk. Voor de andere jongeren betekent het echter dat ze zonder startkwalificatie een bijzonder kwetsbare positie op de arbeidsmarkt gaan innemen. 3 Ook is er een groep jongeren die wel regulier onderwijs volgt, maar vanwege een (geïndiceerde) beperking recht heeft op aanvullende leerling-gebonden financiering voor extra zorg en begeleiding (LGF, ook wel rugzakje ). Werkloos We zien dus dat zich ook onder werkende en schoolgaande jongeren (potentieel) kwetsbare groepen bevinden wat betreft toekomstige arbeidsparticipatie. Prioritaire risicogroepen bevinden zich echter vooral onder de categorieën werkloos en niet-actief. Dit zijn de jongeren die op dit moment problemen ondervinden bij participatie. Tabel 2.3 Aantallen en percentages jongeren werkloos (2008) Aantal % van totaal werkloos % van totaal jongeren Totaal 78.000-4% Jongeren met arbeidsbeperking 6.000 4 7,8% 0,3% Niet-westerse allochtonen 18.000 23,4% 0,9% Zonder startkwalificatie 41.000 53,2% 2,0% Langdurige werklozen (> 1 jaar) 12.000 1 15,6% 0,6% 1 Bron CBS statline 2 Dit zijn alle jongeren met LGF in het VO, dus vanaf 12 jaar, zoals vermeld in CBS (2009) Jaarboek onderwijs in cijfers 3 Research voor Beleid (2008), Hobbels en kruiwagens. 4 Cijfers uit 1e kwartaal 2006. 13
Werkloze jongeren die ook geen onderwijs (meer) volgen (31.000) zijn de meest direct in het oog vallende doelgroep. De nadere uitsplitsing van werkloze jongeren in bovenstaande tabel is alleen beschikbaar voor de totale groep werkloze jongeren (78.000), inclusief diegenen die zowel onderwijs volgen (47.000) als een baan van meer dan 12 uur in de week zoeken. Onderzoek laat zien dat bijna driekwart van de werkloze jongeren zonder al te veel ondersteuning een baan vindt: 73% van de werkloze jongeren is binnen een half jaar aan het werk of terug naar school, nog eens 12% is een half jaar tot een jaar werkloos. Jongeren zijn daarmee vergeleken met oudere groepen werklozen relatief kort werkloos. Tabel 2.4 Werklozen naar werkloosheidsduur (2008, voorlopige cijfers) Werkloosheidsduur Werklozen Werklozen Werklozen 15 tot 25 jaar 25 tot 45 jaar 45 tot 65 jaar x 1 000 % x 1 000 % x 1 000 % 0 tot 6 maanden 57 73% 55 47% 28 26% 6 tot 12 maanden 9 12% 21 18% 16 15% 12 tot 24 maanden 7 9% 16 14% 17 16% 24 maanden of meer 5 6% 27 23% 47 44% Totaal werklozen 78 100% 118 100% 108 100% Bron: CBS statline, bewerking RvB Voorlopige cijfers van het CBS laten zien dat in 2008 12.000 jongeren tot de categorie langdurig werkloos behoorden, op basis van de beschikbare gegevens is niet te zeggen welk deel hiervan naar school gaat. Het gaat hierbij om jongeren die langer dan een jaar werkloos zijn. Voor onze indeling nemen we ook jongeren die langer dan een half jaar werkloos zijn als prioritair mee: jongeren die lang thuis zitten en niks omhanden hebben, verliezen de kennis en vaardigheden die ze nodig hebben om goed te functioneren op het werk. Het ontbreekt ze aan structuur en hoe langer de werkloosheid duurt, hoe moeilijker het voor hen wordt om aan de slag te raken. Als de economie aantrekt en er nieuwe banen bijkomen, moeten ze concurreren met een verse groep schoolverlaters. Die zijn goedkoper en beter op de hoogte van recente ontwikkelingen in het vakgebied. 2 Daarmee zijn er 21.000 prioritaire werkloze jongeren. Niet-actief Om redenen die eveneens gelden voor problematische werkloze jongeren, verdienen ook jongeren in de categorie niet-actief prioriteit en aandacht vanuit het beleid. In de onderstaande tabel is de groep opgesplitst in enkele (deels overlappende) aandachtsgroepen en daaronder naar redenen (voor zover bekend). 1 Voorlopige cijfers 2008. 2 Intraval, (2007) Kwalitatief onderzoek niet-participerende jongeren. 14
Tabel 2.5 Aantallen en percentages jongeren niet-actief Aantal % van totaal niet-actief % van totaal jongeren Totaal 68.000 100% 3% Jongeren met beperking 12.000 1 18% 0,6% Niet-westerse allochtonen 19.000 29% 1,0% Zonder startkwalificatie 43.000 65% 2,2% Met multi-problematiek? - - Wil wel, maar niet actief op zoek 34.000 49% 1,6% Zorg gezin/huishouden 6.000 9% 0,3% Deeltijd/niet-reguliere opleiding 5.000 8% 0,3% Arbeidsongeschikt 14.000 21% 0,7% Andere reden 9.000 14% 0,5% De groep niet-actieven bestaat uit 27.000 mannen en 41.000 vrouwen. Onderzoek laat zien dat de positie voor driekwart van de niet-actieven minder zorgelijk is dan gedacht: een deel volgt een deeltijdopleiding, heeft een (klein) bijbaantje, of wordt financieel ondersteund door de partner. 2 Zij beschikken vaker dan geregistreerde werkloze jongeren over een startkwalificatie, waardoor de stap naar de arbeidsmarkt minder groot is dan deze op het eerste gezicht lijkt. De helft van de groep niet-actieven zegt de intentie te hebben om te werken, maar is op dit moment niet actief op zoek. Voor een kwart van de groep niet-actieven is de situatie daarmee wèl problematisch. Dat komt neer op ongeveer 17.000 jongeren. Dat aantal komt bijna overeen met de groepen die vanwege zorg voor gezin of huishouden (dit zijn vrijwel alleen vrouwen) of onbekende reden niet werken en niet op school zitten. In 2008 telt dit op tot 15.000 jongeren. Daarmee schatten we de omvang van de harde kern van jongeren die zich niet meer op de reguliere arbeidsmarkt richt tussen de 15.000 en 17.000 jongeren. Zij hebben doorgaans een slechte uitgangspositie en hun afstand tot de arbeidsmarkt neemt toe naarmate de situatie van niet-participatie langer aanhoudt. Dit betekent dat, hoewel de totale groep jongeren van 15-25 die in 2008 niet-actief of werkloos was bestond uit 99.000 jongeren, deze situatie voor naar schatting 38.000 jongeren problematisch werkloze jongeren bedroeg in Het totaal aantal niet-actieve of was. Het betreft hier 38% van de groep werkloze en 2008 99.000. Voor ruim een derde van deze jongeren was deze situatie problematisch. Het niet-actieve jongeren, of 2% van het totaal aantal jongeren. betrof hier 2% van het totaal aantal jongeren. Risicogroepen Wie zijn nu deze naar schatting 38.000 jongeren die problematisch werkloos zijn of in het geheel niet-actief zijn? Figuur 2.1 laat zien dat in de literatuur verschillende risicogroepen worden onderscheiden, die in beide categorieën bovengemiddeld zijn vertegenwoordigd en bovendien ook vaak tot de kwetsbare groepen in de andere categorieën behoren. Het betreft hier: voortijdig schoolverlaters zonder startkwalificatie niet-westerse allochtonen jongeren met een langdurige aandoening 1 Leeftijdscategorie 20-25. 2 SER (2007), Niet de afkomst maar de toekomst. 15
Aanvullend is er een groep jongeren die in aanraking komt of is gekomen met justitie. Zij komen niet in de bovenstaande registraties naar voren, maar het is bekend dat zij veel problemen hebben met (onder meer) arbeidsparticipatie. 2.3 Naar een verdieping Het in figuur 2.1. gepresenteerde schema geeft op hoofdlijnen een overzicht van het aantal en type jongeren dat niet participeert en welke groepen er daarbinnen zijn te onderscheiden. Om twee redenen is een nadere verdieping van dit schema nodig: 1 Wanneer we kijken naar de geïdentificeerde groepen, valt op dat deze slechts deels vanuit hun problemen worden gecategoriseerd, maar veeleer vanuit de verschillende betrokken beleidsterreinen. Verschillende ministeries en uitvoeringsorganisaties plakken vanuit hun eigen beleid verschillende labels op deze jongeren. Ook in onderzoek en literatuur wordt deze beleidsmatige indeling vaak gevolgd. In de praktijk is er daardoor sprake van een deels overlappende indeling en zijn de geïdentificeerde groepen niet altijd scherp van elkaar te scheiden. Een aanzienlijk deel van de jongeren met een beperking haalt bijvoorbeeld geen startkwalificatie, is al eerder in beeld bij jeugdzorg en krijgt later een Wajong-uitkering 12. Het gaat hierbij dus deels om dezelfde doelgroep, waarvoor vanuit verschillende invalshoeken beleid wordt gemaakt. 2 Op dit abstractieniveau wordt niet duidelijk waarom deze jongeren niet participeren. Uit het schema volgt geen analyse van de problematiek: waar lopen deze jongeren tegenaan, wat belemmert hen naar en op de arbeidsmarkt en op welk moment vallen ze uit? Het volgende hoofdstuk betreft daarom een verdieping, waarbij we ingaan op deze groepen. Deze verdieping maakt enerzijds duidelijk waarom deze jongeren meer problemen ondervinden bij de participatie en wat hierbij voor elke groep specifieke problemen zijn. De verdieping biedt anderzijds inzicht in mate van overlap tussen de verschillende groepen. Het startpunt zijn de groepen in totaliteit. We laten dus de rode groepen uit figuur 2.1 weer los. In hoofdstuk vier introduceren we alternatieve indelingen voor de groepen om die overlap te verminderen en aan te sluiten bij de problematiek(en) van de jongere zelf en het moment van uitval. 1 Research voor Beleid (2008), Hobbels en kruiwagens. 2 Intraval (2007), Kwalitatief onderzoek niet-participerende jongeren. 16
3 Verdieping: doelgroepen uitgelicht In het vorige hoofdstuk is gekeken naar de omvang van groepen jongeren van 15 tot 25 die wel en niet participeren. In dit hoofdstuk gaan we dieper in op een aantal groepen jongeren die minder participeren en waarover meer gegevens in allerlei rapporten beschikbaar zijn. We kijken daarbij waarom deze jongeren meer problemen ondervinden bij participatie en wat voor elke groep specifieke problemen zijn. Tenslotte proberen we de overlap tussen de verschillende groepen in te schatten. 3.1 Jongeren zonder startkwalificatie Figuur 3.1 op de volgende pagina geeft een overzicht van het aantal jongeren zonder startkwalificatie en de mate waarin zij participeren. In 2008 waren er 1.036.000 jongeren tussen de 15-25 zonder startkwalificatie. Gezien het uitgangspunt van de startkwalificatie, nemen we bij deze groep alle onderwijsvolgenden bij elkaar, zij kunnen nog een startkwalificatie halen. De meerderheid van deze groep is onderwijsvolgend (=847.000). Daarnaast is een deel niet (meer) onderwijsvolgend. Hiervan waren 131.000 jongeren werkzaam en 15.000 waren werkloos. De categorie niet-actieve jongeren omvat 43.000 jongeren. Van deze 189.000 niet-onderwijsvolgenden zonder startkwalificatie is 61% man en 39% vrouw. Werkzaam Volgens de CBS-statistieken van 2008 zijn er 307.000 jongeren tussen de 15-25 die werkzaam zijn zonder startkwalificatie. Hiervan volgen nog 176.000 jongeren een opleiding. 131.000 jongeren werken en zijn niet meer onderwijsvolgend. Omdat gegevens over de arbeidsmarktpositie van werkende jongeren het onderscheid wel/niet onderwijsvolgend niet maken, geven we in onderstaande tabel gegevens voor alle werkende jongeren, ook die daarnaast onderwijs volgen. Tabel 3.1 Aantallen en percentages werkzame jongeren zonder startkwalificatie Aantal % van totaal werkzaam zonder % totaal zonder startkwalificatie 2 % van totaal jongeren 3 startkwalificatie 1 Totaal 307.000 100% 68% 15,6% Flexibele arbeidsrelatie 105.000 34,2% 10,1% 5,3% Gesubsidieerde arbeidsplaatsen/wsw? - - - Deeltijdwerk 165.000 23,5% 15,9% 8,4% Elementaire/lagere beroepen 249.000 35,4% 24,0% 12,6% Van deze jongeren, zijn er groepen aan te wijzen die een mogelijke risicogroep vormen in de (nabije) toekomst. Dit zijn de jongeren met flexibele arbeidsrelatie (105.000), jongeren die deeltijd werken (165.000) en jongeren in elementaire (73.000) of lage beroepen (176.000). Deze groepen kunnen elkaar overlappen. Met de economische crisis is de kans 1 N=307.000 2 N=1.036.000 3 N=1.973.000 17
dat een jongere die deeltijd werkt en/of een flexibele arbeidsrelatie heeft er eerder uitgezet wordt en/of het arbeidscontract niet verlengd wordt, nog groter geworden. Daarbij hebben vooral de elementaire en de lagere beroepen last van de economische crisis Figuur 3.1 Jongeren zonder startkwalificatie van 15 tot 25 jaar (inclusief percentage van totaal aantal jongeren) Bron: Research voor Beleid, op basis van CBS-statline gegevens 18
Op school 847.000 jongeren zonder startkwalificatie zitten nog op school en kunnen uiteindelijk nog een startkwalificatie krijgen. Dit geldt echter niet voor veel jongeren die op het VSO of PrO zitten. Voor veel van de leerlingen is dit het laatste niveau onderwijs dat ze zullen volgen, waardoor ze geen startkwalificatie ontvangen en een risicogroep gaan vormen. Onder deze jongeren vallen bijvoorbeeld de jongeren met een langdurige aandoening. Hier gaan we later dieper op in. Werkloos 41.000 jongeren zonder startkwalificatie waren in 2008 werkloos. De meerderheid van hen volgt nog onderwijs, als we die er uithalen komt het aantal werkloze nietonderwijsvolgende jongeren zonder startkwalificatie uit op 15.000. In 2008 was een van de drie niet-onderwijsvolgende en werkloze jongeren zonder startkwalificatie meer dan een jaar werkloos. Het gaat om een groep van 9.000 jongeren van 15 tot en met 26 jaar 1. Bij een gelijke verdeling over de leeftijden zou het voor onze groep 15 tot 25 jarigen dan om 7.500 jongeren gaan. Tabel 3.2 Aantal en percentages werkloze niet-onderwijsvolgende jongeren zonder startkwalificatie Aantal % van totaal werkloos zonder % totaal zonder startkwalificatie % van totaal jongeren startkwalificatie Totaal 15.000 100% 1,5% 0.8% Langdurig werkloos 7.500 2 50% 0,7% 0,4% In totaal komt de het percentage werklozen uit op ruim 10% van de jongeren zonder startkwalificatie op de arbeidsmarkt. Het percentage werkloosheid onder jongeren mét startkwalificatie ligt structureel lager, zoals figuur 3.2 laat zien. 4 1 CBS (2010) Jongeren 2008 2 Is berekend op basis van verhoudingen in 2007. 4 Zie ook Ministerie van OCW (2009), VSV-Atlas totaaloverzicht Nederland 19
Figuur 3.2 Werkloosheid 15- tot 25-jarigen naar startkwalificatie % 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 jaar Met startkwalificatie Zonder startkwalificatie Niet-actief Naast de werkloze jongeren zonder startkwalificatie zijn er 43.000 jongeren in de categorie niet-actief. Tabel 3.3 Aantallen en percentages jongeren niet-actief zonder startkwalificatie Aantal % van totaal nietactief zonder % totaal zonder startkwalificatie 2 % van totaal jongeren 3 startkwalificatie 1 Totaal 43.000-4,2% 2,2% Wil wel, maar niet actief op zoek 13.000 30,2% 1,3% 0,7% Zorg gezin/huishouden 6.000 14,0% 0,6% 0,3% Deeltijd/niet-reguliere opleiding 5.000 11,6% 0,5% 0,3% Arbeidsongeschikt 12.000 27,9% 1,2% 0,6% Andere reden 6.000 14,0% 0,6% 0,3% Bron: CBS statline Van deze groep willen 13.000 jongeren wel minstens 12 uren per week werken, maar zijn niet actief op zoek naar een baan of niet op korte termijn beschikbaar. 6.000 jongeren hebben zorg of huishoudtaken en 12.000 jongeren zijn arbeidsongeschikt. Dan is er nog een groep die niet kan werken omdat ze een opleiding volgt. Het gaat hierbij dan om een opleiding in deeltijd of om een niet-reguliere opleiding. Dit zijn volgens de CBS-statistieken 1 N=43.000 2 N=1.036.000 3 N=1.973.000 20
5.000 jongeren. Deze 5.000 jongeren vallen volgens de definitie weliswaar in de categorie niet actief, maar hebben nog een zekere binding met het onderwijs, waardoor ze vooralsnog niet tot de echte probleemgevallen gerekend moeten worden. Dit geldt mogelijk wel voor de 6.000 jongeren die een andere of geen reden opgegeven waarom ze niet werken en niet naar school gaan. Omdat we geen zicht hebben op het aandeel jongeren zonder startkwalificatie voor wie de niet-actieve situatie minder problematisch is dan deze lijkt, bijvoorbeeld omdat zij een bijbaantje hebben, kunnen we geen uitspraken doen over het exacte aantal jongeren zonder startkwalificatie voor wie de situatie zorgwekkend of Het totaal aantal niet-actieve of problematisch is. Wel kunnen we op basis van de cijfers over langdurig werkloze en niet-actieve jongeren werkloze jongeren zonder startkwalificatie bedroeg in 2008 58.000. Voor een derde van deze jongeren was stellen dat er een kleine 20.000 jongeren zonder startkwalificatie zijn die we als mogelijke probleemgevallen Het gaat om 10 % van het totaal deze situatie mogelijk problematisch. aantal jongeren zonder startkwalificatie dat niet meer op school zit. aan kunnen merken: 7.500 langdurig werkloze jongeren zonder startkwalificatie 6.000 zorg gezin of huishouden 6.000 onbekende reden 3.1.1 Differentiatie binnen schooluitval Jongeren zonder startkwalificatie zijn voor een groot deel gestopt met het volgen van onderwijs voordat ze een startkwalificatie hebben gehaald. In deze paragraaf kijken we of er binnen de groep jongeren die voortijdig schoolverlaten bepaalde karakteristieken of risicofactoren aan zijn te wijzen. Voortijdige schooluitval onder jongens is al jaren hoger dan de schooluitval onder meisjes, maar neemt onder beide groepen de laatste jaren af (in 2007 lag het percentage op 4,3% tegenover 3%). Ongeveer twee derde van alle vsv ers is autochtoon 1. Het vsv-percentage onder allochtone jongeren is hoger dan onder autochtonen en bij niet-westerse allochtonen hoger dan bij westerse allochtonen. De schooluitval is het hoogst bij jongeren met een Arubaans/Antilliaanse achtergrond. Onder de niet westerse allochtonen hebben de deelnemers met een Turkse achtergrond het laagste uitvalpercentage. 1 OCW (2010) Cijferbrief voortijdig schoolverlaten en OCW (2009) VSV-Atlas, 2de editie 21
Tabel 3.4 Schooluitval 2008-2009 naar herkomst Aantal deelnemers Aantal vsv ers % vsv Autochtoon 1.025.436 28,369 2,8% Allochtoon 286,297 14,239 5,0% Westerse allochtonen 77,864 3,040 3,9% Niet-westerse allochtonen 206,249 10,629 5,2% Suriname 36.307 2.112 5,8% Aruba/Nederlandse Antillen 15.505 1.081 7,0% Turkije 47.424 2.185 4,6% Marokko 41.785 2.374 5,7% Overige niet-westerse allochtonen 65.228 2.877 4,4% Bron: OCW (2010) Cijferbrief voortijdig schoolverlaten De hoge uitval onder leerlingen uit de minderheden heeft mede te maken met het vaak lage opleidingsniveau van hun ouders en met het lage prestatieniveau waarmee ze in het voortgezet onderwijs van start gaan 1. Het aantal vsv ers is onder allochtone jongeren sterker gedaald dan onder autochtone jongeren (ten opzichte van het schooljaar 2007-2008). Met name bij de Antilliaanse / Arubaanse, Surinaamse en Marokkaanse jongens is recent een daling ingezet. Onder de deelnemers met een Surinaamse achtergrond is de grootste afname gerealiseerd (-8,8%). Tot dusver bleef het vsv-percentage onder hen vrijwel stabiel. Tabel 3.5 Schooluitval als percentage van 15-23 jarigen naar herkomst, geslacht en leeftijd (schooljaar 2007-2008) 17 jaar of jonger 18 tot 23 jaar mannen vrouwen mannen vrouwen Autochtonen 1,5% 1,1% 7,8% 6,1% Westerse allochtonen 2,3% 1,9% 11,4% 8,7% Niet-westerse allochtonen 2,7% 1,7% 16,2% 9,6% Bron: CBS statline, bewerking RvB Het aantal voortijdig schoolverlaters verschilt ook per regio. De schooluitval is relatief laag in een aantal noordelijke regio s. De hoogste schooluitval wordt gerealiseerd in de regio s Rijnmond, Amsterdam en Haaglanden, maar ook in Midden Brabant, Kennemerland en Flevoland. Wel is er overal sprake van een afname van het uitvalpercentage ten opzichte van vier jaar geleden. 1 SCP (2008) gestruikeld voor de start. 22
Tabel 3.6 Verschillen in schooluitval van enkele regio s (schooljaar 2008-2009) Aantal vsv ers % % ontwikkeling VSV 08/09 tov 05/06 Noord- en midden-drenthe 376 2,3% -19,7% Zuidwest-Friesland 254 2,5% -24,2% Noord-Groningen en Eemsmond 233 2,6% -28,7% IJssel-Vecht 954 2,6% -14,9% Gewest Limburg-Zuid 1790 4,0% -18,9% Westfriesland 705 4,1% -8,4% Haaglanden 2999 4,1% -25,0% West-Kennnemerland 1170 4,2% -14,8% Agglomeratie Amsterdam 3993 4,3% -31,0% Flevoland 1513 4,5% -2,6% Noord-Kennemerland 978 4,5% -3,9% Midden-Brabant 1337 4,5% -10,5% Rijnmond 4473 4,7% -19,8% 3.1.2 Oorzaak geen startkwalificatie Naast de kenmerken van voortijdig schoolverlaters is het de vraag welke motieven meespelen bij jongeren in hun keuzes om wel of niet verder te leren. Van de schoolverlaters heeft tweederde wel een vmbo-diploma gehaald, maar laat het hier door omstandigheden gedwongen of uit vrije keus bij. Veel jongeren vallen uit tijdens of net na de overstap van het vmbo naar het mbo 1. Eenderde van de schoolverlaters behoort tot de risicojongeren met meerdere problemen, niet alleen op het gebied van de schoolprestaties, maar ook in de persoonlijke sfeer, bijvoorbeeld in de thuissituatie. 2 Beweegreden van jongeren die voortijdig hun school verlaten kunnen onderverdeeld worden in persoonlijke factoren en in de sociale context gelegen factoren (gezinssituatie, omgevingsfactoren, schoolfactoren). Bij de interne factoren dient onderscheid gemaakt te worden tussen jongeren die niet naar school willen en jongeren die niet naar school kunnen. 3 Jongeren die niet naar school willen, worden door de WRR getypeerd als opstappers. De belangrijkste reden voor hen om voortijdig met school te stoppen, is primair gelegen in de aantrekkingskracht van de arbeidsmarkt. Zij willen liever werken, zonder dat er sprake is van een probleemgeschiedenis. Daarnaast is er in deze groep een categorie die wordt aangemerkt als geruisloze opstappers 4. Bij deze groep jongeren spelen naast pullfactoren vanuit de arbeidsmarkt ook pushfactoren vanuit het onderwijs in combinatie met persoonlijke factoren zoals weinig zelfvertrouwen, gebrek aan binding met de school, moti- 1 Research voor Beleid (2010) Analyse RMC-effectrapportages 2 Intraval (2007) Kwalitatief onderzoek niet-participerende jongeren 3 Berenschot (2007), Risicojongeren in Rotterdam, Den Haag en Utrecht 4 Researchned (2010) Geruisloos uit het onderwijs. Het verschil tussen klassieke en geruisloze risicofactoren van voortijdig schoolverlaten. 23
vatieproblemen, verkeerde studiekeuze of pesten en schoolklimaat. Hierbinnen is een deel te kenmerken als tijdelijke stoppers, die (nog) niet weten welke opleiding ze willen gaan doen. Ook is er een groep die in het algemeen niet-gemotiveerd is. Jongeren die niet naar school kunnen, vallen uiteen in een categorie die het niveau van het onderwijs niet aankan en een categorie overbelaste leerlingen die te kampen heeft met meervoudige problematiek en een opeenstapeling van problemen. Deze problemen of risicofactoren kunnen variëren van beperkte vaardigheden en lage schoolprestaties, gedragsproblemen en psychosociale problemen tot beperkte ouderondersteuning, etniciteit, eenoudergezinnen, armoede en werkloosheid, schulden, verslaving en criminaliteit in de directe omgeving. De meeste jongeren krijgen te maken met meerdere problemen tegelijkertijd. Daarbij geldt dat hoe meer risicofactoren er in het spel zijn, hoe groter de kans is op schooluitval. Tot slot is er een groep leerlingen die vanwege de zorg voor anderen (ouders, kinderen) het onderwijs (voortijdig) verlaat 1. Er zijn enkele indicaties over de verdeling van schooluitvallers naar reden, maar daar is vooralsnog geen betrouwbaar landelijke beeld van. Onderzoek onder jongeren t/m 16 jaar geeft de volgende verdeling van oorzaken voor thuiszitten: gebrek aan motivatie en inzet (37%), gedragsproblemen (13%), medische problemen (6%) en een problematische thuissituatie (5%) en het staan op een wachtlijst (1%). 2 Een onderzoek onder vsv ers in Almere in 2006 liet zien dat ongeveer een derde gebrek aan motivatie opgaf als belangrijkste reden om te stoppen met school, een derde wilde liever werken en een vijfde had persoonlijke problemen ( overbelast ) 3. 3.2 Niet-westerse allochtonen De groep niet-westerse allochtone jongeren is een gedifferentieerde groep. Een deel doet het goed qua participatie in onderwijs en werk, een ander deel vormt een risicogroep als het gaat om niet-participatie en uitval. Het schema op de volgende pagina maakt inzichtelijk hoe het met de participatie van deze groep jongeren gesteld is. In 2008 zijn er in totaal 288.000 niet-westerse allochtonen tussen de 15-25. Hiervan bevinden zich 110.000 jongeren op de arbeidsmarkt. 16,8% is in 2008 werkloos (ruim 18.000). Dit percentage ligt twee keer hoger dan het werkloosheidspercentage van autochtone jongeren (7,1%) en is eveneens hoger dan het werkloosheidspercentage onder westerse allochtone jongeren (12,9%). 4 179.000 niet-westerse allochtonen tussen de 15-25 bevinden zich niet op de arbeidsmarkt. Een groot gedeelte volgt een reguliere opleiding 1 Zie voor besprekingen van factoren, situaties en achtergronden van schooluitval onder andere WRR (2009), Vertrouwen in de school, Researchned (2010) Geruisloos uit het onderwijs. Het verschil tussen klassieke en geruisloze risicofactoren van voortijdig schoolverlaten, KBA (2006) Vroeg is nog niet voortijdig, Oberon (2008) De belevingswereld van VSV ers en SCP (2008) gestruikeld voor de start. 2 Intraval, (2007) Kwalitatief onderzoek niet-participerende jongeren. De percentages tellen op tot 62%. Uit het onderzoek van Interval wordt niet ingegaan op de resterende 38%. 3 Research voor Beleid (2006) Voortijdig schoolverlaters in Almere: Een beschrijving van achtergronden en kenmerken 4 CBS 2008. 24
(89%). In 2008 zijn er 19.000 niet-westerse allochtonen die onder de categorie nietactieve jongeren vallen. Dit is met 6,6% van het totaal niet-westerse allochtone jongeren van 15-25 jaar een hoger percentage dan de niet-actieve autochtone jongeren (2,8% van het totaal autochtone jongeren van 15-25 valt onder de categorie niet-actief). Figuur 3.3 Niet-westerse allochtone jongeren CBS, 2008 Niet-westerse allochtone jongeren 15-25 jaar N=288.000 (15%) Niet onderwijsvolgend N=68.000 (3,5%) Onderwijsvolgend N=221.000 (11,2%) Op arbeidsmarkt N=49.000 (2,5%) Werkzaam N=45.000 (2,3%) Werkloos N=4.000 (0,2%) Niet-actief N=19.000 (1,0%) Mogelijke risicogroepen: Oorzaken en problematiek: Oorzaken en problematiek: Mogelijke risico s: Zonder startkwalificatie Gesubsidieerde arbeidsplaatsen/wsw Flexibele arbeidsrelatie Elementaire/lage beroepen Deeltijdbaan Geen startkwalificatie Laag opgeleid Discriminatie Te weinig sociaal en cultureel kapitaal Lagere beroepen gevoeliger voor conjunctuur Wil wel, maar kan niet op korte termijn of is niet actief op zoek N=9.000 Zorg voor gezin/ huishouden N=3.000 Ziekte/ Arbeidsongeschikt N=2.000 Deeltijd/niet-reguliere studie N=2.000 Andere reden N=3.000 Verhoogde kans op voortijdig schoolverlaten Bron: Research voor Beleid op basis van CBS gegevens (Statline) Werkzaam Een groot deel (92%) van de niet-westerse allochtone jongeren zit op school of participeert op de arbeidsmarkt. Dit garandeert echter niet dat de jongeren hun positie op de arbeidsmarkt veilig hebben gesteld. Niet-westerse allochtonen vallen vaker dan autochtonen onder de, reeds aangegeven, mogelijke risicogroepen. 25
Tabel 3.7 Aantallen en percentages niet-westerse allochtonen werkzaam 1 Aantal % van totaal werkzaam % totaal nietwesters allochtoon % van totaal jongeren Totaal (inclusief jongeren die werken 91.000-31,6% 4,6% èn op school zitten) Flexibele arbeidsrelatie 36.000 40,0% 12,5% 1,8% Deeltijdwerk 52.000 57,1% 18,1% 2,6% Elementaire/lagere beroepen 59.000 64,8% 20,5% 3,0% Zonder startkwalificatie 2 36.000 nvt 12.5% 1,8% Nieuwe cijfers uit het 3 e kwartaal van 2009 laten zien dat jongeren harder worden getroffen door de economische crisis dan volwassenen en dat dit gedeeltelijk komt doordat jongeren vaak tijdelijke contracten hebben die niet worden verlengd. 3 Niet-westers allochtone jongeren zijn hiervoor extra kwetsbaar: 26% van de autochtone jongeren (15-25) die werkzaam waren hadden in 2008 geen vast contract, tegenover 40% van de niet-westers allochtone jongeren. De niet-westerse allochtone jongeren zijn ook meer dan autochtonen werkzaam in elementaire of lage beroepen en zijn relatief lager opgeleid. In 2008 had 65% van de niet-westers allochtone jongeren een elementair of laag beroep. Dit is hoger dan bij de autochtone jongeren (54%). Sectoren zoals de industrie, bouw en transport blijken vaker conjunctuur gevoelig. 4 In deze sectoren zijn echter relatief weinig allochtone jongeren werkzaam. Op school Jongeren die regulier onderwijs volgen, kunnen mogelijk ook onder de risicogroep vallen. Dit zijn onder andere jongeren die onderwijs volgen waarvoor ze geen startkwalificatie ontvangen of jongeren die voortijdig de school verlaten. In het algemeen blijven de schoolprestaties van allochtone leerlingen achter bij die van autochtone leerlingen. Ze halen gemiddeld een lagere cito-score, krijgen een lager schooladvies en volgen overwegend lagere leerwegen. Zo gaat van de allochtone leerlingen 71% naar het vmbo, tegenover 53% van de autochtone leerlingen. Voor alle opleidingen is de slaagkans van allochtone leerlingen lager dan die van autochtone leerlingen 5. Bedacht moet worden dat vaak niet de etnische achtergrond als zodanig bepalend is voor de prestaties van leerlingen, maar vooral het lage opleidingsniveau van de ouders en een gebrekkige beheersing van de Nederlandse taal door de ouders. 6 De onderwijsachterstanden nemen over de jaren wel iets af. Met name Turks- en Marrokkaans-Nederlandse jongeren halen hun autochtone klasgenoten bij. Een factor hierbij is het stijgende opleidingsniveau van de ouders 7. 1 Vanwege het ontbreken van uitgesplitste gegevens op dit onderwerp, worden hier de onderwijsvolgende en de niet-onderwijsvolgende werkende jongeren als uitgangspunt genomen. 2 Dit zijn alle niet-onderwijsvolgenden, zowel werkend als werkloos. 3 CBS, Landelijke Jeugdmonitor Niet-werkende jongeren in crisistijd. 3e kwartaal 2009. 4 CBS, Landelijke Jeugdmonitor Niet-werkende jongeren in crisistijd. 3e kwartaal 2009. 5 SCP (2009) Jaarrapport integratie 2009. 6 SER (2007), Niet de afkomst maar de toekomst. 7 SCP (2009) Jaarrapport integratie 2009. 26