Maatschappijwetenschappen 2e fase DE GENOCIDE IN SREBRENICA 1995 HANDLEIDING NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies
SAMENVATTING INLEIDING Op 11 juli 1995, werd de veilige enclave in het stadje Srebrenica bezet door Bosnisch-Servische troepen onder commando van Ratko Mladic en het politiek leiderschap van Radovan Karadzic. In de enclave hadden tienduizenden Bosnische moslims hun toevlucht gezocht, om te ontsnappen aan etnische zuiveringen elders in de regio. De formele beveiliging was in handen van een Nederlands VN-bataljon, Dutchbat. Nadat de stad werd ingenomen werden moslimmannen gescheiden van de vrouwen en kinderen, afgevoerd en geëxecuteerd. In totaal werden ongeveer 8.000 moslimjongens en -mannen gedood. Het Joegoslavië-tribunaal (ICTY) is nog altijd bezig met het berechten van degene die verantwoordelijk waren voor oorlogsmisdaden. Ook wetenschappers juristen, historici, sociologen en onderzoeksjournalisten doen onderzoek naar wat zich in Srebrenica en elders in de regio heeft afgespeeld. In deze lessenserie van zes lessen gaan leerlingen in kleine groepen aan de slag als onderzoeks- journalisten. Ze zoeken uit wat er is gebeurd (les 1), wie welke rol heeft gespeeld en wat de rol is geweest van de Nederlandse VN soldaten (les 2), welke achtergronden hebben geleid tot het gedrag van betrokken actoren (les 3) en op welke manier de gebeurtenissen in Srebrenica in volgende generaties doorwerken (les 4). Leerlingen leggen tijdens de lessenserie een onderzoeksdossier aan. In les 5 maken alle groepen een bijlage voor een krant over de genocide in Srebrenica. Optioneel is de laatste les waarin leerlingen door middel van een socratisch gesprek met elkaar een antwoord proberen te vinden op de vraag hoe Nederland om zou moeten gaan met deze zwarte bladzijde uit de geschiedenis (les 6). LEERDOELEN Leerlingen weten wat er is gebeurd in Srebrenica en stellen aan de hand van de definitie van het VN en de acht fasen van Stanton vast dat het hier over genocide gaat. Leerlingen weten welke rol verschillende actoren speelden in Srebrenica. Leerlingen kunnen met behulp van de verschillende invalshoeken van maatschappijwetenschappen de achterliggende beweegredenen voor het handelen van de actoren in kaart brengen. Leerlingen realiseren zich dat een oorlog en in dit geval ook genocide - nog lange tijd doorwerkt in de levens van mensen die nu in de regio wonen. Leerlingen kunnen een krantenartikel schrijven over de genocide in Srebrenica. Optioneel: Leerlingen kunnen op basis van de informatie die ze als onderzoeksjournalisten hebben gevonden een beargumenteerde mening formuleren over de vraag hoe Nederland met deze zwarte bladzijde uit onze geschiedenis om zou moeten gaan. SPECIFIEKE VAARDIGHEDEN/ACTIVITEITEN Leerlingen oefenen met de invalshoeken van maatschappijwetenschappen; sociaal-cultureel, sociaaleconomisch en politiek-juridisch. Leerlingen ontwikkelen hun hogere denkvaardigheden (taxonomie van Bloom): analyseren, evalueren creëren. Leerlingen oefenen met het kritisch gebruik van bronmateriaal. Leerlingen oefenen hun journalistieke vaardigheden. 2
DUUR Minimaal 50 minuten per les of een afgerond project verspreid over bijvoorbeeld twee dagen. NIVEAU EN WERKWIJZE De zes lessen zijn voor HAVO of VWO bovenbouw. De eerste vijf lessen vormen in principe een afgeronde lessenserie. Les 6 biedt de mogelijkheid voor een gezamenlijke afronding van de lessenserie. De lessenserie is ook heel goed te doen als project. Computers zijn voor deze lessenserie noodzakelijk om de bronnen te raadplegen en om teksten te schrijven. Tijdens de eerste vijf lessen werken leerlingen in groepen van vier. In de eerste les krijgt iedere groep een werkblad met opdrachten aan de hand waarvan ze een onderzoeksdossier aanleggen. Op basis van het onderzoeksdossier maakt iedere groep een bijlage voor een krant over de genocide in Srebrenica. Zie voor de bronnen die leerlingen bij deze lessenserie gebruiken: www.niod.nl (link naar bronnenpagina). MATERIALEN Deze lessenserie bestaat uit de volgende onderdelen: Powerpoint-presentatie, te gebruiken in de klas. Knipvel en Antwoordvel bij opdracht 2. Opdrachtenboekje (PDF) voor leerlingen. Dit boekje bevat alle opdrachten voor de gehele lessenserie. Overzicht van bronnen voor leerlingen. Het betreft verwijzingen naar diverse websites, met zowel tekstbronnen als video. Het overzicht is vindbaar onder het kopje Bronnen op de website van het NIOD: www.niod.knaw.nl/nl/holocaust-memorial-day/lesgeven. EINDPRODUCTEN Het eindproduct van iedere groep bestaat uit twee onderdelen: een onderzoeksdossier, waarin de opbrengst van les 1 t/m 4 is te vinden; een bijlage voor een krant over de genocide in Srebrenica. In de bijlage valt te lezen hoe de genocide in Srebrenica heeft kunnen plaatsvinden en hoe de gebeurtenissen van 1995 nog altijd doorwerken in het heden; het eindproduct van les 5, de bijlage voor een krant, leent zich goed voor een vakoverstijgend project, bijvoorbeeld met de sectie Nederlands. SUGGESTIES Interessante aanvullingen op de lessenserie zijn: een bezoek aan het Joegoslavië-tribunaal in Den Haag (zie hiervoor: www.icty.org); het uitnodigen van een Dutchbat-veteraan in de klas (zie hiervoor: www.veteraneninstituut.nl/diensten/veteraan-de-klas); het bekijken van de volledige BBC-documentaire over Srebrenica Cry from the Grave (zie hiervoor: www.youtube.com/watch?v=fliw801ix84); het bekijken van fragmenten van de documentaire Death of Yugoslavia (zie hiervoor: www.youtube.com/watch?v=m_pzsfxbyaw&list=plqd5su3zjjjbcsgvce90msl9d4nhdv4pu). 3
LES 1 GENOCIDE IN SREBRENICA, DE FEITEN LESDOEL In deze eerste les verkrijgen leerlingen feitelijke informatie over wat er is gebeurd in Srebrenica en weten ze dat daar in 1995 genocide heeft plaatsgevonden. VOORBEREIDING Print voor ieder groepje onderzoeksjournalisten het opdrachtenboekje uit, met de verschillende opdrachten die de leerlingen deze lessenserie gaan doen. Print voor opdracht 2 ook het Knipvel en Antwoordmodel voor iedere groep. NB: Antwoordmodel pas uitdelen als de opdracht is gemaakt. Het antwoordmodel is toegevoegd als bijlage 2. Zorg voor A2-formaat vellen om opdracht 2 op te plakken (per groep 1 exemplaar). Zorg voor lijm en een schaar per groep. Zorg voor iedere groep voor een map, waarin het onderzoeksdossier op papier of digitaal wordt aangelegd. ACTIVITEITEN INTRODUCTIE Docent introduceert de lessenserie, deelt de groepen in en geeft elke groep een opdrachtenboekje (dia 2). Leerlingen maken een mindmap (dia 3). Docent introduceert thema van de lessenserie (dia 4). Bekijken filmfragmenten (dia 5). Duur: 20 minuten. GROEPSWERK Leerlingen maken een feitenrelaas (opdracht 2) en kijken dat na (dia 6). Duur: 10 minuten KLASSIKAAL Uitleg over genocide (dia 7, 8, 9 en 10). Duur: 5 minuten. GROEPSWERK Leerlingen gaan na welke stappen in het genocidaal proces in Srebrenica ze herkennen in filmfragmenten en feitenrelaas (opdracht 3). Duur: 5 minuten. KLASSIKAAL Klassikale vaststelling van genocide. Terug naar dia 3 van de PP. Materiaal in onderzoeksdossiers. Duur: 10 minuten. 4
LESOPZET: INHOUD EN ACHTERGROND DIA 2 Introduceer het thema van de lessenreeks. Geef aan dat leerlingen zich als onderzoeksjournalist zullen verdiepen in het onderwerp. Verdeel de klas in groepen van vier leerlingen en geef elke groep een werkblad. DIA 3 Inventariseer de voorkennis. Alle groepen maken een woordweb bij Srebrenica 11 juli 1995 (zie opdracht 1 werkblad ). Korte klassikale bespreking. Concludeer dat het belangrijk is dat je over dit onderwerp goed weet wat er gebeurd is en wat er aan vooraf ging. DIA 4 Introduceer het thema aan de hand van de eerste dia van de PP. Mogelijke vragen: Wat zie je op de foto? Wat voor indruk maakt de militair in kwestie op je? Vertel dat aan het eind van de les duidelijk zal zijn wie de man op de foto is, en wat hij daar doet. Vertel dat de foto is genomen in Srebrenica. DIA 5 Kijk samen naar de twee korte filmfragmenten uit de documentaire Cry from the Grave. 5
DIA 6 Deel opdracht 2 als knipvel uit. Leerlingen werken in groepen van vier aan de opdracht en kijken de opdracht zelf na met het antwoordvel (zie bijlage 2) in juiste volgorde. DIA 7 Vertel dat er veel discussie is over een juiste definitie van genocide, maar dat dit de wettelijk gehanteerde definitie is, bijvoorbeeld door het huidige VN-Tribunaal in Den Haag. DIA 8 / 9 / 10 Vertel dat de wetenschapper Gregory Stanton acht fasen onderscheidt in het genocidaal proces: classificatie, symbolisatie, dehumanisatie, organisatie, polarisatie, voorbereiding, vernietiging en ontkenning. De VN-definitie leidt er volgens Stanton toe dat genocide pas herkend wordt, als vernietiging heeft plaatsgevonden. Door verschillende fasen te onderscheiden zou men eerder kunnen ingrijpen in een genocidaal proces, zodat de feitelijke vernietiging uiteindelijk niet plaatsvindt. 6
DIA 11 Opdracht 3 kunnen leerlingen invullen op werkblad. DIA 12 Loop de genocidale fasen nogmaals door aan de hand van antwoordblad (bijlage 1). Dit is generaal Mladic die kort voordat hij genocide zou plegen op de moslimbevolking, moslims te drinken geeft. Boodschap: Wees kritisch op de bronnen die je als onderzoeksjournalist onder ogen krijgt! 7
LES 2 WIE HEEFT WELKE ROL GESPEELD: DE ACTOREN LESDOEL Leerlingen weten welke rol vier van de betrokken actoren (daders en omstanders) bij Srebrenica hebben gespeeld. VOORBEREIDING Bekijk het bronmateriaal over de vier actoren. Zie bronmateriaal les 2 en 3. ACTIVITEITEN KLASSIKAAL Uitleg dat er verschillende actoren betrokken waren bij Srebrenica: daders, omstanders en slachtoffers. Leerlingen gaan voor vier actoren (daders en omstanders) uitzoeken wat hun rol is geweest (opdracht 4). Slachtoffers komen aan de orde in les 4. Duur: 5 minuten. GROEPSWERK Leerlingen bestuderen de bronnen voor les 2 en 3. Leerlingen schrijven kort profiel van de vier actoren. Profielen en foto s gaan in onderzoeksdossiers. Duur: 45 minuten. 8
LES 3 WAAROM? DE ACHTER- GRONDEN VAN DE ACTOREN LESDOEL Leerlingen kunnen met behulp van drie van de vier invalshoeken van maatschappijwetenschappen (sociaal-cultureel, sociaaleconomisch en politiek-juridisch) achterliggende verklaringen formuleren voor de rol die de actoren hebben gespeeld in Srebrenica. De begrippen ideologie, macht en omstandigheden krijgen diepere betekenis voor leerlingen in de context van de genocide in Srebrenica. VOORBEREIDING Bekijk het voorbeeld van een argumentenkaart (zie hiervoor bijlage 3). Zorg voor vier grote vellen papier en zes kleuren stiften per groepje (drie invalshoeken, plus ideologie, macht en omstandigheden). Bekijk (nogmaals) het bronmateriaal voor les 2 en 3. ACTIVITEITEN KLASSIKAAL Uitleg over opdracht 5 van werkblad (Lessen) Samen bekijken van het voorbeeld van de argumentenkaart (bijlage bij Lessen). Duur: 5 minuten. GROEPSWERK Leerlingen definiëren (wederom met behulp van de bronnen) vanuit de drie verschillende invalshoeken van maatschappijwetenschappen achterliggende verklaringen voor de rol die de actoren hebben gespeeld bij de genocide in Srebrenica. Per invalshoek minimaal twee achterliggende verklaringen per actor. Leerlingen maken vier argumentenkaarten. Beschrijvingen en argumentenkaarten gaan in onderzoeksdossiers. Duur: 45 minuten. 9
LES 4 HET HEDEN LESDOEL Leerlingen realiseren zich dat een oorlog zoals in voormalig Joegoslavië doorwerkt in het heden en dat het moeilijk is voor verschillende bevolkingsgroepen om weer vreedzaam samen te leven. VOORBEREIDING Lees het fragment uit het boek van Drakulić. (zie bijlage 4van deze handleiding). Bekijk het bronmateriaal voor les 4. Bekijk opdracht 6. ACTIVITEITEN KLASSIKAAL Voorlezen fragment Drakulić (zie bijlage 4). Bespreken contrast tussen verantwoordelijken die het samen gezellig hebben en de burgers die uit elkaar zijn gedreven. Uitleg opdracht 6 (het heden). Duur: 20 minuten. GROEPSWERK Leerlingen gaan aan de slag met opdracht 6 (bronmateriaal les 4). Bevindingen gaan in onderzoeksdossiers. Duur: 30 minuten. 10
LES 5 HET JOURNALISTIEKE EINDPRODUCT LESDOEL Leerlingen kunnen op basis van de verzamelde informatie een kwalitatief goede bijlage voor een krant maken. VOORBEREIDING Bekijken van de site: http://www.zelfkrantmaken.nl. Neem de tips voor het schrijven van een goed artikel door, zie https://organiseren.wordpress.com/2011/02/ 22/hoe-schrijf-ik-een-artikel-in-3-stappen. ACTIVITEITEN KLASSIKAAL Uitleg over opdracht 7. Doornemen van tips voor het schrijven van een artikel. Duur: 10 minuten. GROEPSWERK Leerlingen verdelen per groep de deelthema s om een artikel over te schrijven. Mogelijke deelthema s zijn: de profielen van de actoren (of een selectie), achterliggende verklaringen voor het handelen van de actoren (invalshoeken), ideologie, macht en omstandigheden, Srebrenica nu, het VN-tribunaal, de moeders van Srebrenica etc. Alle leerlingen schrijven individueel minimaal 1 artikel, beschrijvend of opiniërend. Leerlingen kiezen foto s die ze in hun bijlage willen opnemen. De bijlage wordt in elkaar gezet en geprint. Duur: 40 minuten. N.B.: Leerlingen hebben waarschijnlijk meer tijd nodig en kunnen buiten de les hun bijlage afmaken. 11
LES 6 HOE MOET NEDERLAND OMGAAN MET SREBRENICA? LESDOEL Leerlingen vormen een gedeelde mening over hoe Nederland vandaag de dag om moet gaan met de genocide die in Srebrenica heeft plaatsgevonden. Dit is een gemeenschappelijke afsluiting van het project. VOORBEREIDING Bekijk de regels voor een socratisch gesprek (zie bijlage 5). ACTIVITEITEN KLASSIKAAL Doornemen regels voor een socratisch gesprek (dia 15 en 16). Klas indelen in drie groepen. Duur: 10 minuten. GROEPSWERK Elke groep kiest een voorzitter. Elke groep voert een gesprek over de vraag hoe Nederland om zou moeten gaan met Srebrenica, een zwarte bladzijde uit onze geschiedenis (opdracht 8). Duur: 30 minuten. KLASSIKAAL De uitkomsten van de verschillende socratische gesprekken worden klassikaal gedeeld. Duur: 10 minuten. LESOPZET: INHOUD EN ACHTERGROND DIA 15 DIA 16 12
BIJLAGE 1 ANTWOORDBLAD OPDRACHT GENOCIDALE FASEN VAN STANTON CLASSIFICATIE Bijvoorbeeld Mladic die de Moslims Turken noemt (zie feitenrelaas 11 juli 1995, de val). Duidelijk blijkt ook uit filmfragmenten dat de Moslims als groep worden gezien en behandeld. SYMBOLISATIE Je zou het benoemen van Moslims als Turken op die manier kunnen zien (zie feitenrelaas). DEHUMANISATIE Niet gezien in filmfragmenten en feitenrelaas. ORGANISATIE Het Servisch-Bosnische leger komt georganiseerd over in de filmfragmenten en ook uit het feitenrelaas blijkt (Mladic en Karremans) dat het allemaal strak georganiseerd was. POLARISATIE Bijvoorbeeld in het feitenrelaas 1993: Srebrenica over Bosnische Serviërs en Moslims die lijnrecht tegenover elkaar stonden en waar iedere nuance verdwenen was. VOORBEREIDING Blijkt uit filmfragmenten en ook uit feitenrelaas 11, 12 en 13 juli Srebrenica. VERNIETIGING Blijkt uit filmfragmenten (Moslims worden neergeschoten als ze proberen te vluchten) en feitenrelaas (Later ). ONTKENNING Blijkt engiszins uit feitenrelaas (massagraven, niet alle stoffelijke overschotten zijn teruggevonden) en uit filmfragment (er is nooit meer iets vernomen van de mannen in het eerste filmfragment). 13
BIJLAGE 2 ANTWOORDBLAD BIJ OPDRACHT 2 1918 Verschillende volkeren op de Balkan worden in een nieuwe staat verenigd. Er wonen o.m. Kroaten, Serviërs, Slovenen, Macedoniërs, Albanezen en Bosniërs. De nieuwe staat heet Joegoslavië. WOII 1980 In WOII vechten de Joegoslaven niet alleen tegen de Duitsers maar ook tegen elkaar. Partizanenleider Tito verslaat de Duitsers en maakt van Joegoslavië een communistische staat. Hij blijft tot 1980 aan de macht en onderdrukt het nationalisme van de verschillende bevolkingsgroepen met harde hand. 1980: NA DE DOOD VAN TITO Tito heeft geen opvolger aangewezen. De economische situatie in Joegoslavië verslechtert. In de verschillende republieken neemt het nationalisme toe, met name in Servië. Bij de herdenking van de Slag bij het Merelveld in 1989 spreekt de Servische leider Milosevic de menigte toe. 14
1991: KROATIË EN SLOVENIË WILLEN ONAFHANKELIJK WORDEN Servië wil de onafhankelijkheid van Kroatie en Slovenie niet accepteren.er breekt een bloedige, wrede burgeroorlog uit tussen Kroaten en Serviërs. Serviërs proberen gebied in Kroatië te veroveren waar veel Serviërs wonen. Kroaten verdrijven op hun beurt weer Serviërs in Kroatië. 1992: BURGEROORLOG IN BOSNIË De burgeroorlog in Joegoslavië verplaatst zich naar Bosnië. Bosnische Serviërs willen aansluiting bij Servië.Bosnische Kroaten willen aansluiting bij Kroatië. De Bosniërs kunnen zich bij niemand aansluiten. 15
1993: CONCENTRATIEKAMPEN In de internationale pers verschijnen foto s die wijzen op ernstige oorlogsmisdaden door de Bosnische Serviërs. Een (later omstreden) foto van Kamp Omarksa schokte de wereld. 1993: SREBRENICA Bosnische Serviërs proberen Bosniërs van hun grondgebied te verdrijven. Srebrenica, een Bosnische plaats aan de grens met Servië, stroomt vol met verdreven Bosnische vluchtelingen. De vluchtelingen worden omringd door Bosnische Serviërs. Bosniërs nemen zelf ook de wapens op. Legerleider Naser Oric voert vanuit Srebrenica uitvallen uit in de omringende dorpen. De lokale Servische bevolking wordt bij deze aanvallen geterroriseerd. Zo is van troepen van Oric bekend dat zij gedwongen kiezen trekken met roestige tangen. 1993: VN ROEPT SREBRENICA UIT TOT SAFE HAVEN De Franse VN-generaal Phillipe Morillon verklaart dat Srebrenica zich onder de bescherming van de VN bevindt en dat de wereld hen niet in de steek zal laten. Toestroom van vluchtelingen neemt toe. 16
1993: OPRICHTING JOEGOSLAVIË-TRIBUNAAL IN DEN HAAG Al tijdens de oorlog wordt een VN tribunaal ingericht dat volgens het oprichtingsstatuut op vier punten mag aanklagen: Misdaden tegen de menselijkheid Schending van de Verdragen van Genève Genocide Oorlogsmisdaden JANUARI 1995: SREBRENICA ONDER DUTCHBAT Dutchbat III arriveert. Vierhonderd blauwhelmen moeten de lokale bevolking van Srebrenica beschermen tegen de omringende Bosnische Serviërs. Dutchbat III is licht bewapend. De bevoorrading verloopt moeizaam. Minister van defensie signaleert een gebrekkige inspanning van de VN om taken van Dutchbat te ondersteunen. 11 JULI 1995: DE VAL VAN DE VEILIGE ENCLAVE De Bosnisch Servische troepenleider Ratko Mladic neemt de enclave in. Hij refereert aan de mislukte Servische opstand tegen de Turken in de 19e eeuw, door de Moslims in Bosnië Turken te noemen. Dutchbat vraagt de VN om luchtsteun. Het verzoek om luchtsteun is volgens de verantwoordelijke Franse generaal Janvier niet op het juiste formulier aangevraagd. Mladic en zijn mannen gijzelen 30 Dutch batters. De luchtsteun die dag later komt is too little too late. 17
12 JULI 1995: MLADIC EN KARREMANS Luitenant kolonel Karremans komt met Ratko Mladic overeen dat Mladic de mannen van de vrouwen en kinderen zal scheiden, de mannen zal ontwapenen en de bevolking gedeporteerd zal worden. De Nederlandse gijzelaars zullen worden vrijgelaten. 13 JULI 1995: ONTRUIMING EN DEPORTATIE Dutchbat ontruimt de compound waar duizenden vluchtelingen hun toevlucht toe hebben genomen en assisteert bij het verwijderen van de vluchtelingen uit Srebrenica. Later zal blijken dat vrijwel alle Bosnische mannen uit Srebrenica (ongeveer 8000) vermoord zijn. 22 JULI 1995: DUTCHTBAT ARRIVEERT IN ZAGREB Dutchbat wordt in Zagreb verwelkomd door prins Willem-Alexander en premier Kok. Karremans houdt een omstreden persconferentie. LATER... Duidelijk wordt dat ongeveer 8000 Bosniërs in de bergen rond Srebrenica door de Bosnische Serviërs zijn vermoord en gedumpt in verschillende massagraven in de omgeving. Van niet alle mannen zijn de stoffelijke resten teruggevonden of geïdentificeerd. Hun dood wordt jaarlijks op 11 juli herdacht. 18
10 APRIL 2002 Het Srebrenica-rapport door het NIOD wordt overhandigd aan de minister president. Uit dit rapport blijkt een politieke medeverantwoordelijkheid voor het feit dat de Nederlandse militairen de genocide niet hadden kunnen voorkomen. Dit leidt tot de val van het kabinet-kok op 16 april 2002. 19
BIJLAGE 3 VOORBEELD VAN EEN ARGUMENTENKAART Sociaal-economisch Politiek-juridisch ACTOR Sociaal-cultureel Ideologie, macht, omstandigheden 20
BIJLAGE 4 FRAGMENT UIT HET BOEK VAN SLAVENKA DRAKULIC Fragment uit het boek Ze zouden nog geen vlieg kwaad doen van Slavenka Drakulić (p.185-187). Dit boek is gebaseerd op een verblijf van een halfjaar in Nederland, waar de schrijver de processen van het Joegoslavië-tribunaal bijwoonde. Hoe vreedzaam de van oorlogsmisdaden verdachte mannen van verschillende nationaliteiten samenleven, blijkt uit een gedicht dat Žarić zelf heeft geschreven. Er komen regels in voor als: Het doet er niet toe wat daarginds is gebeurd maar hoe het hier is, nu. En Žarić eindigt als volgt: En als men in ons land zou weten hoe wij hier leven in harmonie zou men de wapens neerleggen en ze vernietigen in naam van de vrede. Dit gedicht is een les Voor alle aardige en eerlijke mensen Als er harmonie is in Den Haag volg dan ons voorbeeld dan komt het voor iedereen goed. Dit gedicht De waarheid over Den Haag, is door iedereen geaccepteerd als het officieuze volkslied van de gedetineerden in Scheveningen. Goran Jelišić, die als woordvoerder van de groep optreedt, zei tegen het publiek in de rechtszaal (toen hij als karaktergetuige het proces tegen Landjo bijwoonde) dat mannen van verschillende nationaliteiten in hun gevangenenverblijf onderling vrede hadden weten te bereiken, maar voegde eraan toe dat hij betwijfelde of de mensen in hun land tot hetzelfde in staat waren. De gedetineerden waren gezamenlijk tot de conclusie gekomen dat het Tribunaal moet bijdragen aan het tot stand brengen van duurzamen vrede in Bosnië. In die conclusie zien ze zelf echt niets ironisch. Als de nacht valt, trekken de mannen in Scheveningen zich terug in hun knusse, maar kleine appartementen, uitgerust met satellietschotels zodat ze naar tv-programma s in hun taal kunnen kijken (een faciliteit die geen enkele hotelkamer biedt) en een koffiezetapparaat zodat ze een kopje koffie kunnen drinken, omdat ze dat nu eenmaal zo gewend zijn en het een inbreuk op hun rechten zou zijn om hun deze gewoonte te ontzeggen. En voordat ze met of zonder slaapillen- in slaap vallen, wijdt geen van hen ook maar één gedachte aan de paradox van Scheveningen: het feit dat hun verblijf na al die jaren uiteindelijk een soort Joegoslavië in het klein lijkt. Het Joegoslavië van broederschap en eenheid bestaat niet meer, behalve hier, in deze gevangenis. En de mannen die de meeste verantwoordelijkheid dragen voor het uiteenvallen van het land en voor de dood van duizenden en nog eens duizenden oorlogsslachtoffers, leven tegenwoordig niet alleen in eenheid en broederschap samen, maar ook in luxe. Het leven dat ze nu als gedetineerden leiden, is de grootste anti-oorlogsdemonstratie die je je kunt voorstellen; alleen komt die veel te laat en zetten die aardige kerels die kaarten, eten koken en tv kijken allen voor 21
gek die zijn achtergebleven en die hen vroeger zo serieus namen. Ze maken hen die hun orders opvolgden belachelijk. Ze bespotten degenen die hun dierbaren hebben verloren. Ze maken elk offer betekenisloos. Maar als deze broederschap en eenheid van de gezworen vijanden van gisteren werkelijk de epiloog van deze oorlog is, vraag je je af waar die oorlog dan eigenlijk over ging. Als je naar de vrolijke jongens in het Scheveningse gevangenenverblijf kijkt, is het antwoord duidelijk: nergens over. 22
BIJLAGE 5 BASISHOUDING EN BASISREGELS VOOR EEN SOCRATISCH GESPREK De leerlingen voeren 30 minuten een socratisch gesprek met elkaar over de vraag: Hoe zou Nederland om moeten gaan met Srebrenica, een zwarte bladzijde uit onze geschiedenis? Doel van het gesprek is om een aantal gedeelde antwoorden te formuleren op deze vraag. Basishouding voor het aangaan van een socratisch gesprek Zet je actief in voor het gesprek. Stel een fundamentele vraag die voor iedereen betekenisvol is. Doe geen beroep op autoriteit. Luister naar elkaar. Streef naar consensus (overeenstemming). Basisregels voor het aangaan van een socratisch gesprek Stel vragen zoals 'Hoe komt het dat? Wat denk je bij? Houd een dialoog. Het socratisch gesprek moet een gesprek blijven. Geef een ander ruimte om ook wat te vertellen. De deelnemers kan op ieder moment gevraagd worden een samenvatting te geven van wat de ander heeft gezegd. Denk voor de ander. Je moet proberen mee te denken met degene die aan het woord is. Kun je volgen wat hij bedoelt? Maak alleen opmerkingen die iets met de vraag te maken hebben. Luister zo veel mogelijk, schrijf zo min mogelijk. 23