Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 1998 1999 22 181 De situatie in voormalig Joegoslavië Nr. 296 BRIEF VAN DE MINISTERS VAN BUITENLANDSE ZAKEN EN VAN DEFENSIE Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal s-gravenhage, 3 september 1999 Met deze brief berichten wij u, mede namens de Minister voor Ontwikkelingssamenwerking, over de meest relevante gebeurtenissen m.b.t. de Balkan-regio van de voorbije maand. Algemene situatie Kosovo De situatie in Kosovo blijft instabiel. Het aantal incidenten tegen Serviërs en Roma neemt geleidelijk af. Het geweld wordt voor een deel toegeschreven aan het UCK, maar de mate van betrokkenheid van het UCK staat niet vast. Het gaat deels om individuele wraakacties van zowel Albanese als Servische zijde en deels, en in toenemende mate, om criminele activiteiten. Mede als gevolg van de ontplooiing van activiteiten op het terrein van criminaliteitsbestrijding komen ook aanvallen voor op KFOR-troepen. UNMIK en KFOR zijn nog niet in staat volledig de rust en orde te handhaven. In dit verband is het van groot belang dat UNMIK zo snel mogelijk voortgaat met het ontplooien van de internationale politiemacht. Van belang is eveneens dat KFOR zich, in overleg met ICTY, actief toont bij het opsporen en oppakken van vermeende oorlogsmisdadigers, zoals onlangs o.a. bleek uit de arrestatie van drie Servische verdachten in Orahovac. Een verbetering van de veiligheidssituatie in Kosovo is uiteindelijk in de eerste plaats afhankelijk van de opstelling van lokale partijen zelf. Situatie rond Orahovac Op 23 augustus jl. hebben Kosovo-Albanezen alle toegangswegen naar Orahovac geblokkeerd om de voorgenomen ontplooiing van Russische KFOR-militairen en het vertrek van de Nederlandse eenheden te voorkomen. Russische militaire voertuigen hebben bij het zien van de blokkade rechtsomkeert gemaakt. De blokkades, bestaande uit tientallen voertuigen, worden bemenst door ongewapende burgers; er is geen zichtbare aanwezigheid van het UCK. De blokkades krijgen steeds meer KST40205 ISSN 0921-7371 Sdu Uitgevers s-gravenhage 1999 Tweede Kamer, vergaderjaar 1998 1999, 22 181, nr. 296 1
een permanent aanzien, o.a. doordat nu in de omgeving voorraden voedsel en water zijn aangelegd en de actievoerders zich met tenten beschermen tegen de nachtelijke koude. De situatie in en rond Orahovac is tot dusver niet gespannen. Er is geen sprake van negatieve reacties jegens Nederlandse militairen. Zij kunnen zich individueel ongehinderd verplaatsen; dat geldt ook voor logistieke transporten. De besprekingen onder leiding van de brigadecommandant van de Duitse sector, generaal Sauer, met vertegenwoordigers van Albanezen en Serviërs, waaraan tevens de commandanten van de Russische eenheid en van de Gele Rijders deelnamen, hebben vorige week niet tot resultaten geleid. Zowel het Russische als het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken hebben verklaard onverminderd belang te hechten aan Russische ontplooiing in Orahovac. Nederland heeft herhaald dat enige vorm van gezamenlijk optreden (co-deployment) niet aan de orde is. Sinds maandag 30 augustus jl. wordt in Pristina onder leiding van generaal Jackson, de commandant van KFOR, verder gesproken over de situatie in Orahovac. Opstelling UCK KFOR spreekt zijn tevredenheid uit over de mate waarin het UCK zich aan de afspraken over demilitarisering houdt. Op 20 augustus was volgens KFOR voldaan aan de afspraak dat op die datum 60% van de wapens, inclusief alle zware wapens, moesten zijn ingeleverd; het UCK zal op 19 september a.s. geheel gedemilitariseerd dienen te zijn. Hierbij wordt overigens uitgegaan van gegevens over voorraden die door UCK zelf zijn verstrekt. Er bestaat echter ook zorg over de grote invloed van UCK op het maatschappelijk leven en de uiteindelijke doelstellingen van het UCK. Het beoogde transformatieproces van het UCK vraagt daarom nadrukkelijk de aandacht. Samen met de Speciale Vertegenwoordiger van de Secretaris- Generaal voor Kosovo, Kouchner, onderhandelt Jackson momenteel met het UCK over de oprichting van een organisatie voor «civil emergencies». Deze organisatie zou direct na 19 september een alternatief bieden aan UCK-strijders die niet voor de voorziene lokale politiemacht, de Kosovo Police Service (KPS), in aanmerking (willen) komen. Het «Kosovo Corps» (over de naam wordt nog onderhandeld) zou nadrukkelijk ook open staan voor niet-uck ers, o.a. ook Serviërs, en zich moeten richten op rampenbestrijding, «search and rescue», wederopbouw van infrastructuur en de gemeenschap, assistentieverlening aan UNMIK en KFOR en ceremoniële functies. De aansturing zou geschieden door UNMIK. Twistpunt in de onderhandelingen betreft o.a. het dragen van wapens door leden van de nieuwe organisatie. Humanitaire situatie Sinds het begin van de ontplooiing van KFOR in Kosovo zijn 767 000 vluchtelingen teruggekeerd naar Kosovo, waaronder 51 000 uit derde landen. Er verblijven op dit moment nog 44 400 vluchtelingen uit Kosovo in de regio: 8 666 in Albanie, 19 000 in Macedonië, 8 000 in Montenegro en 10 650 in Bosnie-Herzegovina. In dezelfde periode zijn naar schatting 196 000 Serviërs en Roma uit Kosovo gevlucht naar Servië (170 000) en Montenegro (26 000). UNHCR heeft verklaard dat er waarschijnlijk niet meer dan 30 000 Serviërs in Kosovo zijn overgebleven. Met betrekking tot de bescherming van etnische minderheden in Kosovo geldt dat UNHCR slechts dan overgaat tot evacuatie indien betrokkenen ernstig gevaar lopen of vanwege gezinshereniging. Dergelijke evacuaties worden overigens door het Joegoslavië-Tribunaal gescreend op oorlogsmisdadigers. Tweede Kamer, vergaderjaar 1998 1999, 22 181, nr. 296 2
Inmiddels is door UNHCR een begin gemaakt met de rehabilitatie van voormalige vluchtelingenkampen en collectieve centra in Albanië en Macedonië. In Albanië is hieraan tot nog toe USD 3.3 miljoen besteed. UNHCR zal Macedonië voor een bedrag van USD 4,4 miljoen (in natura en cash) compenseren voor de kosten van de vluchtelingencrisis. De Macedonische autoriteiten hebben overigens de onlangs ingestelde heffing op hulpgoederen onder internationale druk ingetrokken. Op het terrein van rehabilitatie van huizen in Kosovo streeft UNHCR per huis naar tenminste één winterbestendige kamer met verwarming en toegang tot schoon water voor elk gezin vóór het invallen van de winter in oktober. Daartoe worden circa 78 000 pakketten met reconstructiematerialen verspreid, die ten goede zullen komen aan 378 000 personen. Naar schatting 47 000 huizen zijn vooralsnog onbewoonbaar. Voor de desbetreffende families zoekt UNHCR naar alternatieve opvang voor de winter bij gastfamilies of in collectieve centra. UNICEF heeft een eerste inventarisatie gemaakt van de schade die scholen tijdens de crisis hebben opgelopen. Van de 784 onderzochte scholen is ca 45% beschadigd danwel verwoest. Met de rehabilitatie van scholen is inmiddels begonnen; UNICEF en de betrokken hulporganisaties streven ernaar dat alle kinderen in Kosovo rond september 1999 naar school kunnen. Ontplooiing VN-bestuur Met de ontplooiing van de VN-missie in Kosovo (UNMIK) zijn belangrijke vorderingen gemaakt. Op 25 augustus jl. vond de derde bijeenkomst van de Transitional Council o.l.v. Kouchner plaats, waarbij voor het eerst alle partijen, incl. LDK (Rugova) en UCK (Thaci), waren vertegenwoordigd. In de bijeenkomst bepleitten de Serviërs cantonisatie en nieuwe woonplaatsen («resettlement») voor de Serviërs, hetgeen door de Albanezen werd afgewezen. De discussie hierover is door UNMIK verdaagd. Inmiddels zouden de Serviërs de gedachte van cantonisatie hebben verlaten en zouden zij thans voorstander zijn van tijdelijke «veilige zones». Ondanks diepgaande verschillen van inzicht kon wel overeenstemming worden bereikt over de procedures van de Council; zo werd afgesproken dat wekelijks vergaderd zal worden. UNMIK is inmiddels begonnen met de verificatie van de identiteit van Kosovaren die geen papieren meer hebben, alsmede met de uitgifte van identiteitspapieren. In voorbereiding is voorts een betalingssysteem, gebaseerd op de Duitse mark, en de oprichting van multi-etnische openbare overheidsdiensten en een douanestelsel. Ook is een begin gemaakt met de wederopbouw van eerstelijns gezondheidszorg, electronische media en post- en telecommunicatievoorzieningen. De verbinding met het electriciteitsnet met Montenegro is inmiddels hersteld. Verder is ook op het terrein van orde en veiligheid vooruitgang geboekt. De internationale politiemacht (UNIP) telt nu 891 politiemensen. Begin september volgt een versterking van 206 agenten. Naast permanente bureaus in Pristina en Mitrovica zullen 20 mobiele kantoren worden ingericht. Op 21 augustus jl. heeft UNIP bepaalde taken van KFOR in Pristina overgenomen, in het bijzonder op het terrein van strafrechtelijk onderzoek. UNMIK heeft inmiddels 28 rechters, officieren van justitie en advocaten benoemd. Tweede Kamer, vergaderjaar 1998 1999, 22 181, nr. 296 3
OVSE-missie De opbouw van de OVSE-missie, belast met de institutionele wederopbouw binnen UNMIK, vordert gestaag. De afgelopen weken is prioriteit gegeven aan de opzet van de OVSE politie academie te Vucitrn, waar begin deze maand de eerste opleiding van politiepersoneel van start gaat. De OVSE heeft uit een kleine 20 000 gegadigden ruim 400 personen in selectie genomen en 200 geselecteerd. De politiemacht wordt multietnisch opgezet: 80% van de geselecteerden is Albanees, 16% Servisch, 4% overige etnische groepen. In Pristina is voorts een politiek servicecentrum opgericht ten behoeve van praktische steun aan lokale partijen. Oprichting van een juridisch centrum voor soortgelijke steun ten behoeve van opstellen van wetgeving wordt overwogen. Daarnaast is de OVSE-missie actief op het gebied van mensenrechten, mediaontwikkeling, democratisering en ontwikkeling van de rechtsstaat. De eenheid die rechters en openbaar ministerie gaat opleiden is nauw betrokken bij de selectie van kandidaat-magistraten. Daarnaast is de vraag, welk rechtssysteem in Kosovo van toepassing is. Hiertoe wordt een advieslichaam in het leven geroepen waarin ook de lokale gemeenschap vertegenwoordigd zal dienen te zijn. De OVSE-missie telde per 20 augustus 214 internationale leden en groeit met 50 55 mensen per week. Het aantal Nederlanders bedraagt momenteel 12. Verwacht wordt dat de missie in de loop van oktober volledig op sterkte zal zijn. Wederopbouw De algehele coördinatie van de wederopbouw van Kosovo is onder de paraplu van UNMIK in handen gelegd van de EU, die daarbij nauw samenwerkt met de Wereldbank. In dit kader wordt momenteel gewerkt aan de opstelling van een alomvattend begrotings- en beheerssysteem voor de publieke sector, hetgeen cruciaal is voor de economische ontwikkeling van Kosovo. Tevens wordt gewerkt aan een wettelijk kader voor de inrichting van een markteconomie, waarbij veel aandacht uitgaat naar de opzet van een bankwezen en regelgeving m.b.t. investeringen. Voor de uitvoering van het reconstructieprogramma van de EU is de zgn. Task Force in Pristina in het leven geroepen, mede ter bevordering van de samenwerking met UNMIK en als voorloper van het voorziene EU Agentschap voor de Wederopbouw. Door deze Task Force is inmiddels een bedrag van ruim 45 miljoen EURO gecommitteerd voor projecten op het gebied van technische assistentie, rehabilitatie van huisvesting en publieke voorzieningen, ontmijning, het opzetten van een douanestelsel etc. Zoals bekend zal uw Kamer in de maand september een Balkan-notitie toegaan, zoals door mijn collega voor Ontwikkelingssamenwerking op 28 juni jl. is toegezegd, waarin zal worden aangegeven welke instrumenten door Nederland zullen worden ingezet voor de wederopbouw van Kosovo en in het kader van het Stabiliteitspact voor Zuid-Oost Europa. Hierbij zal worden ingegaan op alle instrumenten en instanties die een bijdrage kunnen leveren aan het bevorderen van de stabiliteit in de regio. Politieke ontwikkelingen FRJ, incl. Montenegro De politieke situatie in de FRJ blijft gespannen. President Milosevic staat onder toenemende druk van de oppositie in Servië en de autoriteiten in Montenegro. Er is sprake van groeiende ontevredenheid onder de bevolking over het politieke isolement van de FRJ en de economische gevolgen daarvan. Recente ontwikkelingen stemmen in dit verband niet optimistisch. Op 12 augustus jl. werden de gematigde vice-premier Lilic en zeven andere ministers in de federale regering vervangen door Tweede Kamer, vergaderjaar 1998 1999, 22 181, nr. 296 4
hard-liners, onder wie vijf leden van de ultra-nationalistische Servische Radicale Partij van Seselj. Voorts werden in de aanloop naar de massale demonstratie op 19 augustus jl. zijdens de federale regering openlijk dreigementen geuit richting oppositieleiders en werd door de politie getracht deelname aan de demonstratie te verhinderen. M.b.t. mogelijke vervroegde verkiezingen hebben de autoriteiten in Belgrado verklaard dat hierbij geen buitenlandse waarnemers zouden worden toegelaten. De massale demonstratie in Belgrado op 19 augustus jl., met een opkomst van tussen de 100 000 en 150 000 personen, lijkt eerder de oppositie (m.n. Draskovic en Djindic) verder uit elkaar gespeeld te hebben, dan dat deze het beoogde politiek keerpunt heeft opgeleverd. De regering van Montenegro heeft onlangs een voorstel voorgelegd aan Belgrado voor een losser staatsverband tussen Servië en Montenegro. De facto komt dit neer op vervanging van de huidige federatie door een confederatie. Montenegro heeft daaraan een ultimatum gekoppeld van zes weken, waarna het zo nodig zou overgaan tot het uitschrijven van een referendum over onafhankelijkheid. Belgrado heeft daar tot dusver weliswaar nog niet officieel zeer terughoudend op gereageerd. Nederlandse inzet Nederland staat t.a.v. de FRJ een twee sporen-beleid voor. Enerzijds moet maximale druk op Milosevic worden gehandhaafd, gezien de hierboven geschetste ondemocratische omstandigheden in de FRJ. Een begin van opheffing van de EU-sancties op dit moment zou dan ook een verkeerd signaal zijn richting Belgrado. Anderzijds moet maximale steun worden verleend aan Kosovo en Montenegro (o.a. door deze gebieden uit te zonderen van de olie- en luchtvaartboycot), alsmede aan oppositionele krachten in Servië. Dit laatste kan op verschillende wijzen, waaronder door het leveren van olie en elektriciteit aan gemeenten waar de oppositie de macht in handen heeft. Zulks is niet eenvoudig uit te voeren zonder daarbij het risico te lopen Milosevic in de kaart te spelen. In EU-kader wordt momenteel de praktische uitvoerbaarheid van e.e.a. bezien. Aangezien het leveren van energie slechts één mogelijke wijze van ondersteuning van de oppositie betreft, dient tegelijkertijd ook naar andere mogelijkheden te worden gezocht. Zo besloot Nederland recentelijk tot het steunen van de publiciteitscampagne van de zgn. «G-17» in Belgrado, die een stuwende kracht vormde achter de massale demonstratie van de oppositie in Belgrado op 19 augustus jl. De Minister van Buitenlandse Zaken, J. J. van Aartsen De Minister van Defensie, F. H. G. de Grave Tweede Kamer, vergaderjaar 1998 1999, 22 181, nr. 296 5