8188_Omslag 14-12-2007 15:42 Pagina 1 To m B a d e F r e d To n n e i j c k B e r e n d v a n M i d d e n d o r p Onze welvaart hangt af van een gezond woon-, werk- en leefklimaat. Bomen dragen bij aan een gezond De kroon op het werk klimaat. Vooral in de stad. Deze bij- Tot nu toe werken bomen gratis en wordt in het beheer geen rekening gehouden met de positieve effecten, laat staan dat deze worden vertaald drage van bomen aan het leefklimaat deze positieve functies van bomen in economische termen. Maar toch, betreft onder meer de verbetering overstijgt de kosten van aanplant het blijkt dat investeringen in aan- van de luchtkwaliteit. Belangrijk, en beheer. Omgekeerd hangt het plant en beheer van stadsbomen want door het drukke verkeer is de welzijn van bomen ook weer af van zich dubbel en dwars terugbetalen. luchtkwaliteit in de stad slecht en een gezond woon-, werk- en leef- Bomen kosten niet alleen geld. bevindt zich te veel fijn stof in de klimaat. Bomen leveren de samenleving een lucht. Bomen en mensen hebben dus wat breed scala aan producten en dien- Maar er is meer. De juiste boom op met elkaar gemeen. Bomen die sten, en de meeste daarvan ook nog de juiste plek werkt als een verkeer- groeien in een gezond stedelijk gratis. Dit boek maakt duidelijk dat geleider en vermindert de kans op klimaat, dragen bij aan een gezond beheer van bomen kan worden ongelukken. Huizenprijzen stijgen stedelijk klimaat en dus aan onze gezien als een investering in een in waarde met een boom in het welvaart. Het wordt daarom eens gezond leefklimaat en misschien zicht. En de gezondheid van de bur- tijd om aandacht te besteden aan de zelfs wel in een gezond economisch ger neemt toe in aanwezigheid van positieve functies van stadsbomen klimaat. Dat is de kroon op het werk groen. De economische waarde van en de bijbehorende economie. van bomen en het werk aan bomen. De kroon Werken aan het juiste klimaat voor mensen en bomen op het werk Tom Bade Fred Tonneijck Berend van Middendorp
8188_Stadsbomen_VW 14-12-2007 16:00 Pagina 1 De kroon Werken aan het juiste klimaat voor mensen en bomen op het werk
8188_Stadsbomen_VW 14-12-2007 16:00 Pagina 2
8188_Stadsbomen_VW 14-12-2007 16:00 Pagina 3 De kroon Werken aan het juiste klimaat voor mensen en bomen op het werk Tom Bade Fred Tonneijck Berend van Middendorp
8188_Stadsbomen_VW 14-12-2007 16:00 Pagina 4
8188_Stadsbomen_VW 14-12-2007 16:00 Pagina 5 Inhoud 1 Proloog: Het juiste klimaat 9 2 Het ideale vestigingsklimaat voor een boom 15 3 Verandering van het stedelijk klimaat 21 4 Een gezond luchtklimaat voor de mens 33 5 Het verkeerde klimaat voor een boom 43 6 Een gezond klimaat voor de jeugd 49 7 Een groen woonklimaat voor de burger 55 8 Ondernemersklimaat en vakmanschap 61 9 Het economisch klimaat voor boomverzorging 67 Inhoud 5 10 Naar een beter investeringsklimaat voor bomen 73 11 Epiloog: een noodzakelijke klimaatverandering 81 Gebruikte literatuur 82
8188_Stadsbomen_H1 14-12-2007 15:47 Pagina 6
8188_Stadsbomen_H1 14-12-2007 15:47 Pagina 7
8188_Stadsbomen_H1 14-12-2007 15:47 Pagina 8
8188_Stadsbomen_H1 14-12-2007 15:47 Pagina 9 1 Proloog: Het juiste klimaat Het lijkt er toch steeds meer op dat ons klimaat aan het veranderen is. Het is gemiddeld warmer, we hebben steeds vaker lange droogteperioden en het regent heviger. Het is ook zeer waarschijnlijk dat de CO2 die wordt uitgestoten door de verbranding van fossiele brandstoffen hier mede de oorzaak van is. En dus moeten we energie besparen en duurzame energiebronnen aanwenden. Maar we moeten ook bomen planten, want die leggen CO2 vast en dragen op deze manier bij aan het voorkomen van het broeikaseffect. Kortom, bomen dragen bij aan een beter klimaat. Maar bomen verbeteren niet alleen het fysieke klimaat, bomen verbeteren ook het woonklimaat, het vestigingsklimaat en het gezondheidsklimaat, vooral in de stad. Mensen planten immers graag een boom in de tuin en wonen graag in een bosrijke omgeving. Kinderen spelen en bewegen in het park en klauteren in bomen, en bedrijven planten ook steeds meer bomen. Zij het dat dit laatste vaak gebeurt om de CO2-uitstoot van het wagenpark en de druk rondvliegende managers te compenseren. Maar toch, klimatologisch gezien zijn bomen zeer belangrijk in de meest brede zin des woords. Omgekeerd hebben de bomen ook behoefte aan het juiste klimaat om hun belangrijke klimaatfuncties te vervullen. Ze hebben behoefte aan een gezond leefklimaat: verzuring en verdroging zijn funest. Ze hebben behoefte aan een goed microklimaat, want dan zijn ze gezonder en weerbaarder. Een boom heeft ook graag een goed werkklimaat om zijn taken goed te vervullen. Van nature was dat geen probleem, want hij verzorgde zijn eigen rijke bosbodem, maar in de stad is dat anders. Gelukkig hebben deskundigen duidelijke richtlijnen opgesteld voor de wijze waarop een vestigingsplaats voor een boom er uit moet zien. Een soort Arbo(retum)-wetgeving voor bomen zullen we maar zeggen. Bomen hebben zelfs baat bij een gezond investeringsklimaat. Dat wil zeggen een klimaat waarin de samenleving graag en voldoende investeert in groen in het algemeen en in bomen in het bijzonder. En dat is misschien wel de meest onderschatte klimatologische factor, want te vaak wordt het beheer en onderhoud van bomen gezien als een kostenpost. Bomen - en boomverzorging als economische neventak - leveren echter belangrijke bijdragen aan het welzijn van mensen. Het juiste klimaat 9
8188_Stadsbomen_H1 14-12-2007 15:47 Pagina 10 10 Het juiste klimaat Sterkere, gezonde bomen leveren een bijdrage aan onze welvaart. Dat geldt voor de bomen in het bos, maar dat geldt vooral voor de bomen in onze steden. Nu hebben we altijd wel oog gehad voor de economische baten van het bos als houtproducent. Tegenwoordig hebben we daarbij ook aandacht voor het vastleggen van CO2 door de bossen, een functie van bomen die eveneens geld waard is. Maar de economische waarde en de economische baten van stadsbomen zijn een minder ontgonnen terrein. Toch is ontginning van dit braakliggende terrein hard nodig, want meer dan de helft van de wereldbevolking leeft tegenwoordig in de stad. In Nederland is dit zelfs meer dan 70% van de bevolking. Stadsbomen vormen voor de toekomstige generaties dus een steeds belangrijker onderdeel van hun leefomgeving. Het wordt daarom eens tijd om aandacht te besteden aan de economie van stadsbomen. Bedenk hierbij wel dat het bij economie niet om geld gaat maar om welvaart, en hoe wij onze welvaart maximaliseren met de beperkte middelen die wij tot onze beschikking hebben. Onze welvaart hangt af van een gezond leef-, woon- en werkklimaat. Zeker in de grote stad. En dan komen bomen nadrukkelijk in beeld. Omgekeerd hangt het welzijn van de bomen ook weer af van een gezond woon-, werk- en leefklimaat. We hebben dus wat met elkaar gemeen, bomen en mensen. Sterker nog, bomen die groeien in een gezond stedelijk klimaat dragen bij aan een gezond stedelijk klimaat en dus aan onze welvaart. Dat betekent wel dat we bij aanplant de juiste keuze moeten maken en dat we ze goed moeten verzorgen. En dat is weer een vak op zich.
8188_Stadsbomen_H1 14-12-2007 15:47 Pagina 11
8188_Stadsbomen_H1 14-12-2007 15:47 Pagina 12
8188_Stadsbomen_H1 14-12-2007 15:47 Pagina 13
8188_Stadsbomen_H2 14-12-2007 15:41 Pagina 14
8188_Stadsbomen_H2 14-12-2007 15:41 Pagina 15 2 Het ideale vestigingsklimaat voor een boom Als stadsboom groei je de eerste jaren natuurlijk op in een zeer beschermde omgeving. Op de boomkwekerij word je in de watten gelegd en sta je natuurlijk prettig tussen een grote hoeveelheid leeftijdsgenoten. Dat wordt anders als je naar de stad verhuist. Wanneer je net van deze kweekschool komt als boom en je moet aan het werk in een intensief gebruikte wijk met een geringe woonbeschaving, dan is het heel belangrijk dat de nieuwe woon- en werkomgeving (bij bomen altijd dezelfde plaats, ze bewegen van nature weinig) aan de juiste eisen voldoet. Alles draait om de juiste vestigingsplaats. De boomverzorger is in staat om de juiste boom op de juiste plaats te zetten. Bovendien is binnen de boomverzorgingssector veel ervaring opgedaan met het creëren van de juiste woon- en werkomstandigheden. Iets dat vooral voor stadsbomen wezenlijk is. In de stedelijke omgeving is bijvoorbeeld vaak weinig ruimte voor het planten van bomen. Het grote probleem zit m vooral in de ondergrond. Dit komt allereerst doordat bestrating een sterk verdichte ondergrond nodig heeft. Deze verharding van de ondergrond maakt het groeien van boomwortels moeilijk. De bodemverdichting beperkt de doorwortelbare ruimte met als gevolg dat de boom zich niet goed kan ontwikkelen. Maar ook de kabels en leidingen maken het moeilijk om goede vestigingsplaatsen voor bomen te creëren. In de stedelijke omgeving is echter grote vraag naar bomen vanwege de verfraaiing van de omgeving, als tegenhanger van het steen en vanwege het positieve effect op het leefklimaat. Om de bomen toch in volle gezondheid te laten groeien in de stedelijke omgeving zijn speciale constructies zoals boombakken ontwikkeld. Zo n boombak biedt de boom de ruimte om te groeien en kan tegelijkertijd de druk van de bovenlaag dragen, en wel zodanig dat verdichting van de bodem wordt voorkomen. Op deze manier kan de aanleg van een weg of fietspad alsnog worden gecombineerd met de aanplant van bomen. In principe kan een boom, al dan niet geplaatst in een bak, aan het werk en kan hij jaren vooruit. Misschien wel tot aan zijn dood. Toch kan na verloop van tijd verbetering van de groeiplaats noodzakelijk zijn. Een bijzonder voorbeeld zijn de werkzaamheden in Apeldoorn bij de aanleg van een nieuwe woonwijk. Op de plek Het ideale vestigingsklimaat voor een boom 15
8188_Stadsbomen_H2 14-12-2007 15:41 Pagina 16 16 Het ideale vestigingsklimaat voor een boom van de nieuwe wijk Osseveld stond een rij eikenbomen met een lengte van ruim 50 meter al decennia lang in het weiland. De grond waarop de bomen stonden, kende verschillende watervoerende lagen. Door de aanleg van de woonwijk is één van die lagen verdwenen. En dus reikten de wortels van de bomen niet meer tot het grondwater. Om de bomen te redden was het van belang dat de wortels gestimuleerd werden naar beneden te groeien tot de volgende watervoerende laag. Het werk gericht op het herstel van de juiste vestigingsplaatsfactoren bestond uit twee stappen. De eerste stap betrof het wegzuigen van de grond rondom de wortels tot een diepte van 1.80 meter om vervolgens de gaten weer te vullen met een speciaal grondmengsel. In dit grondmengsel groeien de wortels van de bomen beter. Omdat deze vruchtbare kokers recht naar beneden gaan, zullen de wortels ook automatisch naar beneden groeien, totdat de boom op bijna twee meter diepte weer contact maakt met het grondwater. Het grondmengsel dat in dergelijke gaten wordt gestort, moet overigens zijn aangepast aan de bestaande grondsoort en de betreffende boomsoort. Bovendien moeten de gaten op de juiste afstand van de stam worden gezogen, namelijk daar waar de worteldichtheid het grootst is. Een andere vorm van groeiplaatsverbetering is het injecteren van de grond, waarbij voedingsstoffen worden toegevoegd aan de groeiplaats van de boom. Dit gebeurt door met een lans meststoffen en lucht in de poriën van de grondlaag te spuiten. Op deze manier wordt het bodemleven weer op gang gebracht, worden storende lagen gebroken en krijgen de wortels weer lucht. De boom beschikt weer over de benodigde voedingsstoffen om verder te groeien. We kunnen dus stellen dat dankzij de nieuwste technische ontwikkelingen het goed mogelijk is om iedere boom - zelfs in de meest boomonvriendelijke omgeving van de stad - een goede start te geven. En desnoods wordt tussentijds de vaste woon- en verblijfplaats van de boom gerenoveerd. Dat moet toch de voedingsbodem zijn voor een productief leven?
8188_Stadsbomen_H2 14-12-2007 15:41 Pagina 17
8188_Stadsbomen_H2 14-12-2007 15:41 Pagina 18
8188_Stadsbomen_H2 14-12-2007 15:41 Pagina 19
8188_Stadsbomen_H3 14-12-2007 15:49 Pagina 20
8188_Stadsbomen_H3 14-12-2007 15:49 Pagina 21 3 Verandering van het stedelijk klimaat Qua temperatuur was de zomer van 2006 een geweldige topper. Hoge temperaturen van boven de 30 graden Celsius teisterden langere tijd Nederland en andere landen in West Europa. Komt Nederland volgens het NOS nieuwsoverzicht van 30 januari 2007 in één keer binnen als vierde op de wereldranglijst van landen waar natuurrampen in 2006 de meeste doden hebben veroorzaakt. En België komt op plaats vijf. In feite zouden we dus Paul de Leeuw hebben moeten optrommelen om geld in te zamelen voor de nabestaanden van slachtoffers van onze hittegolf in 2006. Het aantal overledenen in 2006 hing sterk samen met de hoogte van de temperatuur. In de week van 14 tot en met 20 juli was de gemiddelde temperatuur met 29 graden het hoogst. In die week overleden 2570 personen. Twee weken daarvoor was de temperatuur met nog geen 21 graden laag en toen overleden 2340 personen. Gemiddeld leidde een stijging van de temperatuur met één graad tot een stijging van het wekelijkse aantal overledenen met 25. Aangezien in de derde week van juli de temperatuur 7 graden hoger was dan in een normale week in juli, kon worden berekend dat het aantal overledenen in die week 175 mensen hoger was dan het normale week gemiddelde. Ook de zomer van 2003 staat ons nog helder voor de geest. Een langdurige hittegolf zorgde voor vele extra doden in Nederland en elders in Europa. Nu is de vraag of de hittegolf wel echt een natuurramp was om meerdere redenen terecht. De eerste is of het hier een ramp betrof, of hooguit een wat ongemakkelijke periode? Het laatste lijkt meer aan de orde. Immers, de hittegolf vergelijken met een aardbeving of een tsunami is toch wel een heel ernstige vorm van begripsinflatie. De andere vraag is natuurlijk of we hier te maken hebben met een eenmalige ramp of met een trend? En dat laatste lijkt veleer het geval. Het klimaat verandert wereldwijd. De jaargemiddelde temperaturen zijn in Nederland toegenomen met 1,5 graad Celsius sinds 1901. Het aantal zomerse dagen is ruwweg verdubbeld, van 14 naar 27. De jaartotale neerslag is toegenomen met 120 millimeter en het aantal extreem natte dagen is met circa 40% toegenomen, van 19 naar 26 dagen. We moeten ons dus beter tegen de hitte en tegen de toenemende hoeveelheid neerslag gaan wapenen. Het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport heeft daarom recent, na overleg met een aantal organisaties uit de gezondheidszorg, een nationaal hitteplan gepresenteerd aan de Tweede Kamer. Zodra grote kans bestaat Verandering van het stedelijk klimaat 21
8188_Stadsbomen_H3 14-12-2007 15:49 Pagina 22 22 Verandering van het stedelijk klimaat op een periode van aanhoudende hitte, zal het KNMI in samenwerking met het RIVM de bevolking waarschuwen. Het plan bevat ook maatregelen waarmee instellingen, zorgverleners, maar ook vrijwilligers en mantelzorgers, zich kunnen voorbereiden op een periode van aanhoudende hitte en adequaat kunnen handelen. Zo is ook geregeld dat een algemene waarschuwing uitgaat naar de bevolking als grote kans bestaat op een periode van hitte. Wat heeft dit nu met bomen van doen? Kunnen bomen dan ook een rol spelen tegen de hitte en is additionele aanplant een geëigende maatregel? Het antwoord is bevestigend. Aanplant van bomen en andere typen van groen is een eenvoudige en effectieve manier om hoge temperaturen te bestrijden. De bebouwde omgeving wordt door klimaatonderzoekers dan ook als een proeftuin gezien voor de mogelijke effecten van toekomstige klimaatverandering. Wellicht bent u ooit de term tuineffect tegengekomen of anders wel stedelijke warmte-eiland of stadseffect. Deze termen geven het verschijnsel aan dat de temperatuur in stedelijk gebied gemiddeld hoger is dan op het platteland. Figuur 3.1 geeft schematisch het temperatuurverloop weer tussen stad en platteland. De temperatuurstijging neemt toe van de stadsrand naar de centrumzone en is afhankelijk van de vorm van de stad, bebouwingsdichtheid, industriële complexen en andere infrastructuur. Bij zonnig weer met weinig wind kan de temperatuur in Nederlandse steden soms wel 3 of 4 graden hoger liggen. In grote steden in Europa met een miljoen inwoners of meer, kan het temperatuurverschil tussen stad en omringend platteland wel oplopen tot 7 graden Celsius. Stel je Nederland eens voor als één grote stad waarin de temperatuur tot 7 graden Celsius hoger is dan gebruikelijk. Zoals we hebben kunnen afleiden uit de gegevens van 2006, zou in die stad een gemiddelde temperatuurstijging van 7 graden Celsius leiden tot een extra sterfte van 175 mensen per week. Wat zijn de oorzaken van het stedelijk warmte-eiland? Allereerst is dus het oppervlak in steden slecht doordringbaar voor water en de snelle afvoer van regenwater leidt er toe dat in steden minder water beschikbaar is voor verdamping dan op het platteland. Ook is in steden minder vegetatie aanwezig via welke water kan verdampen. Hoe minder water verdampt, des te minder de atmosfeer wordt gekoeld. Als gevolg hiervan wordt in een stedelijke omgeving een groter deel van de beschikbare hoeveelheid inkomende straling omgezet in voelbare warmte. Bovendien nemen de natuurlijke materialen van een stad zoals beton, steen en asfalt gemakkelijker warmte op dan de materialen (vegetatie) in de groene ruimte. Daarbij komt nog dat de hoeveelheid teruggekaatste straling in steden lager is
8188_Stadsbomen_H3 14-12-2007 15:49 Pagina 23 Temperatuur F 92 91 90 89 88 87 86 85 Profiel warmte-eiland stad C 33 32 31 30 Landelijk Zakelijk Woonwijk Voorstad Voorstad Centrum Park F IGUUR 3.1: De stad als warmte-eiland. In het centrum is het een stuk warmer dan buiten de stad. De getallen hebben betrekking op een hete zomerdag. (Bron: www.kennislink.nl) dan in het landelijke gebied en moet ook de bijdrage van menselijke warmteproductie worden genoemd. Bomen en vegetaties koelen de lucht door het leveren van schaduw en door verdamping van water via de bladeren. Het effect van beplanting hangt af van de hoeveelheid groen die is aangeplant, en van het klimaat. Voor de Verenigde Staten wordt geschat dat elke toename van 1% van de bedekkingsgraad door bomen resulteert in een additionele reductie van de temperatuurstijging midden op de dag met 0.04 tot 0.2 graad Celsius. Bedekkingsgraad staat hierbij voor de hoeveelheid bodem die wordt bedekt door de bladeren van bomen in een stedelijke omgeving. Vergroting van de bedekkingsgraad door bomen in de stad wordt beschouwd als een belangrijk hulpmiddel om het warmte-eiland te verminderen. Dit betekent dat we niet alleen naar het aantal bomen in steden moeten kijken, maar ook naar de omvang van het stedelijk gebied dat door de bladeren van bomen wordt bedekt. Het streven moet daarom gericht zijn op uitbreiding van de bedekkingsgraad in steden. Het spreekt voor zich dat hier gezonde bomen met brede kruinen en veel blad voor nodig zijn. Bomen die niet goed groeien, zullen een geringe bijdrage leveren aan de vermindering van het warmte-eiland. De boomverzorging is dus eigenlijk een vorm van climate control. Verandering van het stedelijk klimaat 23
8188_Stadsbomen_H3 14-12-2007 15:49 Pagina 24
8188_Stadsbomen_H3 14-12-2007 15:49 Pagina 25
8188_Stadsbomen_H3 14-12-2007 15:49 Pagina 26 26 Verandering van het stedelijk klimaat Maar stadsgroen heeft nog een tweede voordeel. Warmte-eilanden zorgen er namelijk ook voor dat meer zomersmog wordt geproduceerd. Hoe hoger de temperatuur in de stad, des te meer smog wordt gevormd. Het is aangetoond dat de concentraties van zomersmog verlaagd zijn in aanwezigheid van veel stadsgroen. Ozon is de meest bekende component van zomersmog en ontstaat uit uitlaatgassen onder invloed van zonlicht. Na het alom bekende fijn stof is ozon de tweede luchtverontreinigingscomponent die aantoonbare schade aan onze gezondheid veroorzaakt en leidt tot voortijdige sterfte van mensen. In aanwezigheid van veel groen in de stad wordt niet alleen minder ozon gevormd, ook wordt nog eens meer ozon opgenomen door de groene bladeren, waar asfalt en kale muren dit niet doen. Stadsbomen leiden dus tot daling van de ozonconcentraties en vermindering van de gezondheidsschade. Niet alle bomen zijn hierbij overigens even efficiënt, de juiste soorten moeten worden ingezet. Voorbeelden van soorten die het goed doen zijn, Californische cipres, Eenstijlige meidoorn, Europese lariks, Gewone berk, Gewone els, Zwarte den en verschillende soorten esdoorn. Maar er is meer. De neerslaghoeveelheden in Nederland zullen toenemen en vooral het aantal extreem natte dagen. Nu al is regelmatig sprake van overstromingen in onze steden als gevolg van hoosbuien. Het riool kan de grote hoeveelheid regenwater die in een korte tijd neerplenst dan niet meer verwerken. Een deel van het overvloedige regenwater wordt in dergelijke gevallen op het oppervlaktewater geloosd, al of niet via overstorten, met alle gevolgen van stank en vervuiling van dien. Het landelijk gebied heeft hier veel minder last van omdat hier het overgrote deel van het regenwater de bodem infiltreert. De afvoer van regenwater via de riolering naar een waterzuiveringsinstallatie is om een aantal redenen niet wenselijk. Allereerst heeft een te groot aanbod van regenwater een nadelige invloed op het zuiveringsproces. De capaciteit van veel rioolstelsels is bovendien ontoereikend voor het verwerken van de alsmaar toenemende hoeveelheid neerslag die de klimaatsverandering met zich meebrengt en zal indien nodig moeten worden uitgebreid. Daarnaast zal de lozing van regenwater op het oppervlaktewater steeds verder aan banden worden gelegd als gevolg van de Kaderrichtlijn Water. In steeds meer gemeenten in Nederland zien we daarom ontwikkelingen waarbij de afvoer van het regenwater wordt losgekoppeld van de riolering. Infiltratie van regenwater in de bodem speelt daarbij een belangrijke rol bij de oplossing van genoemde knelpunten. Zo wil de gemeente Zwolle bij elk bouwplan maatregelen
8188_Stadsbomen_H3 14-12-2007 15:49 Pagina 27 voorschrijven om het regenwater in de bodem te infiltreren. De kosten van deze infiltratie bedragen eenmalig 15,00 Euro per vierkante meter dakoppervlak. Afkoppeling van regenwater kan echter ook op andere manieren plaatsvinden. Zo kunnen wadi s worden aangelegd of kan regenwater worden afgevoerd op sloten en grachten. In combinatie met wadi s en waterpartijen kunnen ook weer bomen op een functionele manier worden aangeplant. Bomen en vegetaties nemen dus grote hoeveelheden water uit de bodem op en verdampen dit via hun bladeren. Het effect hiervan is niet alleen een koelere atmosfeer, maar ook wordt minder regenwater naar het riool afgevoerd. En dit laatste is pure winst. Maar wat is dan de economische waarde van deze eigenschap van stadsgroen om hemelwater niet naar de riolering te laten stromen? Als we weten hoeveel minder hemelwater naar de riolering wordt afgevoerd door verschillende typen vegetaties in vergelijking met daken, dan kunnen we op basis van de kosten van infiltratie per vierkante meter dakoppervlak een zogenaamde schaduwprijs berekenen. Schaduwprijs is trouwens wel een heel toepasselijke economische term voor de klimaatfuncties van een boom. Tabel 3.1 presenteert een overzicht van deze schaduwprijzen voor verschillende typen bedekkingen met groen. Daaruit blijkt dat de economische waarde van het verwerken van regenwater door een park van 100 vierkante meter gelijk kan worden gesteld aan een eenmalige investering van 1425 tot 1500 Euro. Type Hoeveelheid Schaduwprijs bedekking afstromend per 100 vierkante regenwater 1 meter in Euro 2 Onbegroeide daken 100% 0 Speeltuinen en sportvelden 25% 1125 Voor en achtertuinen 15% 1275 Grotere tuinen in voorsteden 10% 1350 Parken 0-5% 1425-1500 Verandering van het stedelijk klimaat 27 T ABEL 3.1 : Hoeveelheid regenwater die van verschillende groene oppervlakten afstroomt in percentage van de hoeveelheid die van daken afstroomt, en de schaduwprijzen voor verwerking. 1 Bron: Meyer, 1982 2 Uitgedrukt ten opzichte van de eenmalige investering van 15,00 Euro per vierkante meter dakoppervlak in Zwolle.
8188_Stadsbomen_H3 14-12-2007 15:49 Pagina 28 28 Verandering van het stedelijk klimaat In relatie tot verbetering van het stedelijk klimaat doen bomen nog meer. Zij nemen kooldioxide op en leggen de koolstof vast in het hout. Dat is belangrijk, want de toegenomen emissie van kooldioxide wordt alom gezien als een belangrijke oorzaak van klimaatverandering. Kooldioxide is een broeikasgas en houdt de warmte op de aarde vast waardoor hogere temperaturen optreden. In het internationale klimaatverdrag van Kyoto, waarin de landen doelstellingen hebben geformuleerd om de uitstoot van kooldioxide te verminderen, zijn ook afspraken gemaakt over compenserende maatregelen. Één van die maatregelen is de additionele aanplant van bossen om het teveel aan kooldioxide op te nemen en vast te leggen. Als lid van het wereldwijde Climate Initiative ontwikkelt de gemeente Rotterdam bijvoorbeeld plannen om de uitstoot van kooldioxide fors te verminderen. Ook stadsbomen leggen kooldioxide vast. Deze functie levert tegenwoordig geld op, want voor kooldioxide is een hele handel opgezet. De prijs van deze verhandelbare rechten heeft de afgelopen jaren een gestage groei gekend (zie Figuur 3.2.). De gemiddelde prijs per ton kooldioxide bedroeg 18 Euro in september 2006. Een hectare bos met een gemiddelde van 200 bomen legt naar schatting 2 ton kooldioxide per jaar vast. Dit komt overeen met een geldbedrag van 36 Euro per jaar. Per boom is dit 18 Eurocent per jaar. Natuurlijk is het zo dat de ene boom meer kooldioxide vastlegt dan de andere. Zo haalt een goed verzorgde boom die veel hout produceert, meer kooldioxide uit de atmosfeer dan een minder goed verzorgde boom. Dit heeft te maken met factoren als boomsoort, leeftijd en de geschiktheid van de groeiplaats voor een goede groei. Wanneer we echter alle bomen in de stad gemakshalve beschouwen als zijnde onderdeel van één groot bos, dan kan op basis van het totaal aantal bomen een eerste schatting worden gemaakt van de economische waarde van de vastlegging van kooldioxide. Op deze manier berekend, komt de vastlegging van kooldioxide van 10.000 stadsbomen overeen met een economische waarde van 1800 Euro per jaar. Tabel 3.2. presenteert de gegevens voor een aantal gemeenten die willekeurig zijn gekozen. Voor een stad als Amsterdam met 400.000 bomen wordt de economische waarde van vastlegging van kooldioxide geschat op 72.000 Euro per jaar. Al met al kunnen we constateren dat bomen daarmee zowel internationaal als nationaal bijdragen aan een verbetering van het stedelijk klimaat, in de meest letterlijke zin des woords.
8188_Stadsbomen_H3 14-12-2007 15:49 Pagina 29 Co2 per ton in EUR Co2-emissie marktprijzen 35 30 25 20 15 10 5 0 jan feb mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec jan feb mrt apr mei jun jul aug 2005 2006 F IGUUR 3.2: Verloop in de tijd van de marktprijzen voor kooldioxide. Gemeente Totaal Waarde van aantal vastlegging van bomen kooldioxide (Euro) per jaar Amsterdam 400.000 72.000 Den Bosch 65.000 11.700 Groningen 175.000 31.500 Haarlem 47.000 8.500 Verandering van het stedelijk klimaat 29 T ABEL 3.2 : Schatting van de economische waarde (Euro) per jaar van de vastlegging van kooldioxide door stadsbomen in verschillende Nederlandse gemeenten.
8188_Stadsbomen_H3 14-12-2007 15:49 Pagina 30
8188_Stadsbomen_H3 14-12-2007 15:49 Pagina 31
8188_Stadsbomen_H4 14-12-2007 15:51 Pagina 32
8188_Stadsbomen_H4 14-12-2007 15:51 Pagina 33 4 Een gezond luchtklimaat voor de mens Als een boom eenmaal vakkundig is geplant, gaat hij aan de slag. Een echte stadsboom kunnen we tegenwoordig met recht beschouwen als één grote zuiveringsinstallatie. Deze zuiveringsinstallatie is vooral gericht op verbetering van de kwaliteit van de lucht. Dit wordt steeds belangrijker in ons land, met name als het gaat om fijn stof. Fijn stof is de meest schadelijke luchtverontreinigingscomponent wat betreft de aantasting van de volksgezondheid. Naar schatting overlijden in Nederland per jaar 2.300-3.500 mensen als gevolg van acute blootstelling aan fijn stof. En dan rekenen we de oversterfte als gevolg van blootstelling gedurende een heel leven nog niet eens mee. Deze oversterfte wordt voorlopig op een paar duizend mensen per jaar geschat. In onze steden is het teveel aan fijn stof vooral afkomstig van het wegverkeer. Weliswaar zijn en worden nog steeds veel maatregelen genomen om negatieve effecten van het verkeer te beperken, maar naar verwachting zullen de gezondheidseffecten van het verkeer tussen nu en 2030 niet afnemen vanwege de toenemende automobiliteit en de groei van de groep ouderen die extra gevoelig is. Fijn stof is in feite niet meer of minder dan een verzamelnaam voor hele kleine deeltjes die voor luchtverontreiniging zorgen. Het is een complex mengsel van deeltjes van verschillende grootte en van diverse chemische samenstelling. Een veel gebruikte afkorting voor fijn stof is PM ( Particulate Matter ). De deeltjes die momenteel vooral de aandacht krijgen, vallen onder de categorie PM10. PM10 is een verzamelnaam voor alle stofdeeltjes met een diameter van 10 µm (dit is één honderdste millimeter) of kleiner. Afhankelijk van de doorsnede van het deeltje zijn ook andere aanduidingen mogelijk. Zo is PM2,5 een aanduiding voor alle stofdeeltjes met een diameter van 2,5 µm of kleiner. Met de term fijn stof wordt hier PM10 bedoeld. Belangrijke bestanddelen van dit fijn stof zijn bodemstof, zeezout en deeltjes die afkomstig zijn van menselijke activiteiten. Fijn stof is voor 45% afkomstig van menselijke activiteiten en hiervan is tweederde deel afkomstig van buitenlandse bronnen. In straten in stedelijke gebieden kan de lokale bijdrage echter oplopen tot wel 45% van de totale concentratie. Dit wordt vooral door het verkeer veroorzaakt. In stedelijk gebied zijn wij dus voor een groot deel zelf verantwoordelijk voor het teveel aan fijn stof. Een gezond luchtklimaat voor de mens 33
8188_Stadsbomen_H4 14-12-2007 15:51 Pagina 34 34 Een gezond luchtklimaat voor de mens De Raad van State heeft diverse nieuwbouwprojecten laten stilleggen omdat deze waren gelegen op een locatie met te hoge concentraties fijn stof. Resultaat: Nederland dreigt op slot te gaan. Fijn stof is daarmee funest voor het economisch klimaat. De schade van de bouwstops wordt namelijk op miljarden geschat. En dat levert in ieder geval voldoende stof op om tot actie over te gaan. De Nederlandse overheid neemt momenteel dan ook een groot scala aan maatregelen om de uitstoot van fijn stof te verminderen en maakt hiervoor veel geld vrij. Net als de dure maatregelen van de overheid kunnen echter ook bomen een wezenlijke bijdrage leveren aan de vermindering van de hoeveelheid fijn stof in de lucht. Tot op heden doen ze dit gratis en voor niets en wordt deze positieve functie van bomen niet economisch gewaardeerd. Dit kunnen we natuurlijk niet langer volhouden. Wanneer bomen in onze steden als zuiveringsinstallatie fungeren, dan is dat een economische factor van belang. En dat betekent ook dat de onderhoudsmonteurs van deze zuiveringsinstallaties, de boomverzorgers, een belangrijke bijdrage leveren aan het behoud van een gezond stedelijk leefklimaat. De kosten die met boomverzorging gepaard gaan, moeten we dus veeleer zien als investeringskosten omdat hier immers economische baten tegenover staan. Helaas worden bomen nooit afgeschreven, maar dat is natuurlijk ook de reden waarom wij ze zo goed verzorgen. Het is dan ook opportuun om deze economische baten inzichtelijk te maken. Dit kunnen we weer doen door het berekenen van de zogenaamde schaduwprijs. We vergelijken in dit geval gewoon de effectiviteit van bomen om een bepaalde hoeveelheid fijn stof uit de lucht te verwijderen met de kosten van andere maatregelen die uitgevaardigd zijn om een gelijke hoeveelheid fijn stof aan de bron te bestrijden. Immers, in beide gevallen neemt de hoeveelheid fijn stof in de lucht in dezelfde mate af. Er bestaan verschillende pakketten van maatregelen om de concentraties van fijn stof aan de bron terug te brengen. Het mag vanzelfsprekend zijn dat met het goedkoopste pakket wordt begonnen. Op het moment dat de verontreiniging op deze manier weliswaar is teruggebracht, maar nog niet tot het gewenste niveau heeft geleid, moet worden overgeschakeld op het één na goedkoopste pakket, enzovoorts. Op die manier wordt de concentratie van fijn stof op de economisch meest effectieve wijze teruggebracht. Rekent u even mee. De kosten voor het verwijderen van fijn stof tot het niveau dat de Europese Unie heeft vastgesteld bedragen 210 miljoen Euro per jaar. Hiervoor wordt per jaar volgens het RIVM 9,8 kiloton fijn stof minder uitgestoten. Deze reductie wordt bereikt door binnen de industrie 5,2 kiloton te besparen (kosten 174 miljoen