Trends & cijfers recreatie

+ Trends & cijfers recreatie Zicht op arbeidsmarkt en onderwijs 2014-2015

Colofon Uitgave Kenwerk Maria Montessorilaan 11-17 2719 DB Zoetermeer Telefoon: 079 360 14 00 Website: www.kenwerk.nl Auteurs Marije van de Grift Bernadette Dijkstra Annemarie de Mooij Eline van den Berg Met medewerking van Romy Chhik 2014 Kenwerk De digitale versie van Trends & cijfers recreatie is beschikbaar op de website van Kenwerk (www.kenwerk.nl/trendsencijfers). Overname voor eigen gebruik is toegestaan onder bronvermelding. Drukfouten en/of andere onvolkomenheden voorbehouden.

Voorwoord Voor u ligt Trends & cijfers recreatie 2014-2015. In deze rapportage gaan we in op het beroepsonderwijs, de arbeidsmarkt en de aansluiting tussen deze twee voor de sector. In 2014 hadden we nog altijd te maken met de effecten van de crisis van de afgelopen jaren. Het aantal faillissementen in 2014 is in vergelijking met 2013 gedaald, maar nog altijd veel hoger dan in 2008. Hoewel zich een kleine economische groei lijkt voor te doen, is deze niet krachtig genoeg om het aantal banen te laten toenemen. Met name voor de jeugd, startend op de arbeidsmarkt, is dit een probleem. In 2014 stond het bestrijden van de jeugdwerkloosheid dan ook volop in de belangstelling. Het UWV en CPB verwachten voor 2015 een kleine groei in het aantal banen. Dit betekent dat de arbeidsmarkt in 2015 nog steeds niet aan iedereen een passende baan kan bieden. In 2015 staan voor het mbo grote veranderingen op de agenda: De opheffing van de 17 kenniscentra beroepsonderwijs en bedrijfsleven. De wettelijke taken worden vanaf 1 augustus belegd bij de Stichting Samenwerking Beroepsonderwijs Bedrijfsleven (SBB). De invoering van de nieuwe Branche Kwalificatiestructuur (BKS). Belangrijk daarbinnen zijn de keuzedelen; hiermee kunnen onderwijsinstellingen snel inspelen op bijvoorbeeld veranderingen in het bedrijfsleven. Met de nieuwe structuur wordt het voor onderwijsinstellingen mogelijk om nauw aan te sluiten op arbeidsmarkt in hun regio. Omdat tot een arbeidsmarktrelevant opleidingsaanbod te komen en om (toekomstige) leerlingen inzicht te geven in het arbeidsmarktperspectief van een opleiding is informatie over de onderwijsen arbeidsmarkt cruciaal. Kenwerk voorziet hierin door middel van de publicatie Trends & cijfers 2014-2105. Vanaf 2015 zal een deel van deze informatie door de SBB worden gepubliceerd. Alien Cnossen Algemeen directeur Kenwerk

Inhoudsopgave Inleiding... 1 Leeswijzer... 3 Leren in de praktijk... 7 Onderwijs... 7 Leerbedrijven... 10 Kans op een stage... 11 Werken... 17 Arbeidsmarkt recreatie... 17 Vraag op de arbeidsmarkt... 19 Concurrentie op de arbeidsmarkt... 21 Kans op werk... 23 Samenvatting en vooruitblik... 29 Tabellenboek... 33 Bronnenlijst... 42 Verantwoording... 43 Afkortingen en begrippenlijst... 45

Inleiding Trends en cijfers Jaarlijks publiceert Kenwerk informatie over ontwikkelingen in het beroepsonderwijs en bedrijfsleven. Trends & cijfers recreatie bevat kwantitatieve informatie over beroepsopleidingen, het leren in de praktijk en de aansluiting op de arbeidsmarkt voor de recreatie. De andere sectoren waar Kenwerk zich op richt, horeca, bakkerij, reizen en facilitaire dienstverlening, worden beschreven in aparte publicaties. Het doel van Trends & cijfers recreatie is bij te dragen aan de afstemming van het onderwijsaanbod op de arbeidsmarktbehoefte, nationaal en regionaal. Vooral waar sprake is van overschotten of tekorten is beleidsmatige sturing van belang. Kenwerk vervult hierin een brugfunctie als kenniscentrum, met als uiteindelijke doel een goede aansluiting tussen onderwijs en bedrijfsleven in de betreffende sectoren. Deze publicatie geeft inzicht in de onderwijs- en arbeidsmarkt van de recreatiebranche en de optelsom van deze twee: de kans op een stage en de kans op werk. De rapportage onderscheidt zich van andere arbeidsmarktrapportages in deze branche omdat gerapporteerd wordt over de verschillende kwalificaties waarop opleidingen worden aangeboden in de recreatiebranche. Dit vertaalt zich in een hoog niveau van detail en diepgang. Rapporteren op kwalificatieniveau is mogelijk omdat Kenwerk als kenniscentrum beroepsonderwijs bedrijfsleven beschikt over unieke gegevensbronnen. Zo heeft Kenwerk inzicht in het aantal erkende leerbedrijven via het Register erkende leerbedrijven en zijn bij Kenwerk regionale adviseurs werkzaam die beschikken over jarenlange ervaring en uitgebreide kennis van de stage- en arbeidsmarkt in de sectoren horeca, bakkerij, reizen, recreatie en facilitaire dienstverlening. De gegevens worden in een breder perspectief geplaatst door ze te vergelijken met gegevens die ter beschikking worden gesteld door onder andere DUO, het ministerie van OCW, de Vereniging Hogescholen, CBS, Jobfeed (via SBB), UWV en brancheorganisaties. Doel en doelgroepen Trends & cijfers recreatie worden door Kenwerk gemaakt in het kader van zijn wettelijke taak en is met name bedoeld voor onderwijsinstellingen, bedrijfsleven en sociale partners. Zij kunnen informatie uit deze publicatie gebruiken voor de vormgeving en onderbouwing van hun beleid. De kans op een stage en de kans op werk zijn interessant voor iedereen die aan een (vervolg)opleiding wil beginnen of zich wil oriënteren op de arbeidsmarkt bij het zoeken naar een baan of het veranderen van werkomgeving. Vanzelfsprekend kan het rapport ook gebruikt worden door studiekeuze- en loopbaanadviseurs. In samenwerking met de andere kenniscentra verschijnt de prognose-informatie ook op www.kansopstage.nl en www.kansopwerk.nl. Trends & cijfers recreatie 2014-20155 1

Leeswijzer Opbouw Er zijn vijf publicaties Trends & cijfers, één voor elke sector waarop Kenwerk zich richt: horeca, bakkerij, reizen, recreatie en facilitaire dienstverlening. De publicaties zijn onafhankelijk van elkaar te lezen. Doordat de rapportages zo veel mogelijk parallel zijn opgebouwd, is het mogelijk een vergelijking te maken tussen de verschillende sectoren. Elke Trends & cijfers is opgebouwd uit twee delen: Leren in de praktijk en Werken. Leren in de praktijk beschrijft de ontwikkelingen in het onderwijs en de perspectieven op de stage- en leerbanenmarkt. Werken beschrijft de ontwikkelingen, de vraag en de concurrentie op de arbeidsmarkt gevolgd door de arbeidsmarktperspectieven per kwalificatie en regio. De publicatie eindigt met een samenvatting en vooruitblik en een tabellenboek. In het tabellenboek zijn alle in de tekst genoemde cijfers terug te vinden. Om de leesbaarheid van Trends & cijfers te vergroten, is de uitleg van begrippen en afkortingen, waar mogelijk, opgenomen in een begrippenlijst in plaats van in de tekst. De begrippenlijst vindt u achter in iedere Trends & cijfers. Daarnaast wordt er in Trends & cijfers gerapporteerd over schooljaren, bijvoorbeeld 2013-2014. Deze worden zo veel mogelijk afgekort naar het inschrijfjaar; in dit voorbeeld 2013. Kwalificaties In Trends & cijfers worden alleen kwalificaties beschreven waarop daadwerkelijk inschrijvingen zijn. Daarbij worden de kwalificaties steeds aangeduid met de meest recente termen. Een vergelijking met eerder gebruikte termen vindt u in het tabellenboek. Trends & cijfers recreatie 2014-20155 3

Leren in de praktijk Dit eerste hoofdstuk gaat over het middelbaar beroepsonderwijs in de recreatiebranche. We kijken naar aantallen leerlingen, diploma s en scholen. Vervolgens gaan we in op de doorstroom naar vervolgonderwijs of arbeidsmarkt en ten slotte belichten we de leerbedrijven en de kans op een stage. Onderwijs Voortgezet onderwijs In 2013 is het aantal leerlingen in het vmbo opnieuw gestegen. Sinds 2011 is het aantal leerlingen met 5% toegenomen. Het aantal leerlingen op het havo en vwo nam licht af ten opzichte van een jaar eerder, met ongeveer 4%. Op het vmbo volgen de meeste leerlingen, 40%, de theoretische leerweg. Dit percentage neemt de afgelopen jaren geleidelijk toe. Het totaal aantal vmbo- leerlingen is net als vorig jaar toegenomen met ongeveer drieduizend. Naast de theoretische leerweg hebben veel mbo-leerlingen recreatie een vooropleiding binnen de sectoren economie en zorg & welzijn. Binnen de sector economie is de afdeling handel & administratie het meest relevant. Binnen de sector zorg & welzijn geldt dit voor het intrasectorale programma (ISP) en voor verzorging. Het aantal leerlingen op deze afdelingen neemt de laatste jaren af. In 2013 zaten in totaal 39.821 leerlingen op de afdelingen handel & administratie, verzorging en zorg & welzijn-isp. Dat is een daling van 4% ten opzichte van het jaar ervoor en een daling van 39% ten opzichte van 2006. In onderstaande figuur is de relatieve ontwikkeling per opleiding opgenomen vanaf 2007. 0% 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013-10% -20% -30% -40% -50% -22% -39% -48% -60% Zorg & welzijn-isp Handel & administratie Verzorging Figuur 1: Relatieve afname ten opzichte van 2006 van vmbo-leerlingen zorg & welzijn-isp, handel & administratie en verzorging, 2007-2013. Bron: DUO (2014) Middelbaar beroepsonderwijs Vergeleken met vorig jaar zien we een daling in het aantal mbo-leerlingen. Het gaat om een daling van 1%. In 2013 was het totaal aantal leerlingen in het mbo 495.215. Het aantal leerlingen in de sector recreatie is na een aantal jaren van stijging het afgelopen jaar licht gedaald. In 2013 is het aantal leerlingen met 2,2% afgenomen naar 9.102 leerlingen. In onderstaande figuur zijn de mutaties van het aantal leerlingen van jaar op jaar weergegeven voor alle mbo-sectoren en de sector recreatie. Trends & cijfers recreatie 2014-20155 7

2013 2012-1,0% -2,2% -2,0% 2,1% 2011-0,9% 4,6% 2010 1,1% 18,0% -5% 0% 5% 10% 15% 20% Mbo totaal Mbo recreatie Figuur 2: Mutaties aantal leerlingen ten opzichte van het voorgaande jaar voor mbo totaal en mbo recreatie, 2010-2013 in percentages. Bron: DUO (2014) Kwalificatie en leerweg De sector recreatie kent opleidingen op drie niveaus. Deze opleidingen zijn bovendien zowel in de bol-leerweg als in de bbl-leerweg te volgen. De bol-leerweg wordt door 99% van de leerlingen gevolgd, één procent volgt de bbl-leerweg. In onderstaande tabel is het aantal mbo-leerlingen recreatie weergegeven, naar niveau en leerweg. De kwalificaties Leisure & hospitality host op niveau 3 en Leisure & hospitality executive op niveau 4 zijn de populairste opleidingen onder mboleerlingen recreatie met respectievelijk 1.702 en 2.916 leerlingen. Bbl Bol Niveau 2 Leisure & hospitality assistant 24 1.129 Medewerker watersportindustrie <10 11 Niveau 3 Informatiemedewerker 105 Receptionist 27 691 Frontofficemedewerker niveau 3 309 Leisure & hospitality host 24 1.678 Allround medewerker watersportindustrie <10 35 Niveau 4 Frontofficemanager <10 1.430 Frontofficemedewerker niveau 4 612 Hoofd informatie 80 Leisure & hospitality executive 15 2.901 Meewerkend voorman watersportindustrie 12 Totaal 109 8.993 Percentage totaal 1,20% 98,80% Figuur 3: Aantal mbo-leerlingen recreatie naar kwalificatie, niveau en leerweg, 2013. Bron: DUO (2014) Trends & cijfers recreatie 2014-20155 8

Scholen en leerlingen Bij 38 mbo-onderwijsinstellingen worden één of meer mbo-opleidingen recreatie aangeboden. Gemiddeld zijn er 240 leerlingen recreatie per school. Twee derde van de mbo-leerlingen recreatie heeft een vooropleiding in het vmbo gevolgd. 12% heeft alleen de basisvorming afgerond, 3% heeft alleen de basisschool afgerond. 15% is ingestroomd vanuit een andere mbo-opleiding, waarvan 10% vanuit een mbo-opleiding op niveau 1 of 2 en 5% vanuit een mbo 3- of 4-opleiding. 3%, ten slotte, heeft voorafgaand aan de opleiding het havo of vwo afgerond. 15% 3% 3% 12% 66% Basisonderwijs Basisvorming Vmbo Mbo Havo/vwo Figuur 4: Vooropleiding van mbo-leerlingen recreatie, 2013. Bron: DUO (2014) Gediplomeerden: door- en uitstroom In schooljaar 2012-2013 hebben 2.924 leerlingen een mbo-diploma recreatie behaald. De meeste diploma s (80%) waren voor bol-leerlingen. 17% van de diploma s ging naar bbl-leerlingen. Daarnaast was 3% van de diploma s voor zogenaamde extraneus- of examenleerlingen. Deze leerlingen zijn alleen ingeschreven voor de examens en niet voor onderwijs of begeleiding. Van de mbo-gediplomeerden recreatie in 2013 stroomt 54% direct de arbeidsmarkt op. 29% kiest voor een vervolgopleiding in het mbo en 17% voor een vervolgopleiding in het hbo. Deze percentages zijn vergelijkbaar met voorgaande jaren. In onderstaande figuur wordt de gediplomeerde doorstroom weergegeven voor mbo recreatie vanaf 2010. Figuur 5: Doorstroom gediplomeerden naar jaar voor mbo recreatie. Bron: DUO (2011-2014) Wanneer we kijken naar de doorstroom per kwalificatie valt op dat leerlingen op alle niveaus vaak doorstromen naar de arbeidsmarkt. Niveau 3 leerlingen kiezen na hun opleiding grofweg in de helft van de gevallen voor een vervolgopleiding op het mbo en voor de andere helft voor de arbeidsmarkt. Uitzondering hierop is de Allround medewerker watersportindustrie, maar het gaat hier maar om 15 leerlingen. Van de niveau 4 leerlingen die hun diploma hebben gehaald gaat grofweg een derde de arbeidsmarkt op, het andere derde deel kiest voor een vervolgopleiding op het hbo. Trends & cijfers recreatie 2014-20155 9

Mbo Hbo Arbeidsmarkt Niveau 2 Leisure & hospitality assistant 58% 42% Medewerker watersportindustrie 44% 56% Niveau 3 Receptionist 45% 1% 54% Informatiemedewerker 40% 60% Leisure & hospitality host 49% 1% 51% Allround medewerker watersportindustrie 80% 20% Niveau 4 Frontoffice manager 2% 31% 67% Hoofd informatie 1% 36% 63% Leisure & hospitality executive 2% 45% 53% Meewerkend voorman watersportindustrie 33% 67% Totaal 29% 17% 54% Figuur 6: Doorstroom gediplomeerden naar kwalificatie en niveau. Bron: DUO (2014) Leerbedrijven Praktijkleren door middel van stages en leerbanen is een belangrijk element in het mbo. De stages en leerbanen van de leerlingen moeten plaatsvinden bij erkende leerbedrijven. Kenwerk beheert het Register erkende leerbedrijven voor de recreatiebranche. Medio 2014 zijn 1.948 mboleerbedrijven erkend voor de sector recreatie in Nederland en nog eens 720 in het buitenland. De meeste buitenlandse leerbedrijven zitten in Frankrijk gevolgd door Spanje en Italië. Het aantal leerbedrijven in het buitenland is ten opzichte van 2013 afgenomen met circa 200 leerbedrijven. Het aantal Nederlandse leerbedrijven is toegenomen met bijna 200 leerbedrijven. Leerbedrijven hebben vaak erkenningen voor meerdere kwalificaties. Bovendien kunnen leerbedrijven uit een bepaalde sector ook erkend zijn voor een kwalificatie die tot een andere sector behoort. Het aantal leerbedrijven per kwalificatie kan hierdoor hoger uitvallen dan het totaal absoluut aantal leerbedrijven in de sector. Bij deze laatste telling worden namelijk alleen de leerbedrijven meegenomen die op basis van hun hoofdactiviteit erkend zijn voor een bepaalde sector. In figuur 7 is per recreatiekwalificatie weergegeven hoeveel erkende leerbedrijven er zijn in Nederland. Erkende leerbedrijven Niveau 2 Leisure & hospitality assistant 1.170 Medewerker watersportindustrie 159 Niveau 3 Informatiemedewerker 681 Receptionist 1.139 Leisure & hospitality host 1.418 Allround medewerker watersportindustrie 165 Niveau 4 Frontofficemanager 974 Hoofd informatie 500 Leisure & hospitality executive 1.363 Meewerkend voorman watersportindustrie 37 Figuur 7: Erkende leerbedrijven naar kwalificatie. Peildatum 16 juni 2014. Bron: Kenwerk (2014) Trends & cijfers recreatie 2014-20155 10

Kans op een stage Deze paragraaf geeft een indicatie van de kans op een stage voor de kwalificaties in de recreatiebranche. De perspectieven zijn samengesteld op basis van leerlingaantallen per kwalificatie en het aantal leerbedrijven. In het algemeen hebben bedrijven een voorkeur voor stagiaires op niveau 3 of 4. Voor leerlingen die een plek op niveau 1 of 2 zoeken is het lastiger. Zij moeten dan bijvoorbeeld verder reizen voor hun stage. De ruimte die bedrijven voor stagiaires hebben is seizoensgebonden. Voor een specifieke stage reizen leerlingen soms ver. De kans op een stage voor leisure & hospitality is over het algemeen voldoende. De kans op stage is voor niveau 3 veelal ruim voldoende. Op niveau 4 is het minder makkelijk een stageplaats te vinden. De kans op een stage voor de frontoffice-opleidingen wisselt per regio maar is overwegend goed te noemen. In een aantal regio s is het aantal bedrijven in de toeristische informatie (zoals VVV s, ANWB) gedaald. In de watersportindustrie blijven de stageperspectieven goed. Dit is wel sterk regionaal gebonden. Slechts één school in Noord-Nederland biedt watersportopleidingen aan. In de tabellen op de volgende pagina is per regio en kwalificatie de kans op een stage weergegeven. De kleuren geven een indicatie van de perspectieven. De categorieën zijn als volgt ingedeeld: Goed Ruim voldoende Voldoende Matig Gering Niet beschikbaar 100%/26% 25%/11% 10%/-10% -11%/-25% -26%/-100% De percentages verwijzen naar de relatieve kans op een stage: welk percentage van de leerlingen kan geplaatst worden op basis van het beschikbaar aantal leerbedrijven in de regio. Trends & cijfers recreatie 2014-20155 11

Noord Oost IJssel- Midden- Steden- Zuid- Drenthe Friesland Groningen Achterhoek Food Valley Vechtstreek Gelderland Rivierenland driehoek Twente Gelderland Niveau 2 Leisure & hospitality assistant Medewerker watersportindustrie Niveau 3 Leisure & hospitality host Allround medewerker watersportindustrie Receptionist Informatiemedewerker Niveau 4 Leisure & hospitality executive Frontofficemanager Hoofd informatie Meewerkend voorman watersportindustrie Bronnen: DUO (2014) en Kenwerk (2014) Trends & cijfers recreatie 2014-20155 12

Middenwest Noordwest Gooi- en Haag- Holland- Midden- Midden- Oost- ZH- Groot- NH- Zaanstreek- Zuid- Flevoland Vechtstreek landen Rijnland Holland Utrecht Utrecht Centraal Amsterdam Noord Waterland Kennemerland Niveau 2 Leisure & hospitality assistant Medewerker watersportindustrie Niveau 3 Leisure & hospitality host Allround medewerker watersportindustrie Receptionist Informatiemedewerker Niveau 4 Leisure & hospitality executive Frontofficemanager Hoofd informatie Meewerkend voorman watersportindustrie Bronnen: DUO (2014) en Kenwerk (2014) Trends & cijfers recreatie 2014-20155 13

Zuidwest Zuidoost Drecht- Rijn- West- Helmond- Midden- Midden- Noord- Noordoost- Zuid- Zuidoost- steden Gorinchem mond Brabant Zeeland De Peel Brabant Limburg Limburg Brabant Limburg Brabant Niveau 2 Leisure & hospitality assistant Medewerker watersportindustrie Niveau 3 Leisure & hospitality host Allround medewerker watersportindustrie Receptionist Informatiemedewerker Niveau 4 Leisure & hospitality executive Frontofficemanager Hoofd informatie Meewerkend voorman watersportindustrie Bronnen: DUO (2014) en Kenwerk (2014) Trends & cijfers recreatie 2014-2015 14

Werken Dit deel beschrijft de arbeidsmarkt in de recreatiebranche. Het gaat in op het aantal bedrijven, het aantal werknemers en geeft een beeld van de arbeidsmarkt. De laatste paragrafen belichten de kans op werk vanuit verschillende invalshoeken: de vraag op de arbeidsmarkt, de concurrentie op de arbeidsmarkt en tot slot, de kans op werk per regio en per mbo-kwalificatie. Arbeidsmarkt recreatie Verblijfsrecreatie en sport- en dagrecreatie Bedrijven Het CBS rapporteert 5.145 bedrijven in de categorie verblijfsrecreatie. Dit aantal is opnieuw hoger dan het vorige jaar. Deze stijging is het gevolg van de groei in de verhuur van vakantiehuisjes. Het aantal kampeerterreinen en jeugdherbergen en vakantiekampen blijft nagenoeg gelijk. De kleinere categorie sport- en dagrecreatie telt 310 zwembaden, 795 sportaccommodaties, 320 buitensportbedrijven en 305 pret- en themaparken. Het totaal aantal bedrijven in deze categorie is licht gestegen ten opzichte van vorig jaar. Deze stijging is het gevolg van de groei van het aantal buitensportbedrijven (van 285 in 2013 naar 320 in 2014). De overige bedrijven in de categorie zijn (nagenoeg) gelijk gebleven. Het toegenomen aanbod van vrijetijdsbesteding afgelopen jaren gaat gepaard met een stabiele vraag van de consument. Een consument die als gevolg van de crisis minder te besteden heeft en actief (online) op zoek is naar kortingen. De BrancheBarometer Dagrecreatie (Rabobank, 2014) schrijft dan ook over een vechtersmarkt. 3.500 3.000 2.500 2.000 1.500 1.000 500 0 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2965 2090 795 320 305 90 Verhuur van vakantiehuisjes Kampeerterreinen Sportaccommodaties Zwembaden Pret- en themaparken Buitensport Jeugdherbergen en vakantiekampen Figuur 8: Aantal bedrijven in de verblijfsrecreatie en sport- en dagrecreatie per deelsector en per jaar. Bron: CBS (2014) SBI 2008: 55201, 55202, 5530, 93111, 93119, 93129 en 93211 Trends & cijfers recreatie 2014-2015 17

Werknemers 1 Uit de arbeidsmarktmonitor van het Sociaal Fonds Recreatie (SFRecreatie) blijkt dat de meeste werknemers werkzaam zijn bij vakantiehuisjes of bungalowparken. De arbeidsmarktmonitor richt zich echter alleen op de verblijfsrecreatie en zwembaden en kijkt naar het gemiddeld aantal werknemers in loondienst. Dit aantal is met 46 het hoogst bij bungalowparken. Daarna volgen gemengde bedrijven met zestien en zwembaden met vijftien werknemers. Bij campings zijn gemiddeld het laagst aantal werknemers in loondienst: zeven. In 2011 zijn er gemiddeld zeven vaste medewerkers in dienst getreden bij recreatiebedrijven. Daarnaast zijn er gemiddeld dertien uitzendkrachten en payrollers aangenomen. De gemiddelde uitstroom betreft vier vaste medewerkers en drie uitzendkrachten en payrollers. Ruim de helft van de werknemers in de verblijfsrecreatie- en zwembadbranche is laag opgeleid. Een aantal jaren geleden was het merendeel van hen nog middelbaar opgeleid. Een mogelijke oorzaak is de toegenomen instroom van het aantal scholieren en studenten dat nog een opleiding volgt. Watersportindustrie Bedrijven en werknemers De watersportindustrie omvat drie groepen van activiteiten 2 : productieactiviteiten via de jachtbouw, handelsactiviteiten (zowel groot- als kleinhandel) en dienstverlenende activiteiten (scheeps-, jachthaven- of pleziervaartgerelateerde activiteiten). De watersportindustrie is één van de elf sectoren die deel uitmaken van de Nederlandse Maritieme Cluster. Andere sectoren zijn bijvoorbeeld de zeevaart, binnenvaart en de scheepsbouw. Het CBS toont aan dat het aantal bedrijven in de watersportindustrie is afgenomen van 1.500 in 2009 tot 1.375 in 2014. Met name de daling van het aantal bedrijven in de bouw van recreatieschepen heeft hieraan bijgedragen (965 in 2009 tot 825 in 2014). Het aantal bedrijven in de roei-, kano-, zeil- en surfsport is de afgelopen jaren juist licht gestegen (140 in 2009 tot 180 in 2014). De brancheorganisatie van de watersportindustrie HISWA herkent zich niet in de indeling van het CBS en publiceert eigen cijfers over de aard, omvang en ontwikkelingen in de watersportindustrie. Zij baseren zich hierbij op eigen (leden)onderzoek, CBS, NBTC, ICOMIA en de inzet van externe onderzoeksbureaus. Volgens HISWA (2014) telde Nederland in 2013 ongeveer 4.000 watersportbedrijven (jachtwerven, jachthavens, verhuurbedrijven, zeil- en vaarscholen, architecten, importeurs motoren, importeurs jachten, experts, makelaars, reparatie- en onderhoudsbedrijven). Dit is een afname van 200 bedrijven ten opzichte van 2010. In 2012 waren 11.656 personen werkzaam in de watersportindustrie (Ecorys, 2014). Dit is een lichte daling ten opzichte van het voorgaande jaar (11.880 werkzame personen). Tot 2008 toonde de werkgelegenheid in de watersportindustrie nog een licht stijgende lijn. Daarna heeft de economische crisis geleid tot een daling in de werkgelegenheid. 1 Deze paragraaf maakt gebruik van eerder gepubliceerde informatie uit Trends & cijfers recreatie 2013-2014. Op het moment van publiceren van de huidige rapportage is er geen recentere informatie op het gewenste detailniveau beschikbaar. 2 De genoemde activiteiten hebben betrekking op een ruimer geheel dan alleen het domein van de recreatiegerelateerde dienstverlening waar de kwalificaties Medewerker watersportindustrie, Allround medewerker watersportindustrie en Meewerkend voorman watersportindustrie onder vallen. Trends & cijfers recreatie 2014-2015 18

13000 12800 12600 12400 12200 12000 11800 11600 11400 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 11656 werkzame personen Figuur 9: Aantal werkzame personen in de watersportindustrie. Bron: Ecorys (2014) ANWB en VVV Bedrijven en werknemers Binnen de indeling van het CBS vallen ANWB en VVV onder de categorie reisinformatie- en reserveerbureaus. Deze categorie telt 1.090 vestigingen. Dit is een lichte daling ten opzichte van het voorgaande jaar (1.105 vestigingen). Zowel de VVV als de ANWB presenteren zelf ook gegevens over het aantal vestigingen. Het aantal ANWB-winkels is in de periode 2011 2014 gedaald van 112 naar 76 winkels (ANWB, 2014). Het aantal medewerkers bij de ANWB is in deze periode redelijk stabiel gebleven. In 2013 (peildatum 31 december) werkten 4.832 medewerkers bij de ANWB. De VVV telde in 2013 (peildatum 31 december) 43 werknemers (VVV, 2014). Het aantal vestigingen is de afgelopen jaren flink afgenomen. In de periode 2009 2013 is het aantal vestigingen met bijna 30% gedaald (van 238 naar 167 locaties). Voor veel vestigingen is een shopin-shop formule in de plaats gekomen. De VVV zet daarnaast in op digitalisering. Er is een groeiend aantal digitale informatiezuilen beschikbaar in openbare ruimtes door het hele land. In 2014 telt Nederland 198 VVV-informatiebalies en 106 digitale informatiezuilen. Vraag op de arbeidsmarkt Onderstaande gegevens zijn afkomstig uit de Jobfeed-vacaturebank. Jobfeed heeft toegang tot alle vacatures op internet. Kenwerk heeft vanuit zijn expertise beroepen uit de vacaturetitels gekoppeld aan mbo-kwalificaties en mbo-niveaus. Een deel van het totaal aantal vacatures, zeker in de recreatiebranche, wordt echter niet op internet geplaatst. Daarom zijn de vacatures door middel van ophoogfactoren opgehoogd om de realiteit zo goed mogelijk te benaderen. De cijfers vormen een indicatie van de ontwikkeling en spreiding van het aantal vacatures. Trends & cijfers recreatie 2014-2015 19

Aantal vacatures per richting In de periode van december 2013 tot en met juli 2014 zijn er ongeveer 1.400 vacatures voor functies in de recreatiebranche ontstaan. Dit is een toename van 9% ten opzichte van dezelfde periode in 2013. Vooral bij de beroepsgroep leisure & hospitality is een sterke stijging van het aantal vacatures zichtbaar. Dit heeft te maken met het seizoensgebonden karakter van deze beroepsgroep. 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 787 647 7 2011 2012 2013 2014* Frontoffice Leisure & hospitality Watersportindustrie Figuur 10: Aantal vacatures recreatiebranche, januari t/m juli 2011-2014*. Bron: Jobfeed, bewerking Kenwerk (2014) *2014 is afwijkende periode: december 2013 t/m juli 2014. Aantal vacatures per regio Bij een groot deel van de vacatures is de standplaats van de functie onbekend. Dit geldt zeker voor de beroepsgroep leisure & hospitality waarbij in 31% van de ontstane vacatures geen locatie is opgegeven. Het is mogelijk dat het hierbij gaat om recreatieteams die worden ingehuurd door grote recreatieorganisaties voor seizoenswerk in binnen- en buitenland. Bij de overige vacatures blijkt de regio Midden-Utrecht koploper is met 50 vacatures. Voor frontoffice is de vraag naar nieuw personeel veruit het grootst in Groot-Amsterdam, gevolgd door Haaglanden en Zuid- Limburg. Er zijn elf regio s waar minder dan 10 vacatures voor de recreatiebranche zijn ontstaan, met name in het oosten van het land (Achterhoek, IJssel-Vechtstreek, Rivierenland, Zuid- Gelderland). Groot-Amsterdam Zuid-Limburg Haaglanden Midden-Utrecht Rijnmond Groningen Zeeland Zuid-Kennemerland West-Brabant Zuidoost-Brabant 30 33 56 27 59 24 50 26 30 16 39 7 47 17 35 14 29 10 31 201 0 50 100 150 200 250 Leisure & hospitality Frontoffice Figuur 11: Tien arbeidsmarktregio s met de meeste ontstane vacatures recreatiebranche, december 2013 t/m juli 2014. Bron: Jobfeed, bewerking Kenwerk (2014) Trends & cijfers recreatie 2014-2015 20

Concurrentie op de arbeidsmarkt Schoolverlaters van de mbo-opleidingen in de recreatiebranche ondervinden op de arbeidsmarkt concurrentie van andere schoolverlaters en andere niet-werkende werkzoekenden in diezelfde richting. Het aantal niet-werkende werkzoekenden kan niet volledig in kaart gebracht worden. Enerzijds heeft dit te maken met het feit dat niet alle werkzoekenden zich inschrijven bij het UWV. Dit geldt met name voor jongeren omdat zij vaak niet in aanmerking komen voor een uitkering. Anderzijds kan het voorkomen dat iemand die staat ingeschreven als werkzoekende niet direct inzetbaar is op de arbeidsmarkt. Figuur 12 toont de ontwikkeling van het aantal niet-werkende werkzoekenden dat ingeschreven staat bij het UWV voor functies in het verlengde van de opleidingsrichtingen leisure & hospitality 3 en frontoffice 4. Het gaat alleen om niet-werkende werkzoekenden die korter dan een halfjaar zijn ingeschreven en mbo-gediplomeerd zijn. Deze groep kan als een directe concurrent van de schoolverlaters gezien worden omdat zij een relatief kleine afstand tot de arbeidsmarkt hebben. 4000 3500 3000 2891 3361 2500 2000 FO - 2013 FO -2014 1500 L&H - 2013 1000 795 891 L&H - 2014 500 0 Figuur 12: Aantal niet-werkende werkzoekenden per maand 2013-2014. Bron: UWV (2014) Zowel voor frontoffice als leisure & hospitality is het beeld uit 2013 grofweg gelijk aan de maanden van 2014. Voor frontoffice is het aantal niet-werkenden werkzoekenden licht gedaald en voor leisure & hospitality is dat aantal en daarmee dus de concurrentie voor schoolverlaters, iets gestegen. 3 Het gaat om de functies recreatie- en activiteitenbegeleider, campingbeheerder en bedrijfsleiders van attractieparken, jeugdherbergen, vakantiecentra, waterrecreatiebedrijven en zwembaden. 4 Het gaat om de functies receptionist, frontofficemanager en toeristisch informant. Trends & cijfers recreatie 2014-2015 21

Noord Overijssel en Gelderland Noord Rijnmond Midden- en Oost Brabant Utrecht en Flevoland Gelderland Midden en Zuid Den Haag en Leiden West Brabant en Zeeland Noord Holland Noord Limburg Groot Amsterdam 681 550 570 537 452 475 462 443 422 413 453 394 422 351 300 299 379 299 338 297 228 226 0 200 400 600 800 2014 2013 Figuur 13: Aantal niet-werkende werkzoekenden per regio, januari 2013-2014. Bron: UWV (2014) Om een onderlinge vergelijking te maken per regio 5, is gekeken naar het aantal niet-werkende werkzoekenden in de maand januari. Dit aantal is in 2014, net als een jaar eerder, het hoogst in de regio s Noord en Overijssel en Gelderland-Noord. In deze regio s ervaren schoolverlaters naar verwachting dan ook veel concurrentie op de arbeidsmarkt. In de meeste regio s is het aantal niet-werkende werkzoekenden toegenomen ten opzichte van een jaar eerder. In de regio Groot-Amsterdam is het aantal niet-werkende werkzoekenden dat een baan zoekt in de recreatiebranche het laagst. In deze regio is de concurrentie op de arbeidsmarkt in verhouding dan ook lager. Omdat de recreatiebranche een zeer seizoengevoelige branche is, is ook gekeken naar het aantal niet-werkende werkzoekenden in de maand juli; zie figuur 14. Hierbij zien we dat in alle regio s het aantal werkzoekenden is afgenomen ten opzichte van januari. Overijssel en Gelderland Noord Rijnmond Noord Utrecht en Flevoland Midden- en Oost Brabant Den Haag en Leiden Gelderland Midden en Zuid Noord Holland Noord Limburg West Brabant en Zeeland Groot Amsterdam 415 434 378 428 413 415 384 382 415 355 300 338 333 320 255 265 260 256 222 208 175 200 0 200 400 600 2014 2013 Figuur 14: Aantal niet-werkende werkzoekenden per regio, juli 2013-2014. Bron: UWV 5 Voor de overzichtelijkheid en vanwege lage aantallen heeft het UWV de 35 arbeidsmarktregio s geclusterd onder 11 hoofdregio s. De arbeidsmarktregio s per hoofdregio staan weergegeven in het tabellenboek. Trends & cijfers recreatie 2014-2015 22

Kans op werk Kans op werk is een indicator voor het arbeidsmarktperspectief van een gediplomeerde schoolverlater (beginnend beroepsbeoefenaar) in het verlengde en op het niveau van de gevolgde opleiding. De indicator is gebaseerd op de verhouding tussen vraag en aanbod op de arbeidsmarkt. De arbeidsmarktperspectieven voor gediplomeerden van de recreatieopleidingen wisselen sterk per regio en kwalificatie. Het grootste gedeelte van de vacatures in de recreatiebranche is seizoensgebonden. Daarnaast is de concurrentie op de arbeidsmarkt in de meeste regio s toegenomen. Voor leisure & hospitality zijn de kansen vooral gering tot voldoende. Hoewel de vraag wat is toegenomen is door ook een toename van het aantal gediplomeerden de kans op werk niet gunstiger geworden. Voor frontoffice zijn de perspectieven matig tot voldoende. In een aantal stedelijke gebieden is de kans op werk voor een receptionist goed. Opleidingen in de watersportindustrie worden op dit moment slechts op één school aangeboden. Gediplomeerden hebben dus weinig last van concurrentie op de arbeidsmarkt. Bovendien is er vraag naar medewerkers met branchespecifieke kennis en ervaring. De arbeidsmarktperspectieven voor schoolverlaters van deze richtingen zijn dan ook voldoende. In de tabellen op de volgende pagina s is per regio en kwalificatie de kans op werk weergegeven. De kleuren geven een indicatie van de arbeidsmarktperspectieven. De categorieën zijn als volgt ingedeeld: Goed Ruim voldoende Voldoende Matig Gering Niet beschikbaar Trends & cijfers recreatie 2014-2015 23

Noord Oost IJssel- Midden- Steden- Zuid- Drenthe Friesland Groningen Achterhoek Food Valley Vechtstreek Gelderland Rivierenland driehoek Twente Gelderland Niveau 2 Leisure & hospitality assistant Medewerker watersportindustrie Niveau 3 Leisure & hospitality host Allround medewerker watersportindustrie Receptionist Informatiemedewerker Niveau 4 Leisure & hospitality executive Frontofficemanager Hoofd informatie Meewerkend voorman watersportindustrie Bronnen: DUO (2014) en Jobfeed, bewerking Kenwerk (2014) Trends & cijfers recreatie 24

Middenwest Noordwest Gooi- en Haag- Holland- Midden- Midden- Oost- ZH- Groot- NH- Zaanstreek- Zuid- Flevoland Vechtstreek landen Rijnland Holland Utrecht Utrecht Centraal Amsterdam Noord Waterland Kennemerland Niveau 2 Leisure & hospitality assistant Medewerker watersportindustrie Niveau 3 Leisure & hospitality host Allround medewerker watersportindustrie Receptionist Informatiemedewerker Niveau 4 Leisure & hospitality executive Frontofficemanager Hoofd informatie Meewerkend voorman watersportindustrie Bronnen: DUO (2014) en Jobfeed, bewerking Kenwerk (2014) Trends & cijfers recreatie 25

Zuidwest Zuidoost Drecht- Rijn- West- Helmond- Midden- Midden- Noord- Noordoost- Zuid- Zuidoost- steden Gorinchem mond Brabant Zeeland De Peel Brabant Limburg Limburg Brabant Limburg Brabant Niveau 2 Leisure & hospitality assistant Medewerker watersportindustrie Niveau 3 Leisure & hospitality host Allround medewerker watersportindustrie Receptionist Informatiemedewerker Niveau 4 Leisure & hospitality executive Frontofficemanager Hoofd informatie Meewerkend voorman watersportindustrie Bronnen: DUO (2014) en Jobfeed, bewerking Kenwerk (2014) Trends & cijfers recreatie 2014-2015 26

Samenvatting en vooruitblik Aantal leerlingen mbo recreatie daalt Voor het eerst is na een paar jaar het aantal leerlingen dat staat ingeschreven voor een mbokwalificatie recreatie gedaald. In 2013-2014 zijn er in totaal 9.102 leerlingen ingeschreven. Bij meer dan de helft gaat het om een opleiding op niveau 4 en bijna alle leerlingen volgen hun opleiding in de beroepsopleidende leerweg (bol). Vanuit het bedrijfsleven is er met name vraag naar zelfstandig werkende medewerkers in de recreatie. Dit zorgt ervoor dat in veel gevallen bedrijven de voorkeur geven aan een niveau 3- boven een niveau 2-leerling bij een stage of het werven van nieuw personeel. Er zijn in 2014 in Nederland een kleine 2.000 leerbedrijven erkend voor stages/leerbanen recreatie. Daarnaast zijn er nog 720 bedrijven in het buitenland erkend. Doorstroom gediplomeerden naar mbo daalt licht Uit de cijfers over de doorstroom van gediplomeerden recreatie blijkt dat 54% kiest voor het betreden van de arbeidsmarkt. 17% gaat doorleren in het hbo en 29% in het mbo. Ten opzichte van vorig jaar is het aandeel leerlingen dat doorleert in het mbo gedaald en het aandeel dat gaat werken, gestegen. Matige arbeidsmarktperspectieven voor gediplomeerden leisure & hospitality In de recreatiebranche is het grootste aanbod van vacatures seizoensgebonden. Daarnaast is de concurrentie op de arbeidsmarkt groter geworden voor de schoolverlater omdat het aantal nietwerkende werkzoekenden in veel regio s is toegenomen ten opzichte van een jaar eerder. De arbeidsmarktperspectieven voor gediplomeerden van de leisure & hospitality-opleidingen zijn over het algemeen dan ook matig te noemen. Vergroten kansen niveau 2 leisure & hospitality De recreatiebranche heeft samen met de sectoren zorg & welzijn, sport & bewegen en facilitaire dienstverlening de wens om hun niveau 2 kwalificatie te verbreden om de arbeidsmarktrelevantie te vergroten. Er is één breed kwalificatiedossier voor niveau 2 voor deze sectoren ontwikkeld. Dit dossier leidt op tot verschillende beroepen in de verschillende contexten. Grote steden bieden beste perspectieven voor frontofficemedewerkers Voor frontoffice is de vraag naar nieuw personeel het grootst in en rond grote steden, zoals Amsterdam, Den Haag en Utrecht. In deze regio s is het aantal vacatures relatief hoog en het aantal niet-werkende werkzoekenden laag. Nieuw kwalificatiedossier Travel, leisure & hospitality biedt brede mogelijkheden Om de mogelijkheden voor leerlingen in de toeristisch-recreatieve sector op de arbeidsmarkt te verbreden, is een breed kwalificatiedossier voor niveau 3 en 4 ontwikkeld. Dit is een samenvoeging van de oude kwalificatiedossiers Frontoffice, Leisure & hospitality en Reizen. De kern van het profiel travel & hospitality is klant-/gastgerichtheid en commerciële dienstverlening. Hiermee kan de leerling gaan werken in de volgende contexten: hotellerie, VVV, ANWB en de reisbranche. De kern van het profiel leisure & hospitality is het uitvoeren van frontofficewerkzaamheden en het organiseren van activiteiten in de vrijetijdscontext.

Tabellenboek Overzicht regio s District 6 Hoofdregio UWV Arbeidsmarktregio Noord Noord Drenthe Oost Overijssel en Gelderland-Noord Gelderland-Midden en -Zuid Friesland Groningen IJssel-Vechtstreek Stedendriehoek Twente Achterhoek Food Valley Midden-Gelderland Rivierenland Zuid-Gelderland Middenwest Utrecht en Flevoland Flevoland Den Haag en Leiden Gooi- en Vechtstreek Midden-Utrecht Oost-Utrecht Haaglanden Holland-Rijnland Midden-Holland Zuid-Holland-Centraal Noordwest Groot-Amsterdam Groot-Amsterdam Noord-Holland-Noord Noord-Holland-Noord Zaanstreek-Waterland Zuid-Kennemerland Zuidwest Rijnmond Drechtsteden Zuidoost West-Brabant en Zeeland Midden- en Oost- Brabant Limburg Gorinchem Rijnmond West-Brabant Zeeland Helmond-De Peel Midden-Brabant Noordoost-Brabant Zuidoost-Brabant Noord-Limburg Midden-Limburg Zuid-Limburg 6 De zes districten die in de rapportage gebruikt worden, zijn gebaseerd op de vroegere CWI-districten. Trends & cijfers recreatie 2014-20155 33

Kwalificaties Kenwerk Recreatie Naam kwalificatie Crebo-nummers Oude benamingen Niveau 2 Aqua & leisure assistant 94080 Leisure & hospitality assistant 94110 10396 Medewerker recreatie Medewerker watersportindustrie 94960 Niveau 3 Aqua & leisure host 93240 90630 Allround medewerker watersportindustrie 93370 94970 10887 Medewerker watersportindustrie Leisure & hospitality host 94120 90670 10391 Frontofficemedewerker niveau 3 90620 Receptionist 90622 10398 Informatiemedewerker Niveau 4 90621 10392 Aqua & leisure executive 93330 90681 Leisure & hospitality executive 94130 90688 10382 Frontofficemedewerker niveau 4 94070 Frontofficemanager 94072 Hoofd informatie 94071 90684 10383 Meewerkend voorman watersportindustrie 94980 Zelfstandig werkend medewerker recreatie Zelfstandig werkend medewerker toeristische informatie Middenkaderfunctionaris recreatie Middenkaderfunctionaris toeristische informatie N.b. Om de leesbaarheid te vergroten, zijn kwalificaties die betrekking hebben op eindtermenonderwijs en kwalificaties vanuit het beroepsgerichte onderwijs samengenomen waar deze enigszins met elkaar te vergelijken zijn.

Leren in de praktijk 1. Aantal leerlingen bovenbouw vmbo, havo en vwo 2009-2013 2009 2010 2011 2012 2013 VM2 2.600 3.900 3.700 Vmbo 205.100 200.300 201.100 208.101 211.564 Havo 108.800 110.300 110.600 113.700 111.202 Vwo 120.900 121.900 120.800 120.800 117.168 Bron: Ministerie van OCW (2014) 2. Aantal vmbo-leerlingen 3 e en 4 e leerjaar per sector 2009-2013 2009 2010 2011 2012 2013 Economie 30.762 28.600 26.357 24.765 24.215 Landbouw 16.921 15.602 15.772 15.551 15.636 Techniek 31.697 28.743 27.134 25.740 26.341 Zorg & welzijn 33.539 31.119 30.338 29.750 29.583 Intersectorale programma's 14.934 18.756 25.752 30.675 31.581 Theoretische leerweg 77.065 77.064 78.583 81.620 84.208 Totaal 204.918 199.884 203.936 208.101 211.564 Bron: DUO (2010-2014) 3. Aantal vmbo-leerlingen Z&W-ISP, H&A en verzorging 3 e en 4 e leerjaar 2009-2013 2009 2010 2011 2012 2013 Zorg & welzijn-isp 18.229 16.838 16.588 16.719 16.298 Handel & administratie 17.289 15.386 14.184 13.617 12.594 Verzorging 12.581 11.711 11.488 10.997 10.929 Totaal 48.099 43.935 42.260 41.333 39.821 Bron: DUO (2010-2014) 4. Aantal mbo-leerlingen recreatie 2009-2013 2009 2010 2011 2012 2013 Bol 5.575 5.705 5.736 8.368 8.993 Bbl 443 261 181 936 109 Totaal 6.018 5.966 5.917 9.304 9.102 Bron: DUO (2010-2014) 5. Aantal mbo-leerlingen recreatie per kwalificatie en per leerweg 2013 Bbl Bol Totaal Niveau 2 Leisure & hospitality assistant 24 1.129 1.153 Medewerker watersportindustrie <10 11 19 Niveau 3 Informatiemedewerker 105 105 Receptionist 27 691 718 Frontofficemedewerker niveau 3 309 309 Leisure & hospitality host 24 1.678 1.702 Allround medewerker watersportindustrie <10 35 43 Niveau 4 Frontofficemanager <10 1.430 1.433 Frontofficemedewerker niveau 4 612 612 Hoofd informatie 80 80 Leisure & hospitality executive 15 2.901 2.916 Meewerkend voorman watersportindustrie 12 12 Totaal 109 8.993 9.102 Percentage totaal 1,2% 98,8% 100% Bron: DUO (2014)

6. Mutaties aantal mbo-leerlingen recreatie per kwalificatie en per leerweg 2013 t.o.v. 2012, absolute aantallen Bbl Bol Totaal Niveau 2 Leisure & hospitality assistant -52 60 <10 Medewerker watersportindustrie Niveau 3 Allround medewerker watersportindustrie -17-47 -64 Frontoffice medewerker niveau 3-526 178-348 Informatiemedewerker 144 144 Leisure & hospitality host -11-21 -32 Receptionist <10 <-10 <10 Niveau 4 Frontoffice manager -203 430 227 Frontoffice medewerker niveau 4-229 -229 Hoofd Informatie -73-73 Leisure & hospitality executive -26 182 156 Meewerkend voorman watersportindustrie <10 <10 Totaal -827 625-202 Bron: DUO (2013, 2014) 7. Aantal mbo-leerlingen recreatie per regio en per school 2013 Regio School Aantal leerlingen Noord Alfa-college 114 Noorderpoort 214 Drenthe College 90 ROC Friese Poort 74 Friesland College 329 ROC Aventus 198 Deltion College 66 Landstede 270 Rijn IJssel 266 Oost ROC A12 104 Graafschap College 98 ROC Nijmegen 214 ROC Rivor 42 ROC van Twente 331 MBO Amersfoort 132 MBO Utrecht 76 Middenwest ROC van Flevoland 113 ROC Leiden 189 ROC Midden Nederland 354 ROC Mondriaan 282 Regio College 232 Noordwest ROC Nova College 207 ROC van Amsterdam 935 ROC TOP 113 Albeda College 674 Da Vinci College 64 Zuidwest ROC West-Brabant 368 Scalda 183 Zadkine 57 De Rooi Pannen 1.530 Koning Willem I College 281 Arcus College 203 Zuidoost ROC de Leijgraaf 107 Gilde Opleidingen 252 ROC Leeuwenborgh 203 ROC Ter AA <10 ROC Tilburg <10 Summa College 129 Totaal 9.102 Bron: DUO (2014)

8. Vooropleiding mbo-leerlingen recreatie 2009-2013 (afgerond op hele procenten) Basis onderwijs Basis vorming Vmbo Vmbo tl Mbo 1-2 Mbo 3-4 Havo/ vwo 2009 5% 18% 36% 26% 9% 5% 2% 2010 4% 16% 37% 26% 8% 7% 2% 2011 5% 18% 36% 26% 8% 5% 2% 2012 11% 11% 33% 27% 9% 6% 3% 2013 3% 12% 36% 30% 10% 5% 3% Bron: DUO (2010-2014) 9. Aantal mbo-diploma s recreatie 2009-2012 Bbl Bol Extraneus Totaal 2009 201 1307 186 1694 2010 80 1904 239 2223 2011 129 2418 112 2659 2012 506 2344 74 2924 Bron: DUO (2010-2013) 10. Aantal mbo-diploma s recreatie per kwalificatie en per leerweg 2012 Bbl Bol Extraneus Totaal Niveau 2 Leisure & hospitality assistant 73 501 <10 581 Medewerker watersportindustrie <10 <10 <10 Niveau 3 Allround medewerker watersportindustrie 15 15 Leisure & hospitality host 18 401 24 443 Receptionist 188 347 13 548 Informatiemedewerker 17 85 <10 105 Niveau 4 Leisure & hospitality executive 24 531 19 574 Frontoffice manager 181 355 <10 542 Hoofd informatie 99 <10 101 Meewerkend voorman watersportindustrie <10 <10 Totaal 506 2344 74 2.924 Bron: DUO (2014) 11. Mutaties aantal mbo-diploma s recreatie per kwalificatie en per leerweg 2012 t.o.v. 2011 Bbl Bol Extraneus Totaal Niveau 2 Leisure & hospitality assistant 69 30-15 84 Medewerker watersportindustrie -1-1 -2 Niveau 3 Allround medewerker watersportindustrie 7-2 5 Leisure & hospitality host -14-98 -13-125 Frontoffice medewerker niveau 3 30-1 29 Receptionist 178 59 1 238 Informatiemedewerker -8-32 -12-52 Niveau 4 Leisure & hospitality executive -2-100 3-99 Frontoffice medewerker niveau 4-29 -1-30 Frontoffice manager 154 89 1 244 Hoofd informatie 33 33 Meewerkend voorman watersportindustrie -2-1 -3 Totaal 377-14 -41 322 Bron: DUO (2013, 2014)

12. Door- en uitstroom van gediplomeerden recreatie 2010-2013 (afgerond op hele procenten) 2010 2011 2012 2013 Arbeidsmarkt 49% 49% 47% 54% Hoger onderwijs 16% 15% 17% 17% Middelbaar beroepsonderwijs 35% 35% 36% 29% Bron: DUO (2011-2014) 13. Aantal erkende mbo-leerbedrijven recreatie binnenland 2010-2014 2010 2011 2012 2013 2014 Recreatie 1.329 1.525 1.635 1.752 1.948 Bron: Kenwerk (2010-2014) 14. Aantal erkende mbo-leerbedrijven recreatie binnenland per kwalificatie 2014 Erkende leerbedrijven Niveau 2 Leisure & hospitality assistant 1.170 Medewerker watersportindustrie 159 Niveau 3 Allround medewerker watersportindustrie 165 Leisure & hospitality host 1.418 Receptionist 1.139 Informatiemedewerker 681 Niveau 4 Leisure & hospitality executive 1.363 Frontofficemanager 974 Hoofd informatie 500 Meewerkend voorman watersportindustrie 37 Bron: Kenwerk (2014) N.b. Leerbedrijven zijn vaak erkend voor meer kwalificaties. Daarom kan geen verticale optelling plaatsvinden. 15. Aantal erkende mbo-leerbedrijven recreatie buitenland 2010-2014 2010 2011 2012 2013 2014 België 37 53 59 62 43 Duitsland 40 40 42 37 Frankrijk 303 343 364 319 237 Italië 109 157 174 146 104 Oostenrijk 25 28 30 30 17 Spanje 144 170 181 110 98 Verenigd Koninkrijk 39 29 Overige landen 104 192 212 190 155 Totaal 722 983 1.060 938 720 Bron: Kenwerk (2010-2014)

Werken Verblijfsrecreatie en sport- en dagrecreatie 16. Aantal recreatiebedrijven naar bedrijfstype 2010-2014 2010 2011 2012 2013 2014 Verblijfsrecreatie Verhuur van vakantiehuisjes 2.435 2.555 2.745 2.845 2.965 Jeugdherbergen en vakantiekampen 85 90 95 90 90 Kampeerterreinen 1.990 2.045 2.080 2.085 2.090 Totaal 4.510 4.690 4.920 5.020 5.145 Sport- en dagrecreatie Zwembaden 310 305 305 310 310 Overige sportaccommodaties 765 765 780 795 795 Overige buitensport 205 225 255 285 320 Pret- en themaparken 300 310 300 300 305 Totaal 1.580 1.605 1.640 1.690 1.730 Bron: CBS (2014) SBI 2008: 55201, 55202, 5530, 93111, 93119, 93129 en 93211 17. Gemiddelde in- en uitstroom van personeel per bedrijf in de recreatiebranche 2007 en 2011 2007 2011 Instroom 4 7 Uitstroom 2 4 Bron: Veldkamp (2012) Watersportindustrie 18. Aantal bedrijven per deelsector 2010-2014 2010 2011 2012 2013 2014 Scheepsbouw (recreatieschepen) 955 935 920 860 825 Roei-, kano-, zeil- en surfsport 140 150 155 165 180 Jachthavens 365 360 360 380 370 Bron: CBS (2014) SBI 2008: 3012, 93152 en 93291 19. Werkgelegenheidsontwikkeling watersportindustrie 2008-2012 Werkzame personen 2008 12.860 2009 12.670 2010 12.370 2011 11.880 2012 11.656 Bron: Ecorys Maritieme monitor (2013) Reisinformatie- en reserveerbureaus 20. Aantal vestigingen reisinformatie- en reserveerbureaus 2010-2014 2010 2011 2012 2013 2014 Aantal vestigingen 705 1125 1150 1105 1090 Bron: CBS (2014), SBI 2008: 7990 21. Aantal ANWB-vestigingen in Nederland 2011-2014 2011 2012 2013 2014 ANWB-winkels 112 110 97 76 Steunpunten ANWB Alarmcentrale 4 4 5 3 Totaal 116 114 102 79 Bron: ANWB (2011-2014)

22. Aantal medewerkers ANWB 2011-2013 (peildatum 31 december) 2011 2012 2013 Aantal medewerkers 4.761 4.911 4.832 Bron: ANWB (2012-2014) 23. Aantal VVV-locaties 2009 2010 2011 2012 2013 Vestigingen 238 237 228 190 167 VVV-informatiebalies & I-punten 192 231 251 286 327 Bron: VVV Nederland (2014) en NRCq (01-08-2014) 24. Aantal ontstane vacatures recreatiebranche per richting januari t/m juli 2011-2014* 2011 2012 2013 2014 Frontoffice 674 604 693 647 Leisure & hospitality 393 274 596 787 Watersportindustrie 6 29 30 7 Totaal 1.073 907 1.319 Bron: Jobfeed, bewerking Kenwerk (2014) *2014 is afwijkende periode: december 2013 t/m juli 2014 25. Aantal ontstane vacatures frontoffice en leisure & hospitality per arbeidsmarktregio december 2013 t/m juli 2014 Frontoffice Leisure & hospitality Totaal Achterhoek 2 0 2 Drechtsteden 2 7 9 Drenthe 2 8 10 Flevoland 0 13 13 Food Valley 5 3 8 Friesland 16 9 25 Gooi- en Vechtstreek 17 9 26 Groningen 16 39 55 Gorinchem 0 4 4 Groot-Amsterdam 201 30 231 Haaglanden 59 27 86 Helmond-De Peel 0 5 5 Holland-Rijnland 21 6 27 IJssel-Vechtstreek 3 0 3 Midden-Brabant 11 19 30 Midden-Gelderland 0 15 15 Midden-Holland 11 7 18 Midden-Limburg 3 6 10 Midden-Utrecht 24 50 74 Noord-Holland-Noord 12 13 25 Noord-Limburg 5 17 22 Noordoost-Brabant 0 7 7 Onbekend 58 244 302 Oost-Utrecht 3 8 11 Rijnmond 30 26 56 Rivierenland 0 0 0 Stedendriehoek 9 26 35 Twente 23 6 29 West-Brabant 14 29 43 Zaanstreek-Waterland 4 0 4 Zeeland 7 47 54 Zuid-Gelderland 4 3 7 Zuid-Holland-Centraal 3 5 8 Zuid-Kennemerland 17 35 52 Zuid-Limburg 56 33 89 Zuidoost-Brabant 10 31 41 Bron: Jobfeed, bewerking Kenwerk (2014)