EEN MALEISCHE AFSCHEIDSBRIEF VAN RAFFLES IN TEKST EN VERTALING MEDEGEDEELD

EEN MALEISCHE AFSCHEIDSBRIEF VAN RAFFLES IN TEKST EN VERTALING MEDEGEDEELD DOOR Dr. PH. S. VAN RONKEL. Zooals in onzen supplement-catalogus der Maleische handschriften,, in het bezit van het Kon. Instituut (zie deze /j'i'/rfrar/r;;, in dit deel)- werd medegedeeld, bevindt zich in die verzameling een aantal (52) brieven van landvoogden, gedurende een kwart-eeuw, gericht aan den Panembahan, later Soeltan, van Soenienep op Madoera. Den inhoud der brieven vindt men kortelijk weergegeven bij No. CXL1X Ze zijn gecalligrapheerd op papier van groot formaat, en met fraaie randen versierd. De indeeling is de ouderwetsche, thans geheel vergetene. n.l. eerst de e/>a/a jocra^ meestal de Arabische woorden />'fl«/or/ior (;/-/w fc d.i. Zijn woord is de waarheid; dan de //«/>, d.i. zegel; daarna de />of(/;i-/>ocrf//a«bevattende lof aan Allah en bede om goed terecht komen van den brief, met adresseering en vele strijkages. Dan volgt de eigenlijke inhoud, de wi jorra/ of fratftf;;.sorni/, ingeleid door het Arabische woord TOöfofdaAoe en de Maleische vertaling /iv»/«<'<//<nr rffln' />(7(/rt //or. Het slot is, meestal voorafgegaan door eene lofprijzing van Allah, de dateering. Uit een oogpunt van calligraphic of versiering verdient de brief van den Luitenant-Gouverneur-Generaal Sir Thomas Stamford Raffles zeker geen publicatie; het papier van 56 x 48 c.m. is verdeeld in drie gedeelten: bovenaan het Engelsche wapen met spreuk, smakeloos van afbeelding en niet mooi van kleur, links, 40 x 23 c.m., de Maleische vertaling van den rechtsstaanden Engelschen tekst, eveneens 40 x 23 c. M. Deze is voor een deel door vochtigheid bedorven en dikwijls moeilijk te lezen, op enkele plaatsen zelfs niet te ontcijferen. De heer. H. Maronier, die zich veel moeite getroost voor de belangen van het Instituut, mocht er in slagen bijna alles van den verbleekten, soms uitgewischten, Engelschen tekst te

460 EEX MALEISCHE AFSCHEIDSIiRHCF VAN RAFFLES. lezen; gaarne betuig ik hem mijnen dank. Met behulp van ultraviolette stralen zouden de onleesbare woorden misschien aan den dag komen, maar het geldt hier geen palimpsest of klassieken tekst, zoodat ons die werkwijze niet de moeite en kosten waard scheen. De taal is gewild-ouderwetsch, niet vrij van Batavianismen en enkele Javaansche woorden, zeker niet absoluut klaar, en is voor den geadresseerde waarschijnlijk niet geheel begrijpelijk geweest. Transscriptie. Warakat al-ichlas va toehfat al adjnas jang keloear daripada foeat (1. foeiid) az-zakijjah dengan soetji poetih hati jang tiada berhingga dan bermasa ala 'd-dawam iaitoe daripada kita Seri Padoeka Litnan Goepernoer jang ada mempoenjaï parèntah dan kebesaran didalam negeri Batawi serta dengan segala daïrah ta'alloeknja negeri poelau Djawa sekeliannja daripada djalan menolongi pada segala radja-radja jang besar-besar dan membaïki daripada barang sesoeatoe hal-ahwal soekar sakitnja maka jang demikian apa jang telah terboeat olèh kita daripada soeatoe ahwfil kepada segala radja-radja melainkan pekerdjaan radja mahabesar negeri Inggeris jang maha moelia kekal selama-lamanja tiadalah terobah lagi selagi ada perédaran matahari dan boelan maka jang demikian barang disampaikan toehan seroe 'alam apalah kiranja kehadapan medjelis toean Panembahan Pangèran Nata koesoema memerèntah negeri Soemeneb dengan limpah ma'tnoernja serta "arif bidjaksana daripada melakoekan tadbirnja jang lemah lemboet diatas sekalian sahabat handainja karil) wa'l ba'id. W-'a&a'da/joe kemoendian daripada itoe maka adalah kita menjatakan daripada hal perdjandjian chabarnja jang telah diboeat antara negeri Inggeris dengan negeri Holandah itoe jang kita beharoe terima chabar jang demikian itoe serta dengan hal-ahwal satoe per satoe atoeran semoeanja maka beharoe radja mahabesar negeri Inggeris jang mahamoelia hendak menoendjoekkan satoe tanda jang bolèh kekal daripadanja ada sahabat berasahabat dan banjak tjintanja kepada toeroenannja radja Holandah istimèwa poelak kepada orang negeri Holandah maka dari hal itoe baharoe radja mahabesar negeri Inggris jang mahamoelia telah berdjandji sanggoeb didalam soerat perdjandjian itoe jang ia maoe serahkan kembali kepada Holandah apa-apa negeri boeldan timoer semoeanja dahoeloe ia poenja ketika

-. L É.^. «..# ' > L» É * ƒ t i l J - ^ kiii^u^véjj JU^»^1<»;W' '>>>J^>/ii»jyjj J i X ^ ^ ^ ^ ^ i ^ r V ^ ^ ^ ^ j ï ^ i ^ y L i*. tó^i^fe <#^,V.i ^^^.u^v^v/^'^^^^f^'^-^^^-qb^

EEN MALEISCHE AFSCHEIDSBRIEF VAX RAFFLES. 461 kigi maoe dimoelaï perang jang baharoe telah ini maka dengan ntoeran itoe negeri poelau Djawa dan Madoera nanti poelang kembali kepada Holandah iaitoe ketika hal-ahwal di Europah ada soedah jang bolèh Holandah sanggoeb bolèh dia terinia daripada tangannja jang pegang sekarang tetapi bolèh senang toean Panembahan poen ja hatï dari karena koepernement Holandah di Europah telah memboeatkan soeatoe akti jang keterangan akan ditetapkan sekalian peratoeran jang telah dikerdjakan olèh koepernement Inggeris didalam tanah Djawa dan Madoera maka dari itoe maski ada ganti jang memegang perèntah Djawa tiadalah kira-kira nanti djadi ada berkesoedahan peratoeran jang besar </a» /<7#/ ta' dapat tida toean Panembahan tahoe berapa baik Inggeris dengan Holandah ada sahabat-bersahübat serta banjak tjintanja satoe sama lain dan djikalau dengan tanda itoe jang diberi olèh Holanda akan dia hendak nienerima dan mengingati apa-apa diperboeat koepernement Inggeris selang koeasa tanah ditanah Djawa terada bolèh tiada dikirakan lain dari tcntoe nanti mèmang ditaroeh kepertjajaan serta dipeliharakan dengan sebetoelnja kepada kaoem toean Panembahan olèh dipertoean Holandah jang nanti ada koeasa di Djawa S/a/iflf/o/i daripada itoe hal patoetnja kaoem toean Panembahan dipeliharakan serta dia menoendjoekkan hati jang inoerah jaitoe olèh siapa-siapa jang ada kepala koeasa ditanah Djawa baik Inggeris baik Holandah maka berapa kali telah termengakoe (j/r) dari itoe barangkali djadi terada oesah kita bilang lagi jang demikian itoe tetapi djikalau ingat ketika jang kelihataanja Inggeris nanti djaoeh dari orang Djawa dan orang Madoera baiklah goepernement Ingeris mcnjatakan lagi sekali jang terseboet itoe rfa«/aflri- tatkala niasih pengharapan jang Bonaparte dengan orang Pransis koeasa bolèh paling lebih kita ada tahoe jang ketika itoe ada djoega jang poenja hati boesoek kepada negen Holandah serta dengan ia koeat mentjelakan kepada kaoem toean Panembahan sabab perboeatkan sanak saudaranja toean Panembahan tatkala Inggeris datang naik tetapi itoe orang jang demikian itoe terada pikir jang toen Panembahan dengan membantoe kepada Inggeris tiada melawan pada koeasa didalam negeri jang betoel melainkan hendakija goepernoer djenral Lord Minto akandia mengeloearkan dan memboeatkan dari boeldan timoer ini orang Pransis jang telah merampas koeasa di Djawa maka sabab itoe ia menjoeroeh pekoempoelan orang perang datang poekoel tanah Djawa serta ia sendiri toeroet akan soepaja sekalian orang jang hati baik kepada kesoedahannja lama sebelomnja Pransis bolèh datang goempoel

462 EEN MALEISCHE AFSCHEIDSBRIEF VAN RAFFLES. diniana ada bandèra Inggeris affl» /a#/ perboeatannja sanak saudaranja toean Panembahan ketika datang Inggeris itoe terada nanti loepa selama-lamanja iaitoe begimana ban jak tolongannja akan menjampaikan oentoeng pada perboeatannja di Europa jang terlebih besar dengan negeri Holandah soedah didirikan serta nienetapkan kembali negeri serta soedah berdamai dan kesenangan didalam doenia Am tor/t kapan kita ingat dari pada hak Inggeris sekarang soedah ada ditanah Djawa dan Madoera lebih empat tahoen serta ia bertjampoer tinggal dekat sama-sania anak negeri toe dengan sahabat-bersababat maka djikalau diingat lagi dari ketika Inggeris lepas daripada negeri Djawa dan Madoera serta soedah ada djaoeh terada bolèh tiada kita amat banjak sajang rfa» /<I<T» daripada hal kelakoean orang Madoera dan Soemenep besar ketjil sekaliannja jang amat baik serta ia selamalamanja telah menerina dan mcnjampaikan dengan sebenar-benarnja apa-apa maksoet koepernement Inggeris jang telah laloe maka dari ïtoe terada bolèh tiada kita terlaloe soeka dan tjinta kepadanja ka rena baik sekali hatinja dan lagi daripada hati koepernement Inggeris jang telah mendjalankan peratoeran jang terseboet itoe nanti toean Panembahan dapat merasa dengan sebetoelnja iaitoe begimana rasanja kita sendiri dan lagi daripada hal 'akal besar koepernement Inggeris ia maoe tjari ketetapan sekalian negeri serta berdamaian clan kesenangan antara sekalian orang maka toean Panembahan tentoe bolèh melihat jeng perboeatan kita ada dengan peringatan dan pikiran hati jang 'adil dan kasihan dan lagi daripada hal tjerai Inggeris dengan orang Djawa dan Madoera jang nanti badè dibelakang kali djadi lebih sekali sajang kita sendiri tetapi maski begimana-begimana 'akal peratoeran persèntah koepernement Holandah dibelakang kali kita harap dari kelakoean 'ilmoe dan segala kebisaan pengetahoean toean Panembahan terada nanti dilarangkan atau mengoerangkan melainkan depeliharakan dan ia mendjalankan djoega selamalamanja adapoen kebisaan dan pengertian toean Panembahan ada lebih masjhoer maka selama-lamanja kita nanti banjak soeka bertikamtikam soerat dengan toean Panembahan atas perkara-perkara 'ilmoe- 'ilmoe terada dengan kita hendakkan harta mekainkan dengan boeka hati seperti antara orang barsama-sama pangkat dan lagi daripada hal keperèntahan toean Panembahan atas pekerdjaan negeri jang dibawah djaga dan peliharanja iaitoe dengan kedjalanan jang tiada baikan soekar sakit pada orang ketjil melainkan lambas (jiv) sadja lagi toeloes dan 'adil serta sabab itoe negeri soedah djadi baik dan anak negeri semoeanja djadi lebih senang maka dari itoe ta' dapat

EEN MALEISCHE AFSCHEIDSBRIEF VAN RAFFLES. 463 tiada ini sekarang kita mengatakan kepada toean Panembahan jang koepernement Inggeris ada habis soeka dengan sempoerna tiada tambahi lagi melainkan ini kita berkirim sedikit barang akan tanda daripada soekatjita hati kita kepada toean Panembahan maka barang itoe ada terseboet didalam sepotong soerat jang bersama-sama warakat ini dan tiada dengan sepertinja tetapi kita harap djoega jang toean Panembahan nanti terima dengan soekahati adanja terboeat warakat ini di Batawi kepada hidjrat 1235 lima belas boelan Dzoelhidjdjah. Vertaling. Eene vertaling van den soms gewild-fraaien, soms vrij duisteren, tekst der missive kan niet letterlijk zijn; de bedoeling is, bijna woordelijk, de volgende: Brief van oprechtheid en uitgezocht geschenk voortkomende uit een zuiver hart en blank gemoed dat geen grenzen van tijd kent, herkomstig van ons den Luitenant-Gouverneur-Generaal, die het bestuur voert en de hoogheid bezit te Batavia en alle onderdanige landen van Java, en dat wel langs de wegen van onderlinge vriendschap, van hulpe aan alle voorname vorsten, en behartiging van aller belangen bij moeilijkheden der onderdanen. Zoo is alles wat wij aan de vorsten gedaan hebben niets anders dan het werk van Z.M. den Engelschen koning, hetwelk nimmer moge anders worden, zoolang er is rondwenteling van zon en maan. Moge de Heer aller werelden dezen brief doen toekomen aan den Panembahan Pangèran Natakoesoema die het welvarende land Semenep regeert met mildheid en wijsheid ten aanzien van zijne gezagsuitoefening, vol zachtheid en teederheid over al zijne vrienden, verre en dichtbijzijnde. Wijders maken wij U bekend met het naar geruchte gesloten verdrag tusschcn Engeland en Nederland, waarvan ons kort geleden tijding gewerd, benevens alle onderdeden en regelingen er van, n.l. dat Z.M. de Engelsche koning een blijvend teeken zijner wederzijdsche vriendschap wil geven, tevens van zijne toegenegenheid voor de nakomelingen van Hollands koning en vooral voor het Hollandsche volk. Zoo heeft dan Z.M. beloofd en op zich genomen in een verdrag-brief dat hij alle oostelijke landen die Nederland vroeger bezat, n.l. toen de laatste oorlog zoude beginnen, wil teruggeven. Aldus zullen Java en Madoera terugkeeren tot Holland, n.l. als de

464 EEN MALEISCHE AFSCHEIDSBRIEF VAN RAFFLES. toestanden in Europa zoo zijn dat dit land kan erkennen die gewesten te ontvangen uit de handen van den tegenwoordigen bezitter. Maar Uw hart kan gerust zijn. aangezien het Hollandsch bewind in Europa eene acte heeft opgesteld waarin allen alle door het Engelsche gouvernement in Java en Madoera getroffen maatregelen worden bekrachtigd. Welnu dan, ook al is er bestuurswisseling in Tn.va, nimmer zal er, naar alle waarschijnlijkheid, een einde komen aan de hoogste bestuursregelingcn. Ongetwijfeld weet U hoevee! onderlinge vriendschap en toegenegenheid de Engelschen en Hollanders hebben. Indien, met de door de Hollanders gegeven bewijzen, zij willen aanvaarden en zich herinneren al wat het Engeische bestuur tijdens zijn bewind over Java heeft verricht, zullen zij zeker niet anders gezind zijn, en natuurlijk volle vertrouwen en belangstelling betoonen aan Uw familie, straks na hare bestuursaanvaarding over Java. Zoo is het dan gepast te achten dat Uw familie wordt ontzien, en dat allen die de macht uitoefenen in Java, zoowel Engelschen als Hollanders, milde gezindheid aan den dag leggen. Tal van malen is zulks erkend, zoodat het wel niet noodig zal zijn het nog eens te zeggen, doch wanneer men denkt aan den tijd dat de Engelschen ver uit het gezicht zijn der bewoners van Java en Madoera, is het goed dat het Engelsche goevernement nog eens duidelijk uitspreke wat boven vermeld is. Wijders: Toen er nog gehoopt werd dat Bonaparte en de Franschc macht de overhand zouden verkrijgen, wisten wij dat er waren wier hart slecht gezind was tegen de Hollanders, en Uwe familie beschuldigden wegens hare houding toen de Engelschen aan het bewind kwamen. Maar zulke lieden bedachten niet dat U, met Uwe hulp aan de Engelschen, de werkelijke inheemsche macht niet weerstreefde. De eenige bedoeling van den Gouverneur-Generaal Lord Minto is: te verwijderen uit deze landen van het Oosten de Franschen, die zich de macht in Java toegeëigend hebben. Uit dien hoofde heeft hij soldaten geretuiireerd om Java te bezetten, terwijl hij zelf zal mededoen, opdat allen die van goeden wille zijn tot het einde toe, zoolang de Franschen er nog niet zijn. zich verzamelen waar de Engelsche vlag zich bevindt. De gedragingen van Uwe verwanten, toen de Engelschen kwamen, zullen zij nooit vergeten; hoe veel was hun hulp bij het hun doen geworden van groot voordeel bij hunne daden in Europa, terwijl thans Nederland wordt hersteld en weer opgericht en wederom bevestigd, en er weder vrede en rust is in de wereld. Wanneer wij ons de gezagsuitoefening der Engelschen in

EEN MALEISCHE AFSCHEIDSBRIEF VAX RAFFLES. 465 Java en Madoera herinneren van meer dan vier jaren, terwijl zij in wederkeerige vriendschap steeds met de inheemschen omgingen, en wij daarbij bedenken dat weldra de Engelschen Java en Madoera zullen verlaten, clan kan het niets anders of wij zijn vol gehechtheid. Wat voorts aangaat de gedragingen der lieden van Madoera en Soemenep, grooten en kleinen te gader, die steeds zeer goed waren, terwijl zij altijd aanvaardden en bevorderden al wat het thans geëindigde Engelsche bestuur bedoelde, te dien aanzien moeten wij zeer verheugd zijn en hun liefde toedragen, daar hun hart zeer goed is. Wat betreft de gezindheid van het Engelsche goevernement dat bedoelde maatregelen heeft genomen, te dien opzichte zal U geheel en al voelen als wij gevoelden. Wat betreft de hooge bedoelingen van het Engelsche goevernement, n.l. het streven naar bevestiging der landen en naar vrede en goede verstandhouding tusschen alle menschen, U zal zeker inzien dat onze daden gepaard gingen met overwegingen en gedachten van rechtvaardigheid en mededogen. Nu de scheiding van Engelschen en het volk van Java en Madoera aanstaande is, zijn wij ten zeerste van leedwezen vervuld, doch hoe ook de bestuursregeling van de Hollandsche regeering later zal zijn, wij hopen dat Uwe wetenschap, kunde en kennis niet zal worden ongebruikt gelaten of verminderd in toepassing, integendeel zal worden gekweekt, en dat U deze voortdurend zal kunnen aanwenden. Wat Uwe kunde en inzicht aangaat, die is beroemd, en steeds zullen wij met genoegen brieven wisselen met U over wetenschappelijke onderwerpen, niet om der wille van stoffelijk gewin, maar met openhartigheid, zooals tusschen mannen van gelijken rang. Wat nu aangaat Uwe bestuursmaatregelen over de aan Uwe zorg toevertrouwde landen, die geschiedden op eene onverbeterlijke wijze, bij nood en ziekte der kleine lieden nooit anders dan zachtmoedig, daarbij oprecht en rechtvaardig; daardoor is het land vooruitgegaan en zijn de inwoners alle tevredener geworden. Welnu dan, thans moet ik U verklaren dat het Engelsche goevernement ten volle zich daarin verheugd heeft. Daar behoeft niets bijgevoegd te worden, alleen dat wij iets zenden als teeken van ons welbehagen in U; dat nu wordt vermeld in een geschrift dat deze missive vergezelt; het is niet van gepaste waarde, maar wij hopen dat U het zal aanvaarden met vreugde des harten. Gedaan te Batavia, in het jaar der hidjrah 1235, den 15en deitwaalfde maand.

466 EEN MALEISCHK AFSCHEIDSBRIEF VAN RAFFLES. Engelsche tekst. (De opengelaten spaties duiden de onleesbare woorden aan). Letter from the Honble the Lieutenant Governor of Java and Dependencies to His Highness the Panembahan of Sunianap Nata Kasuma. After Compliments. The Lieutenant Governor has to announce to His Highness that he has just recieved the particulars of a convention understood to have been made between Great Britain and the United Netherlands, by which his Britanic Majesty, desirous of afording a lasting testimony of his friendship and attachment to the House of Orange, and to the Dutch Nation, had engaged to restore to Holland all the colonies in the Eastern Seas which were possessed by that Nation at the commencement of the late War. The Islands of Java and Madura will in consequence revert to the Dutch Nation, as soon as the circumstances of Europe may admit of their taking possession, but it will be satisfactory to his Highness to know that by a Public Act of the Dutch Government in Europe all the arrangements made by the British Government on Java have been confirmed so that in the change of Sovereigns no material alteration is to be contemplated. His Highness cannot but be aware of the intimate connection and good understanding existing between the English and Dutch Nations, and the proof thus given by the latter to respect the measures taken during the Sovereignity of the English on Java, cannot but be considered as earnest on their part of the confidence and protection which doubtless be always placed in His Highness's family by the Dutch Authorities of Java. The claims of His Highness's family on the protection and liberality of the Chief Authority on Java, whether English or Dutch, have been so frequently acknowledged, that it would perhaps be unnecessary again to advert to them, where it not probable that a still further acknowledgment on the part of the British Governmeiit may be satisfactory to the mind of His Highness at a moment when there is a prospect of termination of the immediate connection between the English and Madurese. The Lieutenant Governor camot but express his regret on the prospect of a termination to that intimate connection between the English and Madurese which has existed for the last four years,

EEN MALEISCHE AFSCHEIDSBRIEF VAN RAFFLES. 467 he has had so much to approve and to admire in all classes that it is impossible for him not to feel the warmest esteem and the highest who have prooved themselves se peculiarly good and so of the British Governement on all occasions. His Highness will however convenue(?) with him in duly appreciating the liberality which has dictated this arrangement on the part of the British Government enlarged Policy which has for its object the Security of Nations and the blessings of Peace and goodwill among Men, the Panembahan will doubtless discover the justest principles and the most The Lieutenant Governor would personally still more deeply lament the about to take place, did he not still hope the political arrangements of the Dutch Government communication of science and literature will the high attainments and Erudition of the Panembahan are universally acknowleged and on literary subjects it will always be a source of satisfaction to the Lieutenant Governor to correspond on the most perfect equality and in the most unreserved The Lieutenant Governor cannot however omit this opportunity of expressing to the Panembahan the entire and unreserved appreciation of the British Government of his mild upright, and just administration of the Country committed to his charge, and which has so eminently tended to the happiness and prosperity of the people and the credit of the Panembahan. The Lieutenant Governor requests the Panembahan's acceptance of the Articles mentioned in the enclosed List in of his regard and esteam. By order of the Honorable, The Lieut. Governor in Council, C. METHUE N, Ass. Seer, to Gov. and Malay Translator. 'Council Chamber, Batavia, 17 November 1815. Dl. 103.. 31

468 EE.N' MALEISCHE AFSCHEIDSBRIEF VAX RAFFLES. Veel commentaar behoeft deze missive immers zij spreekt voor zich zelve eigenlijk niet. doch tot enkele opmerkingen geeft zij wel aanleiding. Zeker heeft ze veel officieels, dus conventioneels, maar in enkele opzichten vertoont ze m.i. de persoonlijkheid van den hoogen afzender. Het is wel bekend hoe hij geneigd en geschikt was inheemsche voorlichting op het gebied van Javaansche taal- en letterkunde in de roepen, en hoezeer hij de kunst verstond om zonder hooghartigheid of.,condescendance'' met Javaansche en Maleische medewerkers om te gaan. Dien trek vinden wij in den brief terug, als iets welgemeends, niet louter eene plichtpleging. Den Hollanders moge hij aanvankelijk geen goed hart toegedragen hebben, in dit schrijven toont hij appreciatie hunner goede eigenschappen als koloniale bestuurders, en van hun goed begrip voor de delicate verhouding tot de Engelschen. Met al den omhaal van woorden is deze brief, trots zijn officieel gewaad, een persoonlijk, menschelijk, oprecht schrijven, een document humain" in goeden zin. Ook uit dien hoofde meenden wij dat deze nwrna'a/ a/-/f/t/tw publicatie verdiende.