Zorg voor Veilig module Overdracht van medicatiegegevens in de keten Werkmateriaal voor patiëntveiligheid in de eerste lijn
Colofon Auteur Annette Leijen, apotheker, Instituut voor Verantwoord Medicijngebruik Met medewerking van Joris Arts, ziekenhuisapotheker, Antonius Ziekenhuis Sneek Willem Bogtstra, huisarts, transmuraal coördinator Antonius Ziekenhuis Sneek en Emmeloord drs. Els Eijssens, projectleider Zorg voor Veilig drs Petra Mosterman, stafmedewerker, Thuiszorg Zuidwest Friesland dr. Marjorie Nelissen, apotheker, Instituut voor Verantwoord Medicijngebruik drs. Anneke Venema, projectleider Zorg voor Veilig Marijke Labots-Vogelesang, huisarts, wetenschappelijk medewerker Nederlands Huisartsen Genootschap drs. Rian Lely-van der Zanden, manager KNMP Geneesmiddel Informatie Centrum drs. Bob de Dood, Projectmanager Ketenzorg, Farmaceutisch Bureau Amsterdam Deze module is ontwikkeld door het Instituut voor Verantwoord Medicijngebruik voor en in samenwerking met het landelijke NEO/LVG patiëntveiligheidsprogramma 'Zorg voor Veilig' en financieel mogelijk gemaakt door het ministerie van VWS. november 2010 Het Instituut voor Verantwoord Medicijngebruik (IVM) en NEO/LVG hebben de grootst mogelijke zorg besteed aan deze uitgave. Aan de inhoud hiervan kunnen geen rechten worden ontleend. Het IVM en NEO/LVG zijn niet aansprakelijk voor directe of indirecte schade die het gevolg is van de informatie die door middel van deze uitgave is verkregen. Niets uit deze uitgave mag worden gebruikt zonder vooraf gekregen toestemming. www.zorgvoorveilig.nl www.medicijngebruik.nl
Inhoud 4 6 Overdracht van medicatiegegevens in de keten Inleiding Toelichting 8 9 11 14 19 20 Aanpak overdracht medicatiegegevens Randvoorwaarden Stap 1 Inventarisatie Stap 2 Voorbereiding Stap 3 Uitvoering Stap 4 Evaluatie en borging 22 24 25 Bijlagen 1 Rechten en verantwoordelijkheden 2 Startbijeenkomst 3 Voorbeeld invulschema activiteitenplan 26 29 Begrippen Literatuur Zorg voor Veilig module Overdracht van medicatiegegevens in de keten 3
Inleiding Voor u ligt de module 'Overdracht van medicatiegegevens in de keten'. Deze module beschrijft een aanpak voor het verbeteren van de overdracht van medicatiegegevens in de keten van zorgaanbieders in de samenwerkende en georganiseerde eerste lijn. De module richt zich op alle zorgaanbieders in de eerste lijn die te maken hebben met voorschrijven, afleveren of toedienen van geneesmiddelen. U kunt deze module als initiatiefnemer lezen ter algemene oriëntatie of als coördinator van de implementatie gebruiken als handleiding voor het maken en uitvoeren van een stappenplan. Achter in deze module vindt u een toelichting van veel voorkomende begrippen. Alle zorgverleners in de eerste lijn hebben, om hun werk goed te kunnen uitvoeren, actuele gegevens over het geneesmiddelgebruik van hun patiënt nodig. Elk van hen moet ook een actieve bijdrage leveren aan het actueel houden van dat medicatieoverzicht. Het uitwisselen van informatie tussen zorgverleners en het leveren van een bijdrage aan het medicatieoverzicht is voor de meeste zorgverleners geen automatisme. Huisartsen en apothekers zijn vaak al wel in staat informatie geautomatiseerd uit te wisselen, hoewel de mogelijkheden sterk afhangen van het informatiesysteem en zijn gebruiker. Veel andere zorgverleners hebben deze mogelijkheden nog niet of in mindere mate. In deze module vindt u een praktische leidraad voor het maken van een plan van aanpak voor het optimaliseren van de overdracht van medicatiegegevens. Het initiatief voor het maken van een plan van aanpak kan bij diverse personen of groepen van personen liggen. Immers alle zorgverleners hebben behoefte aan een actueel dossier. Te denken valt aan een individuele apotheker of huisarts maar ook aan regionale huisartsen- of apothekersvereniging, ziekenhuis, tandarts, trombosedienst, thuiszorg, enzovoort. De kern van het plan van aanpak is te komen tot afspraken over welke informatie-uitwisseling er plaatsvindt tussen zorgverleners en welke taken en verantwoordelijkheden de diverse zorgverleners daarbij hebben. De tandarts schreef mij een NSAID voor en wist niet dat ik ook een diureticum gebruik. Het belangrijkste doel dat wij met deze module voor ogen hebben is het reduceren van fouten bij de overdracht van medicatiegegevens en daarmee het vergroten van de patiëntveiligheid. 4 Zorg voor Veilig module Overdracht van medicatiegegevens in de keten
Met deze module willen wij daaraan bijdragen door: Het vergroten van de bekendheid van de conceptrichtlijn Overdracht van medicatiegegevens in de keten (2008). Het optimaliseren van de overdracht van medicatiegegevens in de keten van zorgaanbieders door middel van het maken van duidelijke en bindende afspraken. Het uitgangspunt van dit werkboek is de conceptrichtlijn Overdracht van medicatiegegevens in de keten (2008), de Landelijke Eerstelijns Samenwerkings Afspraak (LESA) Actueel medicatieoverzicht in de eerste lijn (2010) en het Spoorboekje voor medicatieoverdracht (2009). Dit werkboek biedt u een uitgewerkt stappenplan voor het maken van afspraken met alle betrokken zorgverleners. U maakt niet alleen afspraken over ieders taken en verantwoordelijkheden maar ook over de evaluatie en borging van de afspraken. Zorg voor Veilig module Overdracht van medicatiegegevens in de keten 5
Toelichting Patiëntveiligheid is het (nagenoeg) ontbreken van (de kans op) schade aan een patiënt, veroorzaakt door niet volgens de professionele standaard handelen van de hulpverlener en/of door tekortkomingen in het zorgsysteem. Patiëntveiligheid is een actueel onderwerp zowel nationaal als internationaal. Dat blijkt wel uit de vele onderzoeken. Met de patiëntveiligheid in de eerste lijn is het in het algemeen goed gesteld. De onderzoeken leveren echter ook een aantal belangrijke conclusies over de gebieden waar de patiëntveiligheid beter kan. Zo blijkt dat een groot deel van de geneesmiddel gerelateerde ziekenhuisopnames potentieel vermijdbaar zijn (Leendertse et al., 2006). Een actueel medicatieoverzicht kan in belangrijke mate bijdragen aan het verminderen van de potentieel vermijdbare ziekenhuisopnames. Een patiënte kreeg cotrimoxazol voorgeschreven en afgeleverd terwijl zij ook methotrexaat injecties gebruikte. De injecties werden afgeleverd en toegediend in het ziekenhuis. De openbaar apotheker was wel op de hoogte van het gebruik van methotrexaat injecties. Maar volgens de medicatiehistorie gebruikte mevrouw deze injecties niet meer. Cotrimoxazol kan de toxiciteit van methotrexaat verhogen, vooral hematologische toxiciteit is gemeld. De patiënte ondervond gelukkig geen gevolgen van het onvolledig zijn van haar medicatieoverzicht. Bron: Centrale Medicatie-incidenten Registratie (CMR) Op initiatief van de Inspectie voor de Gezondheidszorg (IGZ) stelden kennisorganisaties, beroepsgroepen, branche- en koepelorganisaties uit de zorg in 2008 gezamenlijk een conceptrichtlijn op voor veilige overdracht van medicatiegegevens. In de bestaande (veld)normen was de overdracht van medicatiegegevens op dat moment onvoldoende opgenomen. De bestaande normen golden met name voor de situatie binnen een zorginstelling en onvoldoende voor de overdracht van medicatiegegevens van de ene zorgaanbieder naar de andere zorgaanbieder. Tot 1 januari 2011 heeft de richtlijn Overdracht medicatiegegevens in de keten de conceptstatus en heeft het werkveld de tijd om de conceptrichtlijn in de dagelijkse praktijk in te voeren. Vanaf 1 januari 2011 gaat de IGZ de naleving van de richtlijn controleren. Van de dokter mag ik de slaaptabletten van mijn man gebruiken. Dat weet de apotheek toch? 6 Zorg voor Veilig module Overdracht van medicatiegegevens in de keten
De conceptrichtlijn Overdracht van medicatiegegevens in de keten (2008) heeft als basis: 1. Bij elk contact met een voorschrijver is er altijd een actueel medicatieoverzicht beschikbaar waarop het medisch handelen wordt gebaseerd. 2. Bij een spoedopname is er zo snel mogelijk, maar zeker binnen 24 uur, een actueel medicatieoverzicht beschikbaar. 3. Bij overdracht naar de volgende schakel is zo snel als nodig is voor verantwoorde zorg, maar zeker binnen 24 uur, het actuele medicatieoverzicht beschikbaar. De conceptrichtlijn Overdracht van medicatiegegevens in de keten (2008) is een leidraad voor het samenstellen van een protocol. Elke zorgverlener stelt samen met de collega-zorgverleners voor de eigen situatie een protocol 'Overdracht van medicatiegegevens' op. Dat protocol beschrijft hoe de overdracht van medicatiegegevens en daarmee de beschikbaarheid van een actueel medicatieoverzicht in het zorgverleningproces is verankerd. Als implementatie-instrument van de conceptrichtlijn Overdracht van medicatiegegevens in de keten (2008) is de LESA Actueel medicatieoverzicht in de eerste lijn (2010) ontwikkeld. Het doel van deze LESA is de onderlinge afstemming van verantwoordelijkheden en taken tussen de diverse zorgverleners in de eerste lijn te verbeteren en om te komen tot invoering van afspraken zoals die staan in de conceptrichtlijn. In het Spoorboekje voor medicatieoverdracht (2009) vindt u een checklist voor het regelen van medicatieoverdracht en een overzicht van ontwikkelde middelen, zoals LESA's, handreikingen en praktijkgidsen. Zorg voor Veilig module Overdracht van medicatiegegevens in de keten 7
Aanpak overdracht medicatiegegevens De aanpak in dit werkboek bestaat uit vier stappen. Hieronder staan de stappen kort beschreven. Op de volgende pagina's zijn de stappen uitgewerkt en vindt u informatie over belangrijke aandachtspunten. Voordat u deze stappen kunt doorlopen, is het van belang te controleren of de randvoorwaarden aanwezig zijn. Stappenplan Randvoorwaarden Wat heeft u nodig? Stap 1 Inventarisatie Wie zijn de betrokkenen en welke structuren, afspraken en knelpunten zijn er? Stap 2 Voorbereiding Welke voorbereidingen zijn er nodig voor goede afspraken over de overdracht van medicatiegegevens? Stap 3 Uitvoering Hoe gaat u de gemaakte afspraken uitvoeren? Stap 4 Evaluatie en borging Hoe zorgt u voor een doorlopend proces van overdracht van medicatiegegevens? 8 Zorg voor Veilig module Overdracht van medicatiegegevens in de keten
Randvoorwaarden Een aantal randvoorwaarden zijn belangrijk voordat u start met het maken van een plan van aanpak voor het optimaliseren van de overdracht van medicatiegegevens. Hiermee voorkomt u dat het project voortijdig mislukt of dat de deelnemers de nieuwe werkwijze na afloop van het project niet voortzetten. De belangrijkste randvoorwaarden zijn: a. Kernteam en coördinator b. Voldoende draagvlak c. Financiële middelen a. Kernteam en coördinator Een kernteam is belangrijk voor het voorbereiden van het proces en voor het maken van de voorstellen voor de afspraken. In het kernteam zitten in ieder geval een huisarts en een apotheker met voldoende kennis van de mogelijkheden met betrekking tot medicatieoverdracht. Afhankelijk van de lokale situatie kan er in het kernteam ook een ziekenhuisapotheker zitten. Laat bij voorkeur een vertegenwoordiger van elke betrokken beroepsgroep deelnemen aan het kernteam. Het kernteam benoemt bij de start van het project een coördinator die zorg draagt voor de procesbegeleiding. Het kernteam is verantwoordelijk voor het inventariseren van de uitgangssituatie en het benoemen van de verbeterpunten. Maak voor het kernteam en de coördinator een duidelijke taakomschrijving. Houd er daarbij rekening mee dat lopende het project de taken zullen veranderen. Het kernteam is verantwoordelijk voor het leggen van contacten en het verkennen van mogelijke oplossingen en eventuele weerstanden. Vervolgens heeft het kernteam een belangrijke rol bij het creëren van draagvlak. De coördinator is verantwoordelijk voor het bewaken van de voortgang van het proces. Hij is bij de uitvoering van het project leidend en in de eindfase verantwoordelijk voor de evaluatie. Het is dus van belang dat de coördinator voldoende tijd vrij kan maken om het project tot een goed einde te brengen. De keuze van het kernteam en de coördinator is natuurlijk afhankelijk van de grootte van het project. Is het de bedoeling om de hele regio mee te nemen of gaat het alleen om een apotheek en de omliggende zorgverleners? In het laatste geval ligt het voor de hand om de apotheker aan te stellen als coördinator. In het eerste geval kunt u ook denken aan een medewerker van de ROS of van de apothekersvereniging, of wellicht van de trombosedienst. Zorg voor Veilig module Overdracht van medicatiegegevens in de keten 9
b. Voldoende draagvlak Het introduceren van een nieuwe werkwijze vraagt een verandering van de betrokkenen. Hiervoor is draagvlak nodig. Het is belangrijk om vanaf de start van het project voldoende aandacht te besteden aan het vergroten van het draagvlak bij alle betrokkenen. Informeer hen over de plannen en betrek ze bij de inventarisatie van mogelijke aandachtspunten. Probeer zo veel mogelijk rekening te houden met de belangen en motivatie van de diverse betrokkenen en vraag ze om feedback. Tijdens de voorbereiding van het project zult u al een aantal activiteiten ontplooien die het draagvlak kunnen vergroten. Voorbeelden daarvan zijn het inventariseren van knelpunten en het organiseren van een startbijeenkomst. Een verandering heeft de grootste kans van slagen wanneer de betrokkenen het nut daarvan inzien. T I P In het Spoorboekje voor medicatieoverdracht (2009) vindt u op pagina 25 en 26 een aantal tips voor het genereren van financiële middelen. c. Financiële middelen Het invoeren van een nieuwe werkwijze kost tijd en geld. Zorg daarom voor voldoende financiële middelen. Denk bij het maken van een overzicht van de kosten aan: kosten (uren) van de coördinator en het kernteam kosten (uren) van communicatie met betrokkenen administratieve uren (vastleggen procedures, verwerken data en opstellen rapportages) eventuele technische aanpassingen (ICT) 10 Zorg voor Veilig module Overdracht van medicatiegegevens in de keten
Stap 1 Inventarisatie T I P Zorg dat u goed op de hoogte bent van de inhoud van de conceptrichtlijn Overdracht van medicatiegegevens in de keten (2008), de LESA Actueel medicatieoverzicht in de eerste lijn (2010) en het Spoorboekje voor medicatieoverdracht (2009). Voordat u aan de slag gaat, is het noodzakelijk de lokale situatie goed in kaart te brengen. Daardoor krijgt u inzicht in welke zaken al geregeld zijn en waar uw aandacht nodig is. Beoordeel of bestaande structuren en afspraken geschikt zijn om te gebruiken bij de medicatieoverdracht tussen zorgverleners. Inventariseer de volgende situaties: a. betrokkenen b. bestaande overlegstructuren c. huidige werkwijze d. knelpunten 1a. Betrokkenen Inventariseer wie er allemaal betrokken zijn bij de medicatieoverdracht. U kunt daarbij denken aan: huisartspraktijk: huisartsen, assistenten, praktijkondersteuners, nurse practitioners (poliklinische) apotheek: apotheker, apothekersassistenten, farmakundigen, farmaceutisch consulenten tandartsen en mondhygiënisten verloskundigen GGZ zorgverleners thuiszorg trombosedienst verzorgingshuis verpleeghuis mantelzorg ziekenhuis: ziekenhuisapothekers, transferverpleegkundige, specialisten en verpleging in het ziekenhuis, nurse practitioners, transferpunt T I P Op de website www.mijnzorgveilig.nl kunt u de patiëntenkaart 'actueel medicatieoverzicht' terugvinden. Deze kaart kan een hulpmiddel zijn om de patiënt duidelijk te maken wat zijn rol is in het actueel houden van zijn medicatieoverzicht. Naast alle zorgverleners zijn uiteraard ook patiënten betrokken bij medicatieoverdracht. Volgens de conceptrichtlijn Overdracht van medicatiegegevens in de keten (2008) hebben zij ook verantwoordelijkheden in het actueel houden van het medicatieoverzicht (zie ook bijlage 1). In het protocol dat u gaat opstellen (zie stap 2), legt u de verantwoordelijkheden van de diverse betrokkenen vast. Daarvoor is het handig als u bij de inventarisatie aangeeft of deze persoon geneesmiddelen voorschrijft en farmacotherapeutisch geschoold is. Ook is het goed om te inventariseren wat de betreffende betrokkene al dan niet vastlegt. Denk daarbij bijvoorbeeld aan contra-indicaties, allergieën, reden van voorschrijven enzovoort. Zorg voor Veilig module Overdracht van medicatiegegevens in de keten 11
1b. Bestaande overlegstructuren Breng in kaart welke overlegstructuren er momenteel bestaan. U kunt daarbij denken aan: FTO-groep HAGRO hometeam multidisciplinair team apothekersgroep, zoals district en apothekersvereniging bijeenkomst in samenwerking met een ROS (regionale ondersteunigsstructuur) regiotafel antistolling en andere Deze overlegstructuren kunt u gebruiken bij het maken en vastleggen van afspraken over medicatieoverdracht. De huisarts krijgt toch automatisch de gegevens van de psychiater? 1c. Huidige werkwijze Maak per zorgverlener (in overleg met die zorgverlener) een overzicht van welke zorgverleners wanneer betrokken zijn bij de medicatieoverdracht en waar het medicatieoverzicht is vastgelegd. Breng in kaart wie wanneer: controleert wat de patiënt daadwerkelijk gebruikt (denk daarbij ook aan geneesmiddelen die vrij verkrijgbaar zijn) wijzigingen in de medicatie doorvoert (en vastlegt) de patiënt en/of diens mantelzorger informeert wijzigingen doorgeeft naar andere zorgverleners medicatiebewaking uitvoert Geef in het overzicht aan of er afspraken gemaakt zijn over de huidige werkwijzen, of er afspraken zijn over de verantwoordelijkheden van de diverse betrokkenen en of deze afspraken ook vastliggen. U kunt hierbij ook gebruik maken van de checklist in de LESA Actueel medicatieoverzicht in de eerste lijn (2010). 1d. Knelpunten Maak samen met de zorgverleners een overzicht van de bestaande knelpunten. Welke fouten of knelpunten komen (regelmatig) voor? Welke procedures zijn niet (in protocollen) vastgelegd? Waar bevatten de procedures blinde vlekken? Waar zijn lacunes in deskundigheid? Hoe merkt de patiënt wanneer er iets fout gaat? Wat merkt de patiënt? 12 Zorg voor Veilig module Overdracht van medicatiegegevens in de keten
Om te kijken waar de knelpunten zitten kunt u bijvoorbeeld een selectie maken van de patiënten die vijf of meer geneesmiddelen gebruiken. Vergelijk uit deze selectie van twintig willekeurig gekozen patiënten de gegevens van het medicatieoverzicht zoals dat bekend is bij de apotheek met het overzicht zoals dat bekend is bij de huisarts of de zorginstelling. Bepaal op basis van deze overzichten of middelen ontbreken op het overzicht en hoeveel gegevens van elkaar verschillen. U kunt deze gegevens eventueel als nulmeting gebruiken. De huisarts weet dat ik allergisch ben voor antibiotica. Waarom weet de tandarts dat dan niet? U kunt ook gebruik maken van landelijke gegevens over knelpunten. Op de website van de Centrale Medicatie-incidenten Registratie (CMR) vindt u voorbeelden van incidenten (zie www.medicatieveiligheid.info). De CMR is het landelijk meldpunt waar apotheken, ziekenhuizen en GGZ-instellingen incidenten kunnen melden die zijn opgetreden in het proces van voorschrijven, bereiden, afleveren en toedienen van geneesmiddelen. Het doel van dit meldpunt is zorgaanbieders te ondersteunen bij het reduceren van risico's in het medicatieproces. Door het verzamelen van alle medicatiegerelateerde incidenten kan een classificatie van de incidenten plaatsvinden en inzicht in de wijze waarop fouten ontstaan en hoe deze leiden tot schade verkregen worden. Zorg voor Veilig module Overdracht van medicatiegegevens in de keten 13
Stap 2 Voorbereiding Voordat u start met het verbeteren van de overdracht van medicatiegegevens voert u een aantal voorbereidende activiteiten uit. De belangrijkste activiteiten zijn: a. doel formuleren b. vaststellen hoe en welke gegevens uitgewisseld moeten worden c. bepalen wie verantwoordelijk is voor het bijhouden van de gegevens d. formuleren hoe de verbetering te meten e. maken van een protocol voor de overdracht van medicatiegegevens f. uitzoeken welke deskundigheidsbevorderende maatregelen er te nemen zijn g. voorbereiden startbijeenkomst h. maken plan van aanpak i. informeren van alle betrokken partijen 2a. Doel formuleren Formuleer als kernteam een gezamenlijk doel. De belangrijkste vragen bij het stellen van een gezamenlijk doel zijn: wat willen we bereiken en hoe weten we dat een verandering een verbetering is? Denk bij het formuleren van het gezamenlijke doel buiten de bestaande kaders en buiten de grenzen van de eigen praktijk. De makkelijkste manier om dat te doen, is te kijken vanuit het patiëntenperspectief. Formuleer ook subdoelen dan kunt u regelmatig een behaald doel 'vieren'. Het uiteindelijke doel is natuurlijk het terugdringen van medicatiegerelateerde problemen en het vergroten van de patiëntveiligheid. Afhankelijk van de urgentie voor het veranderen kunt u een prioriteitsoverzicht opstellen. De volgende vragen kunt u zich daarbij stellen: Wat zijn de belangrijkste veranderingen die we moeten en willen realiseren? Wat zijn urgente (waar tijdsdruk op staat) en wat zijn minder urgente opgaven? Hoe urgent zijn de veranderingen? Wat moet wanneer zijn geregeld? Waarover bestaat nog onzekerheid? Waarover bestaat consensus, waarover juist niet? Waar liggen de grootste weerstanden? Waardoor ontstaan die? Waar liggen de grootste kansen? Hoe kunnen die worden benut? Wie zijn de spelbepalers bij de veranderingen? Waarvan zijn veranderingen afhankelijk? Wat is het veranderpotentieel (het vermogen om te veranderen) van de huidige organisatie? Wat is nu de grootste uitdaging? Wat wordt de volgende uitdaging? 14 Zorg voor Veilig module Overdracht van medicatiegegevens in de keten
T I P Apothekers hebben een toolkit ontwikkeld voor het voorbereiden van overdracht van medicatiegegevens. Deze is terug te vinden op www.knmp.nl en op www.medicatieoverdracht.nl. Probeer niet te veel tegelijk aan te pakken. Kies in eerste instantie voor verbeterpunten die urgent en relatief eenvoudig op te lossen en te meten zijn. Begin bijvoorbeeld met een belangrijk overdrachtsmoment of een selectie patiënten die extra risico lopen. Met een relatief kleine verbetering is dan een relatief groot succes te halen. Ouderen die vijf of meer middelen gebruiken en opgenomen worden in een ziekenhuis lopen een groter risico dan jongeren die naar de tandarts gaan om een kies te laten trekken. Een duidelijk geformuleerde doelstelling is essentieel voor het meten van de effectiviteit van de nieuwe werkwijze. Benoem hierbij ook resultaatdoelstellingen. Formuleer deze volgens de SMART (Specifiek, Meetbaar, Acceptabel, Realistisch en Tijdgebonden) principes. Een doel zou bijvoorbeeld kunnen zijn dat van twintig willekeurig gekozen patiëntendossiers van patiënten met vijf of meer geneesmiddelen de verschillen tussen de medicatiegegevens bij de apotheek en de gegevens bij de huisarts na een half jaar met 75% verminderd moeten zijn. Mijn apotheek weet toch dat ik prednison-injecties in het ziekenhuis krijg? Elektronische uitwisseling van gegevens Het Landelijk Elektronisch Patiëntdossier (EPD) voorziet in de elektronische uitwisseling van medicatie- en huisartswaarneemgegevens op landelijk niveau. In de toekomst is het ook mogelijk andere gegevens uit te wisselen, zoals laboratoriumuitslagen en röntgenfoto s. 2b. Gegevens uitwisselen In stap 1 heeft u vastgelegd welke gegevens de diverse zorgverleners momenteel uitwisselen en welke knelpunten zij nog ervaren. Nu gaat u formuleren welke gegevensuitwisseling noodzakelijk is en hoe deze uitwisseling idealiter plaatsvindt. Bij het bepalen van welke gegevens noodzakelijk zijn, is het belangrijk het doel voor ogen te houden. In bijlage 1 vindt u een overzicht van de gegevens die zorgverleners minimaal moeten uitwisselen volgens de conceptrichtlijn Overdracht van medicatiegegevens in de keten (2008). Mijn moeder slikt haar plastablet niet als ze een dagje uit gaat. Hoe de gegevensuitwisseling plaatsvindt, is natuurlijk helemaal afhankelijk van de lokale situatie en van het overdrachtsmoment. Het uitwisselen van gegevens via de computer kan een belangrijk hulpmiddel zijn. Het is echter wel van belang te bedenken dat de gegevens in een elektronisch medicatiedossier niet altijd voor iedere patiënt compleet of actueel zijn. Patiënten kunnen middelen niet of anders gebruiken dan voorgeschreven of ze kunnen zelfzorgmiddelen en andere relevante gezondheidsproducten gebruiken die niet in het systeem zijn vastgelegd. Het bespreken en afstemmen tussen zorgverleners onderling en tussen de patiënt en diens zorgverlener(s) blijft daarom nodig. Zorg voor Veilig module Overdracht van medicatiegegevens in de keten 15
2c. Verantwoordelijkheden vastleggen In stap 1 heeft u de huidige afspraken over het vastleggen en uitwisselen van gegevens onderzocht. De volgende stap is het maken van een voorstel voor een duidelijke afspraak over verantwoordelijkheden. De conceptrichtlijn Overdracht van medicatiegegevens in de keten (2008) geeft een duidelijk overzicht van de rechten en verantwoordelijkheden van de diverse betrokkenen. In tabel 1 van bijlage 1 vindt u daarvan een korte samenvatting. Het vergelijken van de gegevens van willekeurig gekozen patiënten is waarschijnlijk ook de manier waarop de inspectie de naleving van de richtlijn gaat controleren vanaf 1 januari 2010. 2d. Verbetering meten In stap 2a heeft u een duidelijke doelstelling geformuleerd volgens de SMART (Specifiek, Meetbaar, Acceptabel, Realistisch en Tijdgebonden) principes. Bepaal nu hoe u de verbetering gaat meten. U kunt bijvoorbeeld gebruik maken van het overzicht dat u gemaakt heeft in stap 1d. Hierbij heeft u de apotheekgegevens van twintig willekeurig gekozen patiënten uit een groep van patiënten die vijf of meer middelen gebruiken, vergeleken met de gegevens van deze patiënten bij de huisarts of de zorginstelling. U kunt een half jaar later opnieuw twintig willekeurige patiënten selecteren en kijken of de verschillen in medicatiedossiers kleiner zijn geworden. Een andere manier kan zijn het tellen van het aantal contactmomenten bijvoorbeeld: hoe vaak in een week de apotheek de voorschrijver nabelt voor aanvullende informatie hoe vaak de voorschrijver de apotheek nabelt voor aanvullende informatie hoe vaak een voorschrijver contact heeft met een andere voorschrijver voor aanvullende informatie hoe vaak patiënt, familieleden of thuiszorg contact opnemen met de voorschrijver en/of de apotheek voor aanvullende informatie Een andere optie is bijvoorbeeld het bijhouden van onvolkomenheden. Hoe vaak merk je dat er verschillen zijn? Bedenk op welke momenten u wilt evalueren en stem daar uw meetmomenten op af. Tussentijdse evaluaties kunnen helpen de betrokkenheid van de deelnemers te vergroten. 2e. Protocol overdracht medicatiegegevens Niet alle overdrachtsmomenten vragen om dezelfde maatregelen. Het is dus van belang om voor ieder overdrachtsmoment een eigen protocol te maken. Op de website www.medicatieoverdracht.nl vindt u handreikingen die horen bij de conceptrichtlijn Overdracht van medicatiegegevens in de keten (2008). Deze handreikingen helpen u op weg bij het maken van de diverse protocollen. 16 Zorg voor Veilig module Overdracht van medicatiegegevens in de keten
2f. Deskundigheidsbevordering Voor het introduceren van een nieuwe of aangepaste werkwijze is het belangrijk na te gaan of de betrokkenen beschikken over voldoende kennis en vaardigheden om hun taak uit te voeren. In stap 1 heeft u een overzicht gemaakt van de farmaceutische kennis van de diverse zorgverleners. Daarnaast kunt u bij deskundigheidbevordering onder andere nog denken aan: kennis en vaardigheden van de coördinator voldoende inhoudelijke kennis kennis van relevante protocollen voldoende kennis van ICT Inventariseer als kernteam welke relevante mogelijkheden voor deskundigheidsbevordering er in uw regio zijn en maak hiervan een overzicht. T I P Zorg voor een goede agenda voor de bijeenkomst en houd vast aan deze agenda zodat de bijeenkomst niet gaat uitlopen. Blijf niet te lang stilstaan bij verschillen in standpunten maar ga door op de overeenkomsten, daar valt winst te halen. 2g. Startbijeenkomst Voor het slagen van het project is het belangrijk dat alle betrokkenen op de hoogte zijn. Een goede manier voor het informeren van alle zorgverleners is het organiseren van een startbijeenkomst. De betrokken zorgverleners nemen dan de voorgenomen afspraken door zodat iedereen goed op de hoogte is, ook van de verantwoordelijkheden van de verschillende betrokkenen. Plan een datum en nodig alle betrokkenen uit. Bereid met het kernteam ten minste vier weken van tevoren de bijeenkomst voor. Stel het programma en de werkwijze van de bijeenkomst vast en maak afspraken over de taakverdeling tijdens de bijeenkomst. In bijlage 2 vindt u hiervoor een voorbeeld. 2h. Activiteitenplan Het kernteam stelt een activiteitenplan op voor het ontwikkelen en uitvoeren van het verbetertraject. Dit plan van aanpak beschrijft in elk geval: doel van het (deel)project wijze van aanpak wijze van meten wijze van communiceren wie waarvoor verantwoordelijk is tijdsplanning wijze van evalueren overdracht van project naar onderhoudsfase keuze van een vervolg (deel)project In bijlage 3 vindt u een checklist. Door deze checklist te doorlopen en in te vullen geeft u aan wie er gedurende het hele proces waar verantwoordelijk voor is en wanneer wat geregeld moet zijn. Deze checklist is gedurende het proces ook bruikbaar om het verloop ervan te bewaken. Zorg voor Veilig module Overdracht van medicatiegegevens in de keten 17
T I P De betrokken zorgverleners kunnen gezamenlijk alle patiënten een informatiebrief sturen voor het vragen van toestemming voor uitwisseling van gegevens. 2i. Informeren van alle betrokken partijen In het kader van de bescherming persoonsgegevens bent u verplicht de patiënt toestemming te vragen voor het uitwisselen van gegevens tussen zorgverleners. U moet daarvoor iedere patiënt persoonlijk informeren over het doel van de gegevensuitwisseling en de betrokken zorgverleners. De patiënt moet ook weten dat hij bezwaar kan maken tegen het uitwisselen van (specifieke) gegevens en wat de gevolgen zijn als deze gegevens niet uitgewisseld worden. Ook voor de zorgverleners die niet direct betrokken zijn bij overdrachten waarbij medicatie aan de orde is, kan het van belang zijn dat zij op de hoogte zijn van de gemaakte afspraken. Informeer hen dus ook zoveel mogelijk over het project. Dat kan eventueel ook via de diverse beroepsorganisaties. U kunt daarbij bijvoorbeeld denken aan eerstelijnspsychologen, fysiotherapeuten, enzovoort. 18 Zorg voor Veilig module Overdracht van medicatiegegevens in de keten
Stap 3 Uitvoering In deze stap gaat u daadwerkelijk over tot de implementatie van de overdracht van medicatiegegevens. U heeft daarvoor in stap 2h een plan van aanpak uitgewerkt. Denk hierbij aan activiteiten zoals: startbijeenkomst scholing start nieuwe werkwijze evaluatiebijeenkomst rapportages Voer de geplande activiteiten uit en bewaak de voortgang. Zorg voor evaluatiemomenten en leg deze vast. Voorkom dat deelnemers het actueel houden van het medicatieoverzicht zien als een taak of een probleem van alleen de apotheker. Zorg voor Veilig module Overdracht van medicatiegegevens in de keten 19
Stap 4 Evaluatie en borging Evaluatie Zowel voor het bewaken van het proces als voor het meten van het effect is het van belang om regelmatig te kijken of het project u brengt waar u op uit bent. In stap 2d heeft u bepaald welke verbeteringen u wilt meten en wanneer u wilt evalueren. Door de metingen regelmatig te herhalen kunt u de voortgang van het project in kaart brengen. Daarnaast kunt u de tussentijdse metingen gebruiken om de betrokkenen te motiveren. Evalueren kan op verschillende manieren. Het is zinvol om zowel een procesevaluatie als een effectevaluatie uit te voeren aan het eind van het verbetertraject. Een procesevaluatie geeft u informatie over hoe de betrokkenen het hele traject ervaren hebben. Afhankelijk van de gekozen doelstelling kunt bij een procesevaluatie het volgende in kaart brengen: de mate van tevredenheid over de nieuwe werkwijze ervaren knelpunten mogelijke verbeterpunten onduidelijkheden die er nog bestaan Een effectevaluatie geeft u informatie over wat de veranderingen hebben opgeleverd. Zijn de gewenste verbeteringen gerealiseerd? Wat is verbeterd (en wat is verslechterd)? Welke aspecten kunnen verder nog aangepast worden? Houd bij de effectevaluatie rekening met de aspecten die van belang kunnen zijn bij het nemen van een beslissing over voortzetting en uitbreiding van de activiteiten. Neem dezelfde aspecten mee in de effectevaluatie als in de nulmeting (zie stap 1d). Maak afspraken voor regelmatige, bijvoorbeeld jaarlijkse, evaluaties. Bespreek de resultaten eerst met de leden van uw kernteam. Eventuele onvolkomenheden kunt u daarbij opsporen. Maak van de resultaten een verslag en bespreek de resultaten in een bijeenkomst voor alle betrokkenen. Maak voldoende tijd vrij voor vragen van de betrokkenen. Andere belangstellenden kunt u vervolgens een beknopt verslag van de evaluatie toesturen. 20 Zorg voor Veilig module Overdracht van medicatiegegevens in de keten
T I P Bij aanpassingen van de afspraken kunt u natuurlijk ook denken aan uitbreiding van het aantal deelnemende zorgverleners of uitbreiding van de patiëntengroepen. Borging Overdracht van medicatiegegevens is noodzakelijk voor het verbeteren van de patiëntveiligheid. Het is dus belangrijk om ervoor te zorgen dat het een continu proces is en dat er verbeteringen in het proces plaatsvinden als dat nodig is. U heeft door het doorlopen van deze module plannen gemaakt om de overdracht van medicatiegegevens te verbeteren. U heeft met de diverse zorgverleners afspraken gemaakt over hoe u dat gaat doen en u heeft afspraken gemaakt over hoe u de vorderingen in het proces kunt meten. Door nu de gemaakte afspraken eventueel aan te passen aan de gevonden resultaten en vervolgens de stappen opnieuw te doorlopen zorgt u ervoor dat er borging van het proces plaatsvindt in de organisatie(s), zie ook de cirkel van Demming in figuur 1. Figuur 1 Cirkel van Demming Zorg voor Veilig module Overdracht van medicatiegegevens in de keten 21
Bijlage 1 Rechten en verantwoordelijkheden Volgens de conceptrichtlijn Overdracht van medicatiegegevens in de keten (2008) is een medicatieoverzicht de registratie per patiënt van alle geneesmiddelen (al dan niet op recept) en relevante gegevens over het gebruik daarvan in een periode van tenminste drie maanden voorafgaand aan het moment van aanmaak en gebruik van dat medicatieoverzicht of zolang als nodig is voor verantwoorde zorg. In het medicatieoverzicht staan ten minste de volgende gegevens: 1. Voorgeschreven, ter hand gestelde, toegediende en gebruikte medicatie, de sterkte, dosering en de toedieningsvorm van het geneesmiddel, gebruiksperiode, inclusief eventuele vermelding dat het gebruik van een geneesmiddel voortijdig is gestopt. 2. Gebruik van alcohol en/of drugs (aard en duur) 3. De reden van starten/stoppen/wijzigen van medicatie en de initiator hiervan. 4. Eerste voorschrijver en actuele voorschrijver. 5. De apotheken die deze geneesmiddelen hebben verstrekt. 6. Basale patiëntkenmerken: Burger Service Nummer (BSN), naam, geboortedatum, geslacht en adres van de patiënt. 7. Afgeleide of indien beschikbaar contra-indicatie onderdeel comorbiditeit. 8. Afgeleide of indien beschikbaar contra-indicatie onderdeel geneesmiddelallergie/intolerantie en ADE (ernstige bijwerkingen). Op aanvraag kunnen de volgende gegevens worden verstrekt: 9. Laboratoriumgegevens. 10. Indicatie, indien nodig om de dosering te kunnen beoordelen. Idealiter bevat het medicatieoverzicht ook de indicatie voor het geneesmiddel. Voor de huisarts is de indicatie van belang zodat hij de behandeling indien nodig kan aanpassen. Voor de apotheker kan de indicatie belangrijk zijn bij het beoordelen van de dosering of het opmerken van een mogelijke interactie of contra-indicatie. Daarnaast speelt de indicatie een belangrijke rol bij de voorlichting. 22 Zorg voor Veilig module Overdracht van medicatiegegevens in de keten
Tabel 1 Overzicht verantwoordelijkheden medicatieoverdracht Wie patiënt apotheker voorschrijver zorgaanbieder/-verlener Welke verantwoordelijkheid recht op inzage in en recht op een kopie van zijn volledige dossier en gegevens (als enige) het recht om anderen toestemming te geven tot inzage in, opvragen, gebruik en bijwerken van zijn dossier alle informatie over zijn gezondheidstoestand geven die relevant is voor de zorgverlening geeft en vraagt actief informatie over daadwerkelijk gebruik van alcohol, drugs, zelfzorgmiddelen, additionele voedingsmiddelen en voorgeschreven geneesmiddelen. kan een wettelijke vertegenwoordiger hebben die in diens plaats treedt indien hij niet aanspreekbaar is en niet in staat is om zijn eigen belangen te behartigen veilig ter hand stellen en bewaken van de aan de patiënt voorgeschreven medicatie actueel houden van het medicatieoverzicht tijdens een consult zorgen dat hij het meest actuele medicatieoverzicht heeft registreren van alle door hem geïnitieerde wijzigingen in de medicatie het leveren van verantwoorde zorg vastleggen in het kwaliteitssysteem op welke wijze (hoe, waar, wanneer en door wie) gegevens met betrekking tot voorschrijven, ter hand stellen, bewaken en toedienen van geneesmiddelen worden vastgelegd en overgedragen aan volgende zorgverleners. bron: conceptrichtlijn Overdracht medicatiegegevens in de keten (2008). Zorg voor Veilig module Overdracht van medicatiegegevens in de keten 23
Bijlage 2 Startbijeenkomst Het doel van een startbijeenkomst is het informeren en motiveren van alle betrokkenen over de wijze waarop u, als kernteam, de overdracht van medicatiegegevens wilt implementeren. U bespreekt daarbij zowel de al ondernomen activiteiten als de geplande activiteiten, zodat iedereen goed op de hoogte is. Gemiddeld duurt een startbijeenkomst 1,5 tot 2 uur. Voorbeeldagenda Inleiding (5 min) Presenteer het doel en het programma van de bijeenkomst. Achtergronden (30 tot 60 min) Bespreek het belang van patiëntveiligheid en het actuele medicatieoverzicht. Hierbij kunt u gebruik maken van de toelichting in deze module. Presenteer de resultaten van uw inventarisatie rondom de aandachtspunten (zie stap 1). Geef voorbeelden van medicatiegerelateerde problemen die door betere overdracht voorkomen hadden kunnen worden (bij voorkeur aan de hand van casussen uit de eigen regio). Inventariseer eventueel ervaringen met medicatieoverdracht van de deelnemers door deze in tweetallen te laten bespreken. Inventariseer de ervaringen daarna plenair. Bespreken activiteitenplan (30 min) Presenteer het activiteitenplan dat u vooraf heeft ingevuld. Doorloop het activiteitenplan. Bespreek activiteiten die al uitgevoerd zijn. Geef aan waarom bepaalde keuzes gemaakt zijn. Sta stil bij de rollen en verantwoordelijkheden van de verschillende betrokkenen. Presenteer de door u gemaakte protocollen voor de verschillende overdrachtsmomenten. Bespreek de startdatum en data voor de tussentijdse evaluaties. Maak - indien nodig - aanvullende afspraken. Inventariseer tot slot welke vragen er nog zijn. Besteed voldoende aandacht aan de motivatie van de deelnemers om al dan niet mee te werken. Afsluiting (10 min) Sluit af door de gemaakte afspraken kort samen te vatten. Stel een datum voor de evaluatie bijeenkomst vast. Spreek af hoe u de betrokkenen informeert over nog openstaande vragen. 24 Zorg voor Veilig module Overdracht van medicatiegegevens in de keten
Bijlage 3 Voorbeeld invulschema activiteitenplan Wat Hoe Door wie Wanneer Randvoorwaarden a. kernteam en coördinator b. voldoende draagvlak c. financiële middelen Stap 1 Inventariseren a. betrokkenen b. bestaande overlegstructuren c. huidige werkwijze d. knelpunten Stap 2 Voorbereiding a. doel formuleren b. gegevens uitwisselen c. verantwoordelijkheden vastleggen d. verbetering meten e. protocol overdracht medicatiegegevens f. deskundigheidsbevordering g. startbijeenkomst h. activiteitenplan i. informeren van betrokkenen Stap 3 Uitvoering startbijeenkomst scholing start nieuwe werkwijze evaluatiebijeenkomst rapportages Stap 4 Evaluatie en borging evaluatie borging Zorg voor Veilig module Overdracht van medicatiegegevens in de keten 25
Begrippen Onderstaande lijst is een verkort overzicht van de begrippenlijst op de website www.medicatieoverdracht.nl, aangevuld met begrippen uit de LESA Actueel medicatieoverzicht in de eerste lijn (2010). Actuele medicatie Actuele voorschrijver Afleveraar Afleverhistorie = afleveroverzicht Apotheker Behandelaar Chronische medicatie Comorbiditeit Contra-indicatie Daadwerkelijk gebruikte medicatie Eerstelijnsgezondheidszorg EMD Het overzicht van de lopende medicatie afspraken: dat wat hij zou moeten gebruiken (voorgeschreven), dat wat hij zou kunnen gebruiken (zo nodig en zelfmedicatie) en dat wat de patiënt daadwerkelijk gebruikt (opgegeven door de patiënt of diens vertegenwoordiger). De voorschrijver die het geneesmiddel het meest recent heeft voorgeschreven Openbare apotheek, ziekenhuisapotheek, poliklinische apotheek, apotheekhoudende huisartspraktijk, internetapotheek. Overzicht van de door de apotheker ten behoeve van de patiënt afgeleverde medicatie in een periode van minimaal zes maanden voorafgaand aan het moment van aanmaak en gebruik van dat afleveroverzicht. 'Apotheker' beschrijft de apotheek als voorziening. Die bestaat uit de apotheker, de apotheekhoudend huisarts, de apothekersassistent, de farmakundige of de farmaceutisch consulent. Elke zorgverlener die de patiënt behandelt. Medicatie waarvan je verwacht dat deze langdurig gebruikt zal worden. Er is geen einddatum gedefinieerd. Wel kan een eindconditie zijn gedefinieerd of een evaluatiedatum zijn opgegeven. Co-morbiditeit is een ziekte die naast een andere ziekte aanwezig is. Een conditie waarbij het gebruik van bepaalde geneesmiddelen en/of hulpstoffen niet is toegestaan dan wel slechts met bepaalde voorzorgen kan plaatsvinden. Voorbeelden van conditie: zwanger, aandoening, leeftijd, De medicatie die de patiënt volgens eigen zeggen dan wel conform de door de zorgverlener bijgehouden toedienregistratie werkelijk heeft ingenomen. In de eerstelijnsgezondheidszorg zijn alle hulpverleners werkzaam waar patiënten zonder beperking, dus zonder dat daarvoor een verwijzing nodig is, een beroep op kunnen doen. Dit kan bijvoorbeeld een huisarts zijn, een apotheek, de tandarts, de psycholoog, algemeen maatschappelijk werk enzovoort. Elektronisch Medisch Dossier. 26 Zorg voor Veilig module Overdracht van medicatiegegevens in de keten
EVS Hoofdbehandelaar Huisarts Interactie medicatie Internetapotheek Keten Laboratoriumgegevens voor medicatiebewaking Landelijk Elektronisch Patientedossier (EPD) Landelijk schakelpunt (LSP) Medicatiehistorie Medicatieoverzicht Medicatieoverzicht, actueel (=geverifieerd) Ondersteuner Patiënt Patiëntdossier Elektronisch voorschrijfsysteem De eindverantwoordelijke behandelaar van de patiënt, die regie voert over de behandeling en het medicatiegebruik van de patiënt. 'Huisarts' beschrijft de huisartsenvoorziening. Deze bestaat uit de huisarts, de praktijkassistente en de praktijkondersteuner/- verpleegkundige. Onderlinge wisselwerking tussen geneesmiddelen, waardoor de werking of bijwerkingen van een of meer van deze geneesmiddelen verandert. Een apotheekvoorziening die via internet recepten aanneemt en de medicatie per post of bode aflevert aan de patiënt. Een keten is een samenwerkingsverband van zorgverleners die zowel zelfstandig als afhankelijk van elkaar functioneren. Zij verlenen zorg als schakels in een keten, onlosmakelijk met elkaar verbonden en zo goed mogelijk op elkaar ingespeeld. Die laboratoriumgegevens die wegens mogelijke contra-indicaties voor de voorschrijver en verstrekker van het geneesmiddel relevant zijn bij de keus en dosering van het geneesmiddel. Het Landelijk EPD voorziet in de elektronische uitwisseling van medicatie- en huisartswaarneemgegevens op landelijk niveau. In de toekomst is het ook mogelijk andere gegevens uit te wisselen, zoals laboratoriumuitslagen en röntgenfoto s. Het LSP is het centrale knooppunt voor de landelijke uitwisseling van patiëntgegevens tussen zorgaanbieders in Nederland. Via het LSP kunnen zorgaanbieders betrouwbaar actuele informatie uitwisselen met systemen van collega-zorgaanbieders. Meer informatie hierover vindt u op www.nictiz.nl. De medicatiehistorie is een medicatieoverzicht over een langere periode terug in de tijd. Het medicatieoverzicht is de registratie per patiënt van alle geneesmiddelen (al dan niet op recept) en relevante gegevens over het gebruik daarvan in een periode van tenminste drie maanden voorafgaand aan het moment van aanmaak en gebruik van dat medicatieoverzicht of zolang als nodig is voor verantwoorde zorg. Inclusief de reden van voorschrijven en inclusief allergieën, intoleranties en contra-indicaties. Het medicatieoverzicht geactualiseerd met informatie van de patiënt over bijvoorbeeld daadwerkelijk gebruik, therapietrouw, ervaringen en gebruik van zelfzorgmiddelen, en voorzien van datum van actualiseren. Ondersteuner van de patiënt, bijvoorbeeld mantelzorg, thuiszorg. Patiënt of diens vertegenwoordiger. Dossier van een patiënt met alle medische, farmaceutische, verpleegkundige en overige relevante informatie is opgenomen. Zorg voor Veilig module Overdracht van medicatiegegevens in de keten 27
Patiëntdossier bij de apotheker Patiëntdossier bij de huisarts Patiëntgegevens, medicatiegerelateerd Poliklinische apotheek Regiotafel antistolling Specialist ouderengeneeskunde Stopbericht Tandarts Thuiszorg Trombosedienst Voorschrijver Het totaal van basale patiënt kenmerken, medicatiegegevens, medicatiegerelateerde patiëntgegevens en verleende zorg zoals vastgelegd in het AIS. Het totaal van basale patiënt kenmerken, medische gegevens, medicatiegegevens, medicatiegerelateerde patiënt gegevens en verleende zorg zoals vastgelegd in het HIS. De voor het voorschrijven en afleveren relevante medische gegevens, zoals bijvoorbeeld relevante reden van voorschrijven, verwachte therapieduur, tussentijdse wijzigingen (dosering, stoppen en reden daarvoor), contra-indicaties, allergieën, relevante laboratoriumgegevens. Een apotheekvoorziening gevestigd in of bij een ziekenhuis, vergelijkbaar met een openbare apotheek in functie, taken en verantwoordelijkheden. De regiotafel antistolling is een overlegstructuur van alle bij de antistollingszorg betrokken ketenpartners om de ervaren knelpunten in de onderlinge afstemming en samenwerking bij de antistollingsbehandeling in kaart te brengen en verbetertrajecten aan te gaan. 'Specialist ouderengeneeskunde' beschrijft een arts werkzaam in het verpleeghuis/verzorgingshuis of in de ambulante (geestelijke) gezondheidszorg met inbegrip van de ondersteunende beroepsbeoefenaren met wie hij een multidisciplinair samenwerkingsverband vormt. Voorschrift om het gebruik van een medicijn te beëindigen. Het betreft een bericht van de behandelaar, waarin hij aangeeft dat een geneesmiddel aan de patiënt niet langer meer wordt voorgeschreven en wordt gestopt, direct of na afloop van het voorschrift. Bij voorkeur voorzien van reden van staken. 'Tandarts' beschrijft de tandartspraktijk. Deze bestaat uit de tandarts, de tandartsassistent, de praktijkmedewerker, de preventieassistent en de mondhygiënist. 'Thuiszorg' beschrijft de zorgverleners die bij de patiënt in zijn woonomgeving begeleiding, verzorging en verpleging bieden. Deze bestaat ui de (gespecialiseerde) verpleegkundige, de (zieken)verzorgende en de helpende. 'Trombosedienst' beschrijft de trombosedienst als voorziening. Deze bestaat uit de medisch leider, de doseerarts, de doseeradviseur, de doktersassistente/verpleegkundige die bloed afneemt, de laborant en de administratieve medewerker. Zorgverlener die volgens de wet bevoegd is tot het voorschrijven van geneesmiddelen: artsen, tandartsen en verloskundigen. (de verpleegkundig specialist/nurse practitioner en de specialistisch verpleegkundige zijn al opgenomen in de wet BIG maar mogen nog niet zelfstandig voorschrijven aangezien de AMvB - Algemene Maatregel van Bestuur - nog niet is gerealiseerd). 28 Zorg voor Veilig module Overdracht van medicatiegegevens in de keten
Literatuur Centrale Medicatie-incidenten Registratie (CMR). Zie www.medicatieveiligheid.info. Conceptrichtlijn Overdracht van Medicatiegegevens. Utrecht, Project Overdracht van medicatiegegevens in de keten, 2008. Zie www.medicatieoverdracht.nl. D'Agata M, Vos Burchart de H, Mulder A. Handreiking Overdracht van medicatiegegevens. Utrecht: Instituut voor Verantwoord Medicijngebruik, 2009. Zie www.medicijngebruik.nl. Eijssens EC. Handreiking Patiëntveiligheid in de huisartsenzorg (NHG, NVDA en VHN). Utrecht: Landelijke Huisartsen Vereniging, 2009. Zie www.medicatieoverdracht.nl. Handreiking Verantwoordelijkheidsverdeling bij samenwerking in de zorg. Utrecht: KNMG, V&VN, KNOV, KNGF, KNMP, NIP, NVZ, NFU, GGZ Nederland, NPCF, 2010. Zie www.zorgvoorveilig.nl. Handreikingen voor zes overdrachtssituaties. Bijlage bij de Concept Richtlijn Overdracht van Medicatiegegevens 2008. Utrecht, Project Overdracht van medicatiegegevens in de keten, 2008. Zie www.medicatieoverdracht.nl. Hier werk je veilig, of je werkt hier niet. Den Haag: Shell Nederland, 2004. Horssen van N, Labots- Vogelesang SM, Buur VAJ, et al. Landelijke Eerstelijns Samenwerkings Afspraak (LESA) Actueel medicatieoverzicht in de eerste lijn. Utrecht/Den Haag: NHG/KNMP, 2010. Zie www.nhg.org. Labots-Vogelesang S, Heijboer- Vinks I, Aarnhem van A, et al. Landelijke Eerstelijns Samenwerkings Afspraak Medicatieveiligheid na ontslag uit het ziekenhuis. Huisarts Wet 2009;52(4):S7-11. Zie www.nhg.org. Leendertse A, Bemt van den PMLA, Egberts TCG. Hospital Admissions Related to Medication (HARM): Een prospectief, multicenter onderzoek naar geneesmiddelgerelateerde ziekenhuisopnames. Utrecht: Utrecht Institute for Parmaceutical Sciences, 2006. Zie www.nvza.nl. Lelie R, Fonk H, Roos de A. Suggesties voor een stappenplan voor implementatie in de 1e lijn. Utrecht: Project Overdracht van medicatiegegevens in de keten, 2008. Zie www.medicatieoverdracht.nl. Patiëntveiligheid: de toepassing van geneesmiddelen en medische hulpmiddelen in zorginstellingen en thuis. Den Haag: Inspectie van de Gezondheidszorg, 2004. Zie www.igz.nl. Patiëntveiligheidskaart Actueel Medicatieoverzicht. Utrecht: NPCF, 2010. Zie www.mijnzorgveilig.nl. Richtlijnen inzake het omgaan met medische gegevens. Utrecht: KNMG, 2010. Zie www.knmg.artsennet.nl. Roos de A, Woudstra M, Grooth de K. Spoorboekje voor medicatieoverdracht. Utrecht: Project Overdracht van medicatiegegevens in de keten, 2009. Zie www.medicatieoverdracht.nl Vreede W, Bouman A, Haelst van I, et al. VMS praktijkgids Medicatieverificatie bij opname en ontslag. Utrecht: Veiligheidsprogramma (VMS), 2008. Zie www.vmszorg.nl. Zorg voor veilig. Zie www.zorgvoorveilig.nl. Zorg voor Veilig module Overdracht van medicatiegegevens in de keten 29