Tekortvakken in het voortgezet onderwijs Deborah van den Berg januari 2012 1. Inleiding In het voortgezet onderwijs worden op de korte termijn tekorten aan leraren verwacht, oplopend tot een verwacht tekort van 4.300 fte in 2015 en 2016. Daarna nemen deze tekorten geleidelijk af, maar blijven nog steeds op een relatief hoog niveau. Zo wordt in 2020 een tekort van 1.500 fte aan leraren verwacht. Deze tekorten ontstaan door een combinatie van toenemende leerlingaantallen en een toenemende uitstroom van oudere leraren. 1 In dit kader is het interessant na te gaan of de verwachte lerarentekorten in het voortgezet onderwijs verschillen tussen vakken en graadgebied. Wanneer sprake is van zogeheten tekortvakken zal hier bijvoorbeeld op kunnen worden ingespeeld. Deze factsheet geeft inzicht in de moeilijk vervulbare vacatures per vak en graadgebied, verwachte toekomstige knelpunten per vak en graadgebied en tekortvakken in het voortgezet onderwijs, door gebruik te maken van kwantitatieve gegevens uit de Nota Werken in het Onderwijs 2012 en de Arbeidsmarktanalyse voortgezet onderwijs 2011. Deze gegevens worden aangevuld met gegevens uit het schoolmanagement panel van het CAOP, waarin schoolleiders uit het voortgezet onderwijs is gevraagd naar hun mening over dit thema. 2 2. Moeilijk vervulbare vacatures Uit de Arbeidsmarktanalyse voortgezet onderwijs blijkt dat het aandeel onvervulde vacatures in het voortgezet onderwijs het grootst is bij de talen (45 procent). Met respectievelijk 17 en 10 procent van deze openstaande vacatures vormen de vakken Nederlands en Engels bij de talen de grootste knelpunten, terwijl bij de exacte vakken vacatures voor wiskunde (16 procent) vaak open staan aan het einde van het kwartaal. 3 Het hoge aantal vacatures voor de vakken Nederlands, Engels en wiskunde kan onder andere verklaard worden door de sterke mate waarin deze vakken aanwezig zijn in de roosters. 2.1 Mening schoolleiders schoolmanagement panel Het beeld uit het panel komt vrijwel overeen met de gegevens uit de Arbeidsmarktanalyse. Ook uit het schoolmanagement panel blijkt dat er momenteel moeilijkheden zijn met het vervullen van vacatures voor het exacte vak wiskunde en de talen Nederlands en Engels (zie figuur 2.1). Uit het panel blijkt verder dat de meeste schoolleiders momenteel moeilijkheden ervaren met het vervullen van vacatures voor de vakken wiskunde, natuurkunde, Duits en scheikunde. Voor het vak wiskunde geeft bijvoorbeeld 56 procent van de ondervraagde schoolleiders aan moeilijkheden te ervaren om vacatures voor dit vak te vervullen. Minder schoolleiders ervaren volgens dit panel moeilijkheden met 1 Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (2011). Nota Werken in het Onderwijs 2012. Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap: Den Haag. 2 Het schoolmanagement panel van het CAOP bestaat uit besturen, directies en personeelsfunctionarissen van scholen en onderwijsinstellingen. Panelleden krijgen een paar maal per jaar enkele vragen over kwesties die verband houden met werken in het onderwijs. In deze factsheet wordt verwezen naar schoolleiders die aan dit panel hebben meegedaan. 3 Defourny en Jettinghoff (2011). Arbeidsmarktanalyse voortgezet onderwijs. SBO: Den Haag. Cijfers over de onderwijsarbeidsmarkt zijn te vinden op www.stamos.nl pagina 1 van 8
het vervullen van vacatures voor de vakken geschiedenis, lichamelijke opvoeding en de maatschappijvakken. Figuur 2.1 Momenteel moeilijk vervulbare vacatures volgens schoolleiders (N = 236). % 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 Wiskunde Natuurkunde Duits Scheikunde Nederlands Economie Engels Klassieke talen Uit tabel 2.1 blijkt dat er volgens schoolleiders verschillen zijn in de mate waarin er momenteel moeilijkheden zijn om eerste graads en tweede graads vacatures te vervullen. Zo ervaren de meeste schoolleiders vooral bij klassieke talen, aardrijkskunde, Nederlands en scheikunde moeilijkheden om eerste graads vacatures te vervullen. Voor de vakken biologie en Engels zijn volgens het merendeel van de schoolleiders juist meer moeilijkheden bij het vervullen van tweede graads vacatures. Hoewel absoluut meer vraag is naar tweede graads leraren, is voor een aantal vakken dus relatief meer vraag naar eerste graads leraren. Cijfers over de onderwijsarbeidsmarkt zijn te vinden op www.stamos.nl pagina 2 van 8
Tabel 2.1 Graadgebied van moeilijk vervulbare vacatures volgens schoolleiders 4 Voornamelijk 1e graads Voornamelijk 2e graads 1e en 2e graads Totaal % % % N Wiskunde 41 27 33 132 Natuurkunde 45 26 29 113 Duits 28 34 39 91 Scheikunde 52 17 31 84 Nederlands 63 15 22 65 Economie 43 20 37 60 Engels 38 41 21 58 Klassieke talen 87 4 9 53 Frans 19 33 48 21 Biologie 37 47 16 19 Godsdienst/ levensbeschouwing 17 25 58 12 Aardrijkskunde 73 9 18 11 3. Verwachte toekomstige knelpunten De verwachte vraag naar leraren in het voortgezet onderwijs verschilt eveneens per vak. Volgens de Nota Werken in het Onderwijs 2012 hangt dit onder andere samen met de uitstroom van leraren. De verwachte uitstroom van leraren in de periode 2011 2015 is bijvoorbeeld het hoogst voor de vakken natuur- en scheikunde (27 en 29 procent) en het laagst voor de vakken Frans en Duits (21 en 23 procent). 5 Desondanks is de verwachting dat van deze vakken de komende jaren nog steeds ongeveer een vijfde van de huidige personeelscapaciteit vertrekt, bijvoorbeeld naar (pre)pensioen of naar een baan buiten het voortgezet onderwijs. Ook structurele verschuivingen in leerlingstromen hebben invloed op de verwachte vraag naar leraren per vak. De afgelopen jaren heeft een aantal verschuivingen plaatsgevonden. Zo is het aandeel vmboleerlingen (exclusief lwoo) in het derde leerjaar van het voortgezet onderwijs tussen 1990 2010 gedaald van 58 naar 39 procent, terwijl het aandeel havo/vwo-leerlingen in het derde leerjaar in deze periode is toegenomen van 32 naar 44 procent. Ook dit beïnvloedt de kwalitatieve vraag naar leraren. 6 3.1 Verwachte knelpunten volgens het schoolmanagement panel De meeste schoolleiders verwachten in de toekomst knelpunten bij het vervullen van vacatures voor de vakken wiskunde, natuurkunde, Duits en scheikunde (zie figuur 3.1). Zij ervaren dus niet alleen momenteel problemen met het vervullen van vacatures voor deze vakken, maar verwachten dat dit in de toekomst ook voortduurt. Dit kan onder andere verklaard worden door de verwachte uitstroom van leraren 4 Indien aangegeven dat het voor het vak moeilijk is om vacatures te vervullen. Afgerond op hele procenten. 5 De verwachte uitstroom van leraren is op basis van de aangeboden leseenheden in 2015 ten opzichte van leseenheden in 2011. 6 Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (2011). Nota Werken in het Onderwijs 2012. Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap: Den Haag. Cijfers over de onderwijsarbeidsmarkt zijn te vinden op www.stamos.nl pagina 3 van 8
voor deze vakken. Gemiddeld zal in de periode 2011-2015 een kwart van de huidige personeelscapaciteit van deze vakken vertrekken. 7 Figuur 3.1 Vakken waarbij volgens schoolleiders in de komende jaren moeilijkheden worden verwacht met het vervullen van vacatures (N = 236). % 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 Wiskunde Natuurkunde Duits Scheikunde Nederlands Economie Engels Ook in de toekomst verwachten schoolleiders verschillende knelpunten bij het vervullen van eerste graads en tweede graads vacatures (zie tabel 3.1). Zo worden voor de vakken aardrijkskunde, scheikunde, Nederlands en natuurkunde voornamelijk knelpunten genoemd bij het vervullen van de eerste graads vacatures voor deze vakken. Alleen voor het vak Frans verwachten de meeste schoolleiders vooral knelpunten bij het vervullen van tweede graads vacatures. Voor de vakken wiskunde, Duits en godsdienst/levensbeschouwing geldt dat de meeste schoolleiders zowel knelpunten verwachten bij het vervullen van eerste graads als bij tweede graads vacatures. 7 Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (2011). Nota Werken in het Onderwijs 2012. Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap: Den Haag. Cijfers over de onderwijsarbeidsmarkt zijn te vinden op www.stamos.nl pagina 4 van 8
Tabel 3.1 Graadgebied van vakken waar volgens schoolleiders in de komende jaren problemen worden verwacht met het vervullen van vacatures. 8 Voornamelijk 1e graads Voornamelijk 2e graads 1e en 2e graads Totaal % % % N Wiskunde 34 27 39 129 Natuurkunde 48 23 29 128 Duits 30 27 43 88 Scheikunde 51 15 35 83 Nederlands 49 20 31 70 Economie 43 28 30 61 Engels 43 29 28 51 Frans 27 50 23 22 Aardrijkskunde 64 7 29 14 Godsdienst/ levensbeschouwing 17 33 50 12 4. Verwachte tekorten In de voorgaande paragrafen is ingegaan op de moeilijkheden die schoolleiders momenteel ervaren bij het vervullen van vacatures. Ook wordt duidelijk voor welke vakken de meeste schoolleiders in de toekomst knelpunten verwachten. Leidt dit volgens dezelfde schoolleiders in de toekomst tot daadwerkelijke tekorten? In de onderstaande paragraaf wordt nader op deze vraag ingegaan. Uit tabel 4.1 blijkt dat schoolleiders uit het panel verwachten dat de mate waarin zij in de toekomst moeite moeten doen om vacatures te vervullen per vak zal verschillen. Wel verwachten de meeste schoolleiders voor bijna alle vakken veel moeite te moeten doen om vacatures te kunnen vervullen. Alleen aardrijkskunde wordt door schoolleiders minder vaak genoemd als vak waarbij zij verwachten veel moeite te moeten doen. Zij die wel moeite verwachten om vacatures voor dit vak te vervullen, verwachten dat dit ook direct veel moeite zal kosten (zie tabel 4.1). Opvallend is dat de meeste schoolleiders verwachten veel moeite te moeten doen bij het vervullen van vacatures voor de klassieke talen en godsdienst/levensbeschouwing. Deze vakken worden echter in vergelijking met de andere vakken minder vaak genoemd als vak waarbij schoolleiders in de toekomst knelpunten verwachten met de vacaturevervulling (zie tabel 3.1 en 4.1). 8 Indien aangegeven dat het voor het vak moeilijk is om vacatures te vervullen. Afgerond op hele procenten. Cijfers over de onderwijsarbeidsmarkt zijn te vinden op www.stamos.nl pagina 5 van 8
Tabel 4.1 Verwachten schoolleiders veel of weinig moeite te moeten doen om vacatures te vervullen? 9 Veel moeite Weinig moeite Weet niet / nvt Totaal % % % N Wiskunde 82 5 12 129 Natuurkunde 86 6 9 128 Duits 85 5 10 88 Scheikunde 87 4 10 83 Nederlands 76 10 14 70 Economie 80 8 12 61 Engels 80 10 10 51 Klassieke talen 92 3 5 37 Frans 86 9 5 22 Aardrijkskunde 57 36 7 14 Godsdienst/ levensbeschouwing 100 - - 12 In welke mate vertaalt de moeizame vacaturevervulling zich daadwerkelijk in verwachte (grote) tekorten? Uit figuur 4.1 blijkt dat meer dan de helft van de schoolleiders (grote) tekorten verwacht bij de vakken economie en scheikunde. Hoewel minder vaak genoemd, zal de moeizame vacaturevervulling ook leiden tot (grote) tekorten voor de vakken natuurkunde en wiskunde. De meeste schoolleiders gaven eerder al aan voor deze vakken in de komende jaren de meeste knelpunten bij de vacaturevervulling te verwachten (zie figuur 3.1). Uit figuur 4.1 blijkt dat ruim 45 procent van de schoolleiders stelt dat, als gevolg van de moeizame vacaturevervulling, (grote) tekorten voor wiskunde worden verwacht. Voor natuurkunde ligt dit percentage net boven de 40 procent. 9 Indien aangegeven dat het voor het vak moeilijk is om vacatures te vervullen. Afgerond op hele percentages. Zie ook figuur 3.1. Cijfers over de onderwijsarbeidsmarkt zijn te vinden op www.stamos.nl pagina 6 van 8
Figuur 4.1 Percentage schoolleiders dat voor onderstaande vakken (grote) tekorten verwacht als gevolg van de moeizame vacaturevervulling voor het vak. 10 % 60 50 40 30 20 10 0 Economie Scheikunde Wiskunde Duits Engels Nederlands Klassieke talen Natuurkunde Godsdienst Frans 5. Oorzaken (verwachte) vacatureproblematiek Op de vraag wat schoolleiders uit het schoolmanagement panel zien als oorzaken van de (verwachte) vacatureproblematiek stellen zij dat zowel de verhoogde uitstroom van leraren als gevolg van de vergrijzing als het beperkte aanbod van nieuwe leraren vanuit de lerarenopleidingen veel invloed heeft op de (verwachte) vacatureproblematiek (zie figuur 5.1). De uitstroom van leraren naar andere banen of scholen wordt nauwelijks als oorzaak met veel invloed op de (verwachte) vacatureproblematiek omschreven. Hetzelfde geldt voor beperkingen rondom het werven van geschikte leraren als gevolg van tijdelijke overschotten bij andere vakken of functies (zie figuur 5.1). 10 Indien aangegeven dat voor het vak in de toekomst moeilijkheden worden verwacht. Cijfers over de onderwijsarbeidsmarkt zijn te vinden op www.stamos.nl pagina 7 van 8
Figuur 5.1 Oorzaken die volgens schoolleiders veel invloed hebben op de (verwachte) vacatureproblematiek (N = 236). % 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 Uitstroom door vergrijzing Te weinig aanbod vanuit lerarenopleidingen Financiën Concurrentie met scholen Overschotten vakken of functies Uitstroom naar andere baan 6. Conclusie Deze factsheet geeft inzicht in de huidige en verwachte tekortvakken in het voortgezet onderwijs. Op basis hiervan kan geconcludeerd worden dat de meeste schoolleiders uit het schoolmanagement panel momenteel met name moeilijkheden ervaren om vacatures voor de vakken wiskunde en natuurkunde te vervullen. Voor deze vakken geldt dat er vooral moeilijkheden zijn bij het vervullen van eerste graads vacatures. In de toekomst verwachten de meeste schoolleiders eveneens knelpunten bij het vervullen van vacatures voor de vakken wiskunde en natuurkunde. De verwachte knelpunten hangen onder andere samen met de uitstroom van leraren. Zo blijkt uit de in de factsheet gepresenteerde ramingen dat verwacht wordt dat van alle vakken de komende jaren een vijfde van de huidige personeelscapaciteit zal vertrekken, bijvoorbeeld naar (pre)pensioen. Leidt de moeizame vacaturevervulling tot toekomstige tekorten? Ja, zo blijkt uit de ramingen die in deze factsheet besproken zijn. Ook de schoolleiders uit het schoolmanagement panel verwachten (grote) tekorten als gevolg van de moeizame vacaturevervulling. Dit geldt vooral voor de vakken economie en scheikunde, maar ook voor de vakken natuurkunde en wiskunde verwacht 40 procent van de schoolleiders (grote) tekorten in de toekomst. Dit wordt volgens het panel voornamelijk veroorzaakt door de uitstroom van leraren door de vergrijzing. Ook is het aanbod van de lerarenopleidingen onvoldoende om in de vraag naar leraren te voorzien. De uitstroom van leraren naar een andere baan heeft volgens de meeste schoolleiders echter niet veel invloed op de verwachte vacatureproblematiek in het voortgezet onderwijs. Cijfers over de onderwijsarbeidsmarkt zijn te vinden op www.stamos.nl pagina 8 van 8