Slangen van Portugal (slot): verspreiding Rudolf Malkmus SchulstraBe 4 D-97859 Wicsthal Duitsland Ycrtaling: Tjaldo Brandenburg NLEDNG CRESPO ( 1972) was de eerste die met behulp van een puntenkartering het verspreidingspatroon van de Portugese slangen in kaart bracht. Zijn uitgangspunt hierbij was de herpetologische verzameling van het Bocage Museum in Lissabon. Helaas ging deze collectie bij een brand in 1978 verloren. Tussen 1976 en 1981 trok ik zelf een aantal maal door Portugal om herpeto- 1ogische waarnemingen te doen. Als afsluiting werden de resultaten. waarbij rasters van 0 bij 15.9 km werden aangehouden. gepubliceerd (MALKMUS, 1982). n 1989 gebruikten CRESPO & OLVERA als cerste de internationaal gangbare verde ling in 10 bij 0 km hokken. Deze maatstaf gebruikte ik ook in de door mij (MALKMUS. 1995) gepubliceerde atlas. waarin vele nieuwe gegevens. ook die van ( overigens slangloze) Portugese eilanden zoals de Azoren. de Madeira en Selvagens archipel verwerkt zijn. Helaas worden in de on1angs verschcnen verspreidingsatlas van het hele berische Schiereiland (PLEGUEZUELOS. 1997) aileen gegevens uit Portugal tot de vroege negcntiger jaren verwerkt in 20x20 km hokken. en bovendien is in die atlas vecl niet-spaanse literatuur niet betrokken. Vijf uitgebreidc recentere reizen door het gebicd met als gevo1g extra vindp1aatsen. tezamen met vcle waarnemingen die andere liefhebbers mij ter beschikking stelden, lijken mij deze nieuwe compilatie over het verspreidingspatroon van de Portugese slangen ruimschoots te rechtvaardigen. SOORTEN Yoor slangen die in heel Portugal voorkomen (Coronel! a girondica, Malpo/on monspessulanus, Natrix natrix. Natrix maura en met enige beperking, Elaphe sca/aris en Vipera latasti) zorgen de nieuwe gegevens aileen tot een verdichting van het verspreidingspatroon, met hier en daar een lokale verrassing. Bij vier soorten ( Coluber hippocrepis, Coronel/a austriaca, Macroprotodon cucul/atus. Vipera se(){mei) die slechts in delen van Portugal voorkomen. moeten vooral de verspreidingsgrenzen van M. cucullatus en V. seoanei door de nieuwe gegevens herzien worden. YOORKOMEN Omdat de verspreidingsgegevens (geogratische en verticale verspreiding. habitatkeuze) van de diverse slangensoorten a1 in de voorgaande atleveringen bcsproken zijn. wordt in de navolgende tekst vooral de nadruk gclegd op gegevens die verkregen zijn na het verschijncn van mijn Portugcsc verspreidingsatlas (MALKMUS. 1995). n de drie leefomgevingcn waarvan hierbij foto's zijn afgedrukt. komen overigens aile slangensoorten voor zoals die nu bekend zijn uit Portugal. Daarnaast passercn de tekeningen uit deze scrie Slangen van PortugaL begonnen in april 1996. nog eens de revue. Lacerta 56( 6) Y98 199
n:1l ~- ~~.:,.< ~~W..Jt'ttir c;;,;- 1/. ), ''.A" Qo '~'< ~~... """' f7r ~Jlf ".. 11,C.. '/ 'f ' 1';1 'T1,. ""A7: 'lo 111 /1 7f,,. t 'J i.a 1/. "\ 1 011, ll e e1 1 1 r -'- 1.-!,...-;- n : ll. '.., "Alii. V --... '1. - rr ~ ' i\1..... 11 ~ -.. 1'\ -+ '!... '\ill '..), 411el :>1 :T : H--l+llf-~ f\'-1e1 : -~ l!!iiifo. Bij de verpreidingskaartjes betekent: o: v;ndplaats uit de literatuur van voor 1975 e: vindplaats na 1975 COLUBER HPPOCREPS n de Algarve, het oosten van Alentejo en in het district Castelo Branco is het aantal vindplaatsen van de Hoefijzerslang sinds 1995 verdubbeld. Vooral in het midden en oostelijke deel van de zuidelijke Algarve komen ze vrijwel overal voor. CORONELLA AUSTR/ACA ACUTROSTRS Naast V. seoanei is de Westelijke Gladde Slang de zeldzaamste slangensoort in Portugal. Slechts een nieuwe vindplaats (een rotsachtig terrein met heidebegroeiing op de noordelijke hellingen van de Serra do Alvao) werd ontdekt. r.l r la n A :... '-~ :... """ '!/1 JA",J -f'l. f.: ~1-J '..-+-,. '. _/:' 200 Lacerta 56( 6) 1998
Habitat va n Comnella all.l'triaca. Nmrix 1111111m. Nmrix lllllrix. Vipem lawsti en Vieem seoa11ei in de Sc.:rra do Soajo. Foto: R. Malkmus Lat:crta 56(6) 199H 201
'. ' ' '.. ' CORONELLA GRONDCA Sinds 1995 is het aantal vindplaatscn van de Girondische Gladde Slang in de A lgarve. de Serra de Sao M amede en in de provincie Tras os M ontes. verdubbeld. n de oostelijke uitlopers van de Serra do Larouco bleek de populatieclichtheicl bijzonder groot. Binnen twee uur werclen, meestal in de stapelmuurtjes die de percelen scheiden, maar liefst achl Girondische Gladde Slangen gevonclen. ELAPH SCALA RS De nieuwe gegevens voor de Trapslang duiden op grotere populaties. vooral in het noordoosten. in hel oosten en in het widen van Portugal. Er zijn nog steeds geen recente gegevens uit westelijk Minho en uit hel gebiccl tussen de benedenlopen van de Mondego en Douro. '. 1 202 Lacer! a 56( 6) 1998
MACROPROTODON CUCULLATUS BERCUS n het gebied ten zuiden van de Tejo is het aantal waarnemingen van de Mutss lang verdrievoudigd. Yooral in de westelijke A lgarve (SCHWARZER, 1997a) en in het Transguadianagebied (M ALKMUS, 1997a) komen grotc populaties voor. De noordelijkste vondst. niet aileen voor Portugal maar geldend,! ' ' voor het hele verspreidingsgcbied. is die tussen Chacim en Morais op 490 m hoogte ten oosten van de Serra de Bornes (MALKMUS & SAUER, in druk). De max imumhoogte waarop de soort tot dat moment was gevonden was 500 m (M ALKMUS, 1995). lntussen zij n ze ook waargenomen bij de Picota (Serra de M onchique) op 650 m en in de Serra de Sao M amede op 700 m (MALKMUS, 1997b). MA LPOLON MONSPESSULANUS Van de Hagedisslang komen steeds meer meldingen (vooral uit het oosten en het zuiden) binnen. Dit duidt op het voorkomen van deze slang in heel Portugal. Lacerta 56(6) 1998 203
Habitat van ColuiJer hipfhjcrepis. Comnella ):iimndica. /aphe scalaris. Macmpmtodon r llclllla- 111.1". Malpolrm ttwnsjws.wlanlls. Nwrix n/11111"0. Natri.r tla/ri.r en \lipem lawsri in de Serra de Siio Mamede. Foto: R. Malkmus 204 Lacerta 56( 6) 1998
Trapslang. /aphe scalaris. uit de omgeving van Aveleda/Rio Mente in aanvalshouding. Foto : R. Malkmus Habitat van Colu!Jer hippocrepis. Comnella girondica. /aphe scalaris. Macmprotodon cuculla- 111.1', Malpolon monspes.wlanus en Narri.r ma111y1 bij de Rio Murtega (Barrancos). Fo to: R. Malkmus Lacerta 56(6) 1998 205
NATRX MAURA Meldingen van de Adderringslang uit gebieden zowel ten noordoosten van Portalegre als in het zuidoosten zijn met bijna vijftig procent toegenomen. Ondanks hun sterke binding aan water, is de Adderringslang zonder meer de algemeenste slang van Portugal, met vaak zeer hoge populatiedichtheden. ill.wr c.,..... ' ~ r-r-.;.,r:: 'F l ' '~ ' : r!' -wq L_l 1 <( C!:J! 1...,.-,,.!l3i 1/, 1 ~- ~ 1~1...,..., 'V(.el 11.)-.~ t" /..-\. ~. Y" ~ '! f 1/YC)' ""'' /1 Ol, _.~ 11111 r J... er :.,...'! : :lf'rt ' 7 ~/ 1 t la ll.'\1 i ' Do!D \, v.j n ~ o; ~~,, i-1' 1:- \!,.1 ' A..! {1.,.r., ll ',.fill*~, 1 + ' t ~ 'l - ~ L "-'J,...,_ O_A' '-...., ll ll ' t./. ~Ji.!,!lt!l l ll ~ o\ q 1""11~ L ' j 'l,..b i r) NATRX NATRX ASTREPTOPHORA Een toename van vondsten van soms bijna vijftig procent van de Spaanse Ringslang komt uit het zuiden, het noordoosten, het Lissabonner Schiereiland en vooral de Serra de Sao Mamede (PARGANA et al., 1996). Hoewel de soort minder algemeen voorkomt dan de Adderringslang, is het toch een veel voorkomende slang. 206 Lacerta 56( 6) 1998
VPERA L. LATAST/GADTANA Het aantal vindplaatsen van de Wipneusadder is de laatste jaren in Portugal bijna verdrievoudigd. Vaak waren dit bevestigingen van vondsten uit de vorige eeuw. De nieuwe onderzoeken die dit beschrijven zijn: BRTO & ALVAREZ (1996) voor het nationale park Peneda-Geres; Teixeira (in litt., 1997) voor de Serra de Montezinho; en PARGANA et al. ( 1996) voor de Serra de Sao Mamede. Opmerkelijk is een vondst van SCHWARZER ( 1997b) in het uiterste zuidwesten (bij Carrapateira) vlak bij zee. De adder lag op een zuidhelling met leisteen, zand en lage heidestruikjes. Deze melding versterkt het vermoeden dat ook in Portugal, net als in Zuid Spanje, duinbewonende populaties voorkomen. VPERA SEOANE De nieuwste veldwaarnemingen van BRTO & ALVAREZ ( 1996) tonen aan dat de Spaanse Adder gelukkig niet aileen in de gebieden leeft die MOLLER ( 1894a, b, c) en NOBRE ( 1894) vermeldden, maar dat ze voorkomt in het gehele Spaans-Portugese grensgebied tussen Rio Yez en Serra do Larouco op hoogten van 800-1200 m. Deze vindplaats vormt gelijk het zuidelijkste punt van haar verspreiding (PLEGUEZUELOS. 1997). Lacerta 56( 6) 1998 207
Hoefijzerslang. Coluher hippocrepis, uit de omgeving van danha-a- Velha. Foto: R. Malkmus TOEKOMST De kennis over de verspreiding van slangen in Portugal is inmiddels redelij k, zeker in vergelijking met die van andere Z uid-europese anden. Toch zijn er nog veel witte plekken. Dit komt vooral door het ontbreken van gegevens verzameld door over het land verspreide amateur-herpetologen die, zoals bekend uit bijvoorbeeld Midden Europa, wezenlijke bijdragen kunnen leveren. Er bestaat helaas ook geen nationale databank die aile meldingcn opslaat. Een poging om de Portugcsc meldingen in Spanje te coordineren moet vooralsnog als mislukt worden beschouwd (PLEGUEZUELOS. 1997). 208 Lacerta 56(6) 1998
DANKWOORD Yoor het mij ter beschikking stellen van vindplaatsgegevens wit ik de volgende mensen bedanken: F. Alvares (Lissabon). S. Bogaer1s (Nijmegen). J.C. Brito <Lissabon). P. Niebergall <K<1tzting). J.M. Pargana (Portalegre). J. Teixeira (Porto) en B. Thiesmeier (Bochum). Tevens wit ik H.D. Rosa bedanken voor het opzoeken van moeilijk verkrijgbare literatuur en H. Sauer voor onmisharc hulp bij hct karteren tijdens mijn rei zen. lk blijf mij aanbevolcn houden voor nieuwc meldingen van vindplaatsgeg.cvens. SNAKES OF PORTUGAL <CONCLUSON): DSTRBUTON The distribution of the ten snake species in Portugal according to current information is plotted on maps with the UTM grid ( Ox 0 km ). These maps arc compured with those from the most recent distrihution atlas. published in 1995. The large number of new data collected between 1995 and 1997 indicate a greater density than was previously documented within known ranges of many species (e.g. Comuella girmulica. Malpolou monspessulauus. Natrix maura. Natrix uatrix astreptoplwra. to a smaller extent Elaplw scalaris and Vipera latasti hlla.\ tilgaditmw ). A remarkable new record of Macmprotodon cucculatus ihericus in the northeast (the northernmost record in Portugal). and numerous new records of \lipera.h'ollllei including one ncar Montalegrc that extends the known southern range of this species. are also reported. LTERATUUR (zic ook ALGEMENE LTE RATUUR N ()) BKTO. J.C. & F. ALVARES. 1996. Some data on the distribution and feeding habits of Latastc's viper ( \fipera latastei) and Seoanei's viper ( Vipera seoanei) in north-western Portugal. V Congr. Luso-Espanhol. Porto. livro de rcsumos: 56. CRESPO. E.G.. 1972. Rcpteis de Portugal continental das colecc.;oes do Musco Bocagc. Lisboa. Arq. Mus. Bocagc 3< 17): 447-612. CRESPO. E.G. & M.E. OLVERA. 1989. Atlas de distribui~ao dos anfibios e n!pteis de Portugal continental. Serv. Nac. Parq. Res. Conscrv. Nat., Lisboa. MALKMUS. R.. 1982. Beitrag zur Yerbreitung der Arnphibicn und Reptilicn in Portugal. Salarnandra 18: 218-299. MA.KMUS. R.. 1995. Die Arnphibicn und Reptilien Portugais. Madeiras und der Azoren. Westarp Wissenschaften. Magdeburg. MA.K~US. R.. 1997a. Beitrag zur Ycrbreitung der Amphibien und Reptilien des Transguadianalandcs (Portugal). Faun. Ahh. Mus. Tierk. Dresden 21: 115-129. MALK~LS. R.. l997b: Die Yerbreitung der Amphibien und Reptilien in der Serra de Sao Mamede. Zcitschr. Fcldherp. 4: 63-92. MALKl\rus. R. & H. SAUER. in druk. Bemerkungen zur Yerbrcitung von Macroprotodon cucullatus iberims Busack & McCoy ( 1990) in Portugal ni1n.llich des Rio Tejo. Herpetozoa 10. MoU.ER. A.F.. 1894a. Notas sobre a fauna da Serra do Soajo. Ann. Sci. nat. Coimbra :..Q- 45. MoLLER. A.F.. 1894b. Uma excursao a Serra des. Gregorio. Ann. Sci. nat. Coimbra : 145-150. MoU.ER. A.F.. 1894c. Reptis da Serra de Castro Laboreiro. Ann. Sci. nat. Coimbra : 204-205. NoBRE. A.. 1894. Nota accrca do habitat da Vipera haus em Portugal. Ann. Sci. nat. Coimbra : 123-124. PARGANA. J.M.. O.S. PAULO & E.G. CRESPO. 1996. Anfibios c rcpteis do Parque Natural da Serra de Sao Mamede. Ed. Parque National Sao Mamede. Portalegre. PL.EGUEZUELOS. J.M. (red.). 1997. Distribuci6n y biogeografia de los unffbios y reptiles en Espana y Portugal. AHE Monogr. Herpetol. 3. Granada. SCWARZER. U.. 1997a. Freilandbeobachtungen an der Kapuzenatter Macroprotodon cucullatus iberims Busack & McCoy. 1990 in Siidwest-Portugal. Herpetozoa 10: 13-21. ScHWARZER. U.. 1997b. Sobre a ocorrencia de vibora Vipera latastei CBosca. 1878) no Sudoueste de Portugal. Folh. Herpetol. SPH 9: 7-8. Lacerta 56( 6) 1998 209