Inhoudsopgave jaarrapportage JGZ

Gezond opgroeien op Terschelling en Vlieland 2013

Inhoudsopgave jaarrapportage JGZ Inleiding... 3 JGZ-teams Terschelling en Vlieland... 4 Monitor jeugdgezondheid... 5 Gezond gewicht... 6 Genotmiddelen... 9 Opvoeden en opgroeien... 11 Ontwikkeling... 15 Vaccinatiegraad... 16 Conclusies en aanbevelingen... 18 Algemeen... 18 Gezond gewicht... 18 Alcoholgebruik en roken door jongeren... 18 Opvoeden en opgroeien... 19 Psychosociale problematiek en opvoedings- en opgroeiproblemen... 19 Ontwikkeling... 20 Tabellenboek rapportage... 21 Tabellen behorende bij Gezond gewicht :... 21 Tabellen behorende bij Genotmiddelen :... 23 Tabellen behorende bij Opvoeden en opgroeien :... 26 Tabellen behorende bij Ontwikkeling :... 27 Tabellen behorende bij Vaccinatiegraad :... 28 2

Inleiding De wijze waarop de zorg voor jeugd in wordt georganiseerd verandert sterk. De gemeente krijgt hierin een centrale rol met nieuwe taken, verantwoordelijkheden en bevoegdheden. GGD heeft als publieke gezondheidszorg van en voor de gemeente hierin een belangrijke taak. We veranderen mee en zijn tegelijkertijd een bekende en vertrouwde voorziening, die zorgt voor bewaking, bescherming en bevordering van de gezondheid. Het gezond en veilig leven van de Friese bevolking, dat is ons hoofddoel. We willen dat bereiken met de uitvoering van jeugdgezondheidszorg en gezondheidsbevordering. We treden ook op bij een calamiteit of crisis, variërend van ongevallen tot uitbraken van infectieziekten of zedenzaken. We doen dat door aanwezig te zijn bij gezinnen thuis, in de wijk, op de kinderopvang, op school, op het consultatiebureau en via internet. De koers van GGD is gericht op: De eigen kracht en zelfredzaamheid van ouders en jongeren Vraaggericht werken, waarbij het enerzijds gaat om de vraag van ouders en jongeren, en anderzijds op de vraag van de gemeenten Dichtbij de leefwereld: in de wijk en op school Het gezonde kind als referentiekader (normaliseren) Verbinding met andere basisvoorzieningen, onderwijs, gebiedsgerichte zorg en specialistische zorg Monitoring Ook het monitoren van de gezondheid van de bevolking is een taak van GGD. In het kader daarvan ontvangt u deze jaarrapportage 2013 over de gezondheid van de jeugd in uw gemeente. U vindt hierin informatie over: Gezond gewicht, overgewicht en obesitas Genotmiddelen gebruik (alcohol, roken, drugs) Opvoeden en opgroeien Ontwikkelingsachterstanden Vaccinatiegraad De informatie kan waardevol zijn bij het maken van keuzes of het geven van onderbouwing bij uw beleid. Dat kan op velerlei terreinen zijn: van jeugd, sport, gezondheid, WMO, alcohol tot onderwijsbeleid. Samen met u kunnen wij een bijdrage leveren aan de gezondheid van de jeugd in uw gemeente. Theo Hartman Hoofd Jeugdgezondheidszorg, GGD 3

JGZ-team Terschelling Ine van Atteveld, regiomanager Janet Kaufman, secretaresse Gerda Olyerhoek, administratie Anja Booij, jeugdarts 0-4 jaar Aafke Kreuwel, jeugdarts 4-19 jaar Elly Westenenk, jeugdverpleegkundige 0-4 jaar Everdien van der Hel, jeugdverpleegkundige 4-19 jaar Gerda Olyerhoek, assistente 0-4 jaar Riemie Kooistra, assistente 4-19 jaar Thea van Zwol, assistente 4-19 jaar Loes Galema, pedagoog Carla Hartog, gezondheidsbevorderaar JGZ-team Vlieland Ine van Atteveld, regiomanager Janet Kaufman, secretaresse Gerda Olyerhoek, administratie Hetty Frodl, jeugdarts Jitske de Vlugt,jeugdverpleegkundige, 0-4 jaar Silvia Bruin, jeugdveerpleegkundige 4-19 jaar Wietske Larooi, assistente 0-4 jaar Riemie Kooistra, assistente 4-19 jaar Thea van Zwol, assistente 4-19 jaar Loes Galema, pedagoog Carla Hartog, gezondheidsbevorderaar 4

Monitor jeugdgezondheid De monitor jeugdgezondheid informeert u over de gezondheid van de jeugd op de. Voor de monitor zijn de gegevens van een aantal schooljaren samengevoegd. U wordt geïnformeerd over gezondheid van schoolgaande kinderen en jongeren in de schooljaren 2010-2011, 2011-2012 en 2012-2013. Deze informatie is verzameld tijdens gezondheidsonderzoeken bij leerlingen van de groepen 2 en 7 van het basisonderwijs, klas 1 van het vmbo, klas 2 havo/vwo en klas 3 vmbo. In het tabellenboek (zie bijlage) staat per groep/klas aangegeven hoeveel kinderen/jongeren deze vragenlijst hebben ingevuld. De informatie over gezondheid van de jeugd op de wordt gepresenteerd als het totaal van deze drie schooljaren en wordt vergeleken met provinciale percentages over dezelfde periode. Hierbij is geen onderscheid gemaakt tussen jongens en meisjes. Trends worden op provinciaal niveau gepresenteerd over de voorgaande vijf schooljaren, waar mogelijk ook op gemeenteniveau. Er is een minimum van 70 kinderen/jongeren per jaar per gemeente aangehouden om een trend op gemeenteniveau te kunnen presenteren. In sommige gevallen zijn de aantallen kinderen/jongeren op gemeenteniveau helaas te klein om een trend te kunnen signaleren. In dat geval is een clustering met andere gemeenten gemaakt, in uw geval van de. Reden voor lagere aantallen kinderen/jongeren op gemeenteniveau is onder andere dat een deel van de ouders (dit varieert per contactmoment van 3% tot 7%) geen toestemming geeft om gegevens uit de contactmomenten te gebruiken voor een gezondheidsmonitor. Ook is een deel van de vragenlijsten onvolledig ingevuld en daardoor onbruikbaar voor een gezondheidsmonitor. In de monitor zijn ook gegevens opgenomen afkomstig van de vragenlijsten Stevig Ouderschap afgenomen tussen begin 2010 en eind 2013. Deze vragenlijst wordt kort na de geboorte van een kind aan de ouders voorgelegd. Daarnaast is in oktober 2010 gestart met de bevindingenregistratie op het consultatiebureau bij kinderen van 27 en 36 maanden. Ook hiervan zijn gegevens opgenomen die tussen 2010 en eind 2013 verzameld zijn. Gegevens uit de monitor jeugdgezondheid worden nogal eens gerelateerd aan een mogelijk effect van een bepaalde interventie. Het is goed te beseffen dat een één op één relatie tussen de interventie en het effect niet eenvoudig is aan te tonen. Als bijvoorbeeld wordt gekeken naar het effect van de alcoholvoorlichting tijdens het 5 minuten gesprek in groep 7, kan een eventuele daling in alcoholgebruik ook door andere interventies en maatregelen zijn veroorzaakt. Hierbij valt te denken aan de invloed van alcoholbeleid op school, beleid ten aanzien van drank/zuipketen, de verkoop van alcohol aan jongeren onder de 16 jaar (per 1 januari 2014 18 jaar) of het handhaafbeleid van de gemeente. Bij deze rapportage hoort een tabellenboek. Hierin zijn alle genoemde cijfers per onderwerp terug te vinden. De resultaten van de zijn statistisch vergeleken met de provinciale resultaten. Resultaten die opvallen en significant zijn (niet berusten op toeval), worden direct onder de figuren in de tekst nader beschreven. In het tabellenboek worden significante verschillen met een asterisk (*) aangegeven. Daarnaast zijn sommige gegevens in het tabellenboek apart weergegeven voor Terschelling. 5

Gezond gewicht In onderstaande figuren wordt het percentage kinderen en jongeren met overgewicht op de in uw gemeente vergeleken met de rest van. De Body Mass Index (BMI) is als maat voor het gewicht gebruikt. 25% Overgewicht en ernstig overgew icht 2 3% 15% 1 5% 3% 1% 18% 1% 14% 1 5% 6% 27 maanden 36 maanden Groep 2 Groep 7 Klas 1 vmbo (matig) overgew icht ernstig overgew icht (obesitas) 25% Overgew icht en ernstig overgewicht (obesitas) Provincie 2 15% 1 5% 3% 1% 1% 14% 1 9% 7% 6% 7% 27 maanden 36 maanden Groep 2 Groep 7 Klas 1 vmbo Klas 2 havo/vw o (matig) overgew icht ernstig overgew icht (obesitas) De wijken niet duidelijk, significant, af van wat betreft overgewicht onder kinderen en jongeren. Bij vrijwel alle kinderen en jongeren met (ernstig) overgewicht wordt door de JGZ actie ondernomen in de vorm van advies, begeleiding of verwijzing naar huisarts, diëtist of kinderarts. Trend overgewicht In onderstaande figuur is het percentage kinderen en jongeren met overgewicht op de Wadden en in gedurende de afgelopen vijf schooljaren gepresenteerd. In het basisonderwijs stabiliseert het aantal kinderen met overgewicht. Dit sluit aan op de landelijke trend. Overgewicht op deze leeftijd blijft echter een belangrijke risicofactor voor overgewicht op volwassen leeftijd. Met name jongeren op het vmbo vormen een risicogroep voor het ontwikkelen van overgewicht en obesitas. 6

Uit recent landelijk onderzoek 1 is opnieuw gebleken dat kinderen van ouders met een laag opleidingsniveau en kinderen van allochtone afkomst een risicogroep vormen. 25% Trend overgew icht 2 15% 1 5% 2008-2009 2009-2010 2010-2011 2011-2012 2012-2013 Groep 2 Groep 7 Trend overgew icht provincie 25% 2 15% 1 5% 2008-2009 2009-2010 2010-2011 2011-2012 2012-2013 Groep 2 Groep 7 Klas 1 vmbo Klas 2 havo/vw o Lid van een sportclub In is 79% van de leerlingen van groep 7 van het basisonderwijs lid van een sportclub. In de onderbouw van het voortgezet onderwijs is dit iets minder (67%). In onderstaande figuur is het percentage kinderen (groep 7 basisonderwijs) en jongeren (klas 1 en 2 voortgezet onderwijs) van de Wadden dat lid is van een sportvereniging, vergeleken met de rest van. 1 Gezond opgroeien. Verkenning jeugdgezondheidszorg. HH Hamberg-van Reenen en SA Meijer. RIVM 2014 7

10 Lid van sportclub groep 7 BaO en onderbouw VO 8 6 4 79% 79% 69% 67% 2 Groep 7 BaO Klas 1/2 VO Trend lid sportvereniging In onderstaande figuren is het percentage kinderen en jongeren dat lid is van een sportvereniging op de en in gedurende de afgelopen vijf schooljaren gepresenteerd. Trend lidmaatschap sportvereniging 9 85% 8 75% 7 65% 6 2008-2009 2009-2010 2010-2011 2011-2012 2012-2013 Groep 7 Trend lidmaatschap sportvereniging provincie 9 85% 8 75% 7 65% 6 2008-2009 2009-2010 2010-2011 2011-2012 2012-2013 Groep 7 Klas 1/2 VO Voor kinderen en jongeren die opgroeien in een gezin met een smalle beurs kunnen financiën een belemmering vormen om te sporten. Risicogroepen zijn eenoudergezin, niet-westerse etniciteit, laag opleidingsniveau ouder of jongere. Jeugdigen uit deze groepen zijn minder vaak lid van een sportvereniging. 8

Genotmiddelen Om alcoholgebruik en roken in kaart te brengen zijn voorafgaand aan de gezondheidsonderzoeken de jongeren uit klas 1 vmbo en klas 2 havo/vwo middels een vragenlijst schriftelijk bevraagd naar het alcoholgebruik in de afgelopen 4 weken, het drinken van minstens 5 glazen alcohol bij tenminste één gelegenheid in de afgelopen vier weken (het zogeheten bingedrinken) en het dagelijks of wekelijks roken. De jongeren uit klas 3 vmbo zijn eveneens schriftelijk gevraagd naar het alcoholgebruik en bingedrinken in de afgelopen 4 weken. In onderstaande figuren worden het alcoholgebruik en het roken door de jongeren in de onderbouw van het voortgezet onderwijs op de vergeleken met hun leeftijdsgenoten elders in. Alcoholgebruik in de afgelopen 4 w eken 6 5 4 3 2 1 4% 5% 6% 5 55% klas 1 vmbo klas 2 havo/vw o klas 3 vmbo Bingedrinken in de afgelopen 4 w eken 6 5 4 3 2 1 45% 36% 3% klas 1 vmbo klas 2 havo/vw o klas 3 vmbo 5% Rookt dagelijks/w ekelijks 4% 3% 1% 1% klas 1 vmbo 1% klas 2 havo/vw o 9

Wat opvalt is dat op de in klas 3 vmbo relatief minder aan bingedrinken wordt gedaan dan in. Verder zijn er geen duidelijke verschillen waargenomen wat betreft alcoholgebruik en roken. Trend alcoholgebruik en roken Onderstaande figuren laten op provinciaal en gemeentelijk niveau de trend zien voor alcoholgebruik en roken. In de afgelopen jaren hebben de Friese gemeenten zich ingezet om het alcoholgebruik onder jongeren terug te dringen. Bijvoorbeeld door middel van het Platform Nuchtere Fries en de alcoholvoorlichting aan leerlingen van groep 7. Alcoholgebruik onder jongeren in is in de afgelopen vijf schooljaren afgenomen. In klas 2 havo/vwo is een iets sterkere daling te zien. In klas 1 vmbo is daarnaast sprake van een dalende trend in bingedrinken. Het percentage jongeren dat wekelijks/dagelijks rookt is laag en neemt licht af in klas 1 vmbo. In klas 2 havo/vwo blijft het aantal stabiel. Voor de is geen duidelijk dalende of stijgende trend gevonden. 15% Trend alcohol gedronken in afgelopen 4 w eken in de onderbouw van het voortgezet onderw ijs provincie 1 5% 2008-2009 2009-2010 2010-2011 2011-2012 2012-2013 Klas 1 vmbo Klas 2 havo/vw o 7 Trend alcohol gedronken in afgelopen 4 w eken klas 3 vmbo 65% 6 55% 5 45% 2010-2011 2011-2012 2012-2013 10

8% Trend bingedrinken in afgelopen 4 weken in de onderbouw van het voortgezet onderw ijs provincie 6% 4% 2008-2009 2009-2010 2010-2011 2011-2012 2012-2013 Klas 1 vmbo Klas 2 havo/vw o Trend bingedrinken in de afgelopen 4 w eken klas 3 vmbo 6 55% 5 45% 4 35% 2010-2011 2011-2012 2012-2013 Trend roken provincie 6% 4% 2008-2009 2009-2010 2010-2011 2011-2012 2012-2013 Klas 1 vmbo Klas 2 havo/vw o Opvoeden en opgroeien Opgroeien en opvoeden gaat niet vanzelf. Ouders en jongeren kunnen ondersteuningsvragen hebben of er kan sprake zijn van ondersteuningsspanning of ondersteuningsnood. De JGZ taxeert de risico s en zet door middel van advies, voorlichting en ondersteuning in op het versterken van de eigen kracht van ouder en jongere. Hierbij wordt onder andere de methodiek Triple P gebruikt. Indien gerichte hulp nodig is wordt, zo mogelijk in overleg met ketenpartners van het CJG, een traject naar hulpverlening uitgezet. Versterken van eigen kracht, normaliseren waar mogelijk, afstemmen met ketenpartners en gerichte verwijzing indien dit noodzakelijk is, vormen de pijlers van de JGZ bij opvoeden en opgroeien. 11

Indicatie Stevig Ouderschap Kort na de geboorte van hun kind krijgen ouders een vragenlijst aangeboden waarmee risicofactoren voor het ontwikkelen van ondersteuningsspanning in kaart worden gebracht. Gezinnen met een verhoogd of reeds gesignaleerd risico op deze spanning krijgen door de JGZ Stevig Ouderschap aangeboden. Dit is een gericht ondersteuningsprogramma in de eerste 18 levensmaanden door middel van zes huisbezoeken door de JGZ-verpleegkundige. De interventie is gericht op het voorkomen van ontwikkelings-, opvoedings- en gedragsproblemen en het versterken van de opvoedingscompetenties van de ouders. Deze interventie richt zich bij uitstek op het versterken van de eigen kracht van de ouders. De figuur toont het percentage gezinnen op de en in dat in de periode 2010-2013 in aanmerking kwam voor Stevig Ouderschap. Percentage ouders met indicatie Stevig Ouderschap 15% 1 5% 7% 9% Ouders die opvoedingsondersteuning krijgen aangeboden in de vorm van Stevig Ouderschap blijken relatief vaker (5 keer) in een onveilige buurt (onrustig, slecht onderhouden) te wonen of van allochtone afkomst te zijn (4 keer vaker). Ook heeft de moeder vaker gerookt tijdens de zwangerschap (4 keer) of verblijft het kind in ruimten waar regelmatig wordt gerookt (10 keer vaker). In de figuur staat in welke mate een bepaalde risicofactor voorkomt op de en in de rest van onder ouders die een vragenlijst Stevig Ouderschap hebben ingevuld. 15% Risicofactoren bij Stevig Ouderschap 1 5% 1 1% 3% 1% 1% Onveilige buurt/woonsituatie Roken tijdens zwangerschap Meeroken kind 6% 7% Niet-westers Op de wordt minder gerookt tijdens de zwangerschap dan in de rest van. Opvoedingsadvies, opvoedingsondersteuning en gespecialiseerde hulpverlening vanwege gedrag of opgroeiomstandigheden Wanneer kinderen of jongeren door hun eigen gedrag niet goed kunnen functioneren in sociale situaties thuis, op school of tussen leeftijdsgenoten, is er sprake van een psychosociaal probleem. 12

Bij ongunstige opgroeiomstandigheden is sprake van ouder-, gezins- of omgevingsfactoren die het opgroeien van een kind bemoeilijken. De JGZ registreert tijdens de vaste contactmomenten het voorkomen van psychosociale problemen en ongunstige opgroeiomstandigheden. De arts of verpleegkundige inventariseert of in deze situaties sprake is van ondersteuningsvragen, ondersteuningsspanning of ondersteuningsnood en of er behoefte is aan opvoedingsondersteuning (door bijvoorbeeld pedagoog, verpleegkundige of maatschappelijk werk), dan wel behoefte is aan gespecialiseerde hulpverlening (door bijvoorbeeld Jeugdhulp, AMK, GGZ-jeugd). Deze indeling sluit aan op de nieuwe Jeugdwet en op de functies die in het kader van de WMO bij gemeenten zijn belegd. Bij verwijzing naar hulpverlening wordt onder andere samengewerkt met ketenpartners in het CJG en met lokale wijkteams. Onderstaande figuren tonen het percentage kinderen en jongeren waarbij de arts of verpleegkundige JGZ tijdens een gezondheidsonderzoek opvoedingsadvies, opvoedingsondersteuning of gespecialiseerde hulpverlening nodig vond. De eerste twee figuren hebben betrekking op psychosociale problematiek. De twee figuren daarna gaan over ongunstige opgroeiomstandigheden. De worden vergeleken met de situaties in de provincie. 5 Oordeel JGZ over psychosociale problematiek 4 3% 3 2 1 8% 15% 3% 4% 27% 3% 23% 19% 14% 9% 27 maanden 36 maanden Groep 2 Groep 7 Klas 1 vmbo opvoedingsadvies opvoedingsondersteuning gespecialiseerde hulpverlening 5 4 3 2 1 14% Oordeel JGZ over psychosociale problematiek Provincie 1% 7% 7% 27% 5% 4% 1 9% 2 19% 3% 7% 14% 27maanden 36 maanden Groep 2 Groep 7 Klas 1 vmbo Klas 2 havo/vw o opvoedingsadvies opvoedingsondersteuning gespecialiseerde hulpverlening 13

Oordeel JGZ over ongunstige opgroeiomstandigheden 4 3 1% 2 1 4% 4% 3% 3% 18% 3% 17% 6% 9% 9% 27 maanden 36 maanden Groep 2 Groep 7 Klas 1 vmbo opvoedingsadvies opvoedingsondersteuning gespecialiseerde hulpverlening Oordeel JGZ over ongunstige opgroeiomstandigheden Provincie 4 3 2 1 6% 6% 1% 6% 1% 6% 5% 17% 15% 16% 1% 4% 1 27 maanden 36 maanden Groep 2 Groep 7 Klas 1 vmbo Klas 2 havo/vw o opvoedingsadvies opvoedingsondersteuning gespecialiseerde hulpverlening Gebruik van vragenlijsten voor het signaleren van psychosociale problematiek Om psychosociale problematiek beter te signaleren gebruikt de JGZ tijdens de vaste gezondheidsonderzoeken gevalideerde vragenlijsten over gedrag. Afhankelijk van de leeftijd vult óf de ouder óf de jongere zelf voorafgaand aan het gezondheidsonderzoek de vragenlijst in. In groep 7 van het basisonderwijs gebruikt de JGZ de schriftelijke SDQ-vragenlijst. De totaalscore op deze vragenlijst geeft een indicatie voor geen psychosociale problematiek, mogelijk psychosociale problematiek (borderline score) of grote kans (95%) op psychosociale problematiek (klinische score). In het gesprek met ouder en kind wordt nagegaan of er een psychosociaal probleem is en wordt advies gegeven of zo nodig verwezen. Het oordeel van de verpleegkundige over de zwaarte van de aanwezige psychosociale problematiek is verwerkt in de figuren Oordeel JGZ over psychosociale problematiek gemeente/ Provincie op de vorige pagina. Onderstaande figuur toont het percentage kinderen uit groep 7 van het basisonderwijs met een borderline of klinische score op de SDQ-vragenlijst. De percentages in uw gemeente zijn vergeleken met de rest van. De percentages op de wijken niet af van de rest van. 14

Percentage SDQ-scores van -door ouder(s) gesignaleerdepsychosociale problematiek 2 15% 8% 1 8% klinische score (waarschijnlijk probleem) borderline score (mogelijk probleem) 5% 1 7% Ontwikkeling Op jonge leeftijd hangt de ontwikkeling van een kind (psychosociaal, cognitief, sociaal, motorisch en spraak en taal) samen met de in aanleg aanwezige mogelijkheden van een kind, de opgroeisituatie, de lichamelijke groei en gezondheid en de zintuigen. Meisjes ontwikkelen zich op jonge leeftijd gemiddeld iets sneller dan jongens. Jonge kinderen kunnen een licht ongelijkmatig ontwikkelingsprofiel hebben waarbij lichte achterstanden later kunnen worden ingelopen. Vanaf de geboorte wordt de ontwikkeling van een kind nauwkeurig gevolgd door de JGZ en vindt zo nodig advies of verwijzing plaats naar bijvoorbeeld het CB+ team of het Integrale Vroeghulp-team. Tijdens het gezondheidsonderzoek in groep 2 van de basisschool wordt de ontwikkeling van een kind door de arts JGZ beoordeeld in samenhang met lichamelijke gezondheid, zintuigen en opgroeisituatie. Sinds oktober 2010 worden bij het contactmoment 27 maanden de ontwikkelingsachterstanden op groepsniveau geregistreerd. In onderstaande figuur staan het percentage kinderen van 27 maanden en het percentage kinderen uit groep 2 van de basisschool bij wie de arts JGZ een achterstand in de motorische, de spraak- en taal en/of de algemene ontwikkeling signaleert. Daarnaast staat in deze figuur het percentage kinderen bij wie op de leeftijd van 27 maanden aanwijzingen zijn voor een autistisch spectrum stoornis. Motoriek: Spraak en taal: Algemeen: Contactstoornis: ontwikkeling van grove motoriek tenminste zes maanden achter ten opzichte van de leeftijd en/of sterk afwijkende handmotoriek; taalontwikkeling tenminste zes maanden achter ten opzichte van de leeftijd en/of matig tot ernstige articulatieproblemen; achterstand van één jaar of meer op tenminste twee van de volgende gebieden: motoriek, spraak/taal, lichamelijke rijping, emotionele en psychosociale ontwikkeling of cognitief functioneren; aanwijzing voor een contactstoornis in het autistisch spectrum. 15

Ontw ikkelingsachterstanden 2 15% 1 5% 1 9% 8% <1% 4% <1% motoriek spraak/taal algemeen contact 27 maanden groep 2 Ontw ikkelingsachterstanden Provincie 2 15% 1 5% 8% 9% 9% motoriek spraak/taal algemeen contact 4% 1% 27 maanden groep 2 Er zijn geen opvallende verschillen tussen de en de rest van in ontwikkelingsachterstanden. Kinderen afkomstig uit eenoudergezinnen, gezinnen met een laag opleidingsniveau van de moeder en kinderen uit allochtone gezinnen hebben een verhoogd risico op ontwikkelingsachterstanden. Een achterstand in de spraak- en taalontwikkeling komt relatief veel voor bij vijfjarige kinderen van moeders met een laag opleidingsniveau (14%) en vijfjarigen met niet-westerse allochtone ouders (18%). Vaccinatiegraad Het Rijksvaccinatieprogramma (RVP) beoogt alle kinderen die woonachtig zijn in Nederland te beschermen tegen een aantal infectieziekten met behulp van vaccinaties. De hepatitis B vaccinatie werd in 2012 alleen aan risicogroepen gegeven. Kinderen van wie één of beide ouders is geboren in een land waar hepatitis B middel- of hoogendemisch voorkomt, kinderen van moeders die drager zijn van het hepatitis B-virus (Hep B-0 voor geboortecohort 2012) en kinderen met downsyndroom vallen in de risicogroep. Inmiddels is universele vaccinatie tegen hepatitis B vaccinatie ingevoerd en worden alle kinderen hiertegen gevaccineerd. Over de vaccinatiegraad zijn nog geen cijfers bekend. 16

Vaccinaties in het RVP: Difterie, Kinkhoest, Tetanus en Polio Haemophilus Influenzae B Bof, Mazelen, Rode Hond Meningokokken C Pneumokokken Humaan Papilloma Virus DKTP Hib BMR MenC Pneumo HPV In het tabellenboek wordt voor de de vaccinatiegraad gegeven. De cijfers hebben betrekking op het verslagjaar 2013. De term verslagjaar 2013 betekent dat in 2013 de vaccinatiegraad is bepaald op de leeftijd van 1 en 2 jaar voor zuigelingen geboren in 2010, op de leeftijd van 5 jaar voor kleuters geboren in 2007, op de leeftijd van 10 jaar voor schoolkinderen geboren in 2002 en op de leeftijd van 14 jaar voor adolescente meisjes geboren in 1998. Een vaccinatiegraad van 9 of minder wordt als te laag beschouwd. In ligt de vaccinatiegraad voor alle vaccinaties behalve de HPV boven de 9. Dit betekent dat de Friese kinderen ook op groepsniveau voldoende beschermd zijn tegen de betreffende infectieziekten. Uitzondering wordt gevormd door de HPV-vaccinatie voor adolescente meisjes. heeft wat betreft de HPV vaccinatie wel de hoogste vaccinatiegraad van Nederland (68%). HPV is de veroorzaker van baarmoederhalskanker; het vaccin biedt hiertegen een individuele bescherming. 17

Conclusies en aanbevelingen In dit hoofdstuk worden ook de observaties en signalen van de JGZ-medewerkers op Terschelling en Vlieland meegenomen. Het betreft hier observaties vanuit hun contacten met ouders en kinderen, gesprekken met jongeren en signalen vanuit de zorgnetwerken. Deze observaties worden voor een deel ondersteund door de gegevens uit de monitoring. Algemeen Een groot deel van de Friese jeugd ontwikkelt zich goed en groeit op in een goede gezondheid. Toch komen er bij de Friese jeugd gezondheidsproblemen voor die reden tot zorg geven en voor gemeentelijk beleid van belang zijn. Alcoholgebruik, overgewicht, psychosociale problematiek, opvoedings- en opgroeiproblemen en achterstand in spraak- en taalontwikkeling vragen extra aandacht. Kinderen afkomstig uit gezinnen met een lage sociaal economische status, eenoudergezinnen of uit gezinnen met een allochtone achtergrond lopen een verhoogd risico op genoemde problemen. Dit met uitzondering van het alcoholgebruik dat zich niet beperkt tot specifieke groepen jongeren. Men ziet dit namelijk voorkomen onder alle jongeren in. Om een gezonde leefstijl van kinderen en jongeren te bevorderen adviseert de GGD om het programma de Gezonde School in te zetten in het basisonderwijs en voortgezet onderwijs. Thema s als genotmiddelen en gezond gewicht kunnen door deze werkwijze op een planmatige en structurele manier binnen de setting school aan bod komen. De GGD kan de gemeente adviseren bij de implementatie. De gemeente heeft ook een regietaak op het gebied van preventie van kindermishandeling. De GGD kan u adviseren over een effectief preventiebeleid. Gezond gewicht Overgewicht op de kinderleeftijd is een belangrijke voorspeller voor overgewicht op volwassen leeftijd. Overgewicht geeft een verhoogd risico op hart- en vaatziekten, suikerziekte, gewrichtsklachten, depressie en andere psychische problemen. Ernstig overgewicht (obesitas) op de kinderleeftijd leidt tot een verhoogd risico op o.a. (ouderdoms)suikerziekte op jonge leeftijd en psychische problemen, zoals gepest worden. Het is enerzijds verheugend dat het voorkomen van overgewicht onder de Friese jeugd stabiliseert, maar vanwege de gezondheidrisico s blijft het belangrijk om overgewicht verder terug te dringen. Het percentage kinderen en jongeren met (ernstig) overgewicht is gedurende de afgelopen vijf jaar stabiel gebleven. Dit is een positieve ontwikkeling. Risicogroepen voor overgewicht zijn jongeren op het vmbo, kinderen van ouders met een laag opleidingsniveau en kinderen van allochtone afkomst. Sporten behoort tot een gezonde leefstijl ter preventie van overgewicht. Risicogroepen voor geen lidmaatschap van een sportclub zijn kinderen uit eenoudergezinnen, kinderen van niet-westerse allochtone afkomst, kinderen van ouders met een laag opleidingsniveau en jongeren in het vmbo. Aanbevelingen De percentages overgewicht voor de Wadden van kinderen in groep 7 en klas 1 vmbo zijn enigszins hoger in vergelijking met de Friese cijfers. De komende jaren zal gemeentelijk beleid ter preventie van overgewicht nodig blijven. Voor kinderen en jongeren die opgroeien in een gezin met een smalle beurs kunnen financiën een belemmering vormen om te sporten. Het is raadzaam kansarme kinderen/jongeren aan te melden bij het Jeugdsportfonds. Kinderen tot 18 jaar die in gezinnen leven met weinig geld kunnen in aanmerking komen voor financiële ondersteuning. Ook een aanbeveling is het faciliteren van schoolzwemmen (5/6jarigen) voor lage inkomensgroepen. Belangrijk is ook de ketensamenwerking op de eilanden. Alcoholgebruik en roken door jongeren Alcoholgebruik op jonge leeftijd kan leiden tot hersenschade, slechte schoolprestaties, geweld, onveilige seks en verkeersongevallen en verhoogt de kans op verslaving op volwassen leeftijd. 18

De Friese gemeenten hebben de afgelopen jaren veel inzet gepleegd om het alcoholgebruik onder jongeren te verminderen. Recente wetgeving over de minimumleeftijd voor de verkoop van alcohol aan jongeren, kan dit effect versterken. Jongeren die roken hebben een grote kans om op volwassen leeftijd verslaafd te zijn aan roken met daaraan gekoppeld een verminderde levensverwachting door een verhoogde kans op o.a. COPD, longkanker en hart- en vaatziekten. Recentelijk is de minimumleeftijd voor tabaksverkoop verhoogd, wat hopelijk het roken onder jongeren doet dalen. Alcoholgebruik onder jongeren in is in de afgelopen vijf schooljaren afgenomen. Het risicovolle bingedrinken (tenminste vijf glazen alcohol bij een gelegenheid) in klas 3 vmbo is op de Wadden met 36% lager dan in de rest van (45%), maar nog wel aan de hoge kant. Aanbevelingen Gelet op de risico s van alcoholgebruik voor de groei van de hersenen en de risico s van overmatig alcoholgebruik en ongewenst gedrag is extra aandacht vereist voor preventie. Gemeentelijk preventiebeleid ten aanzien van het alcoholgebruik onder jongeren, zou zich extra op leerlingen van het vmbo kunnen richten. Hiervoor kan o.a. gebruik worden gemaakt van de interventies die door de Nuchtere Fries worden aangegeven. Vo-scholen worden jaarlijks gevraagd mee te doen aan Actie Tegengif, een niet-roken-wedstrijd voor klas 1 en 2. De coördinatie ligt bij de GGD. Daarnaast kan het project Gezonde School en Genotmiddelen worden ingezet, als onderdeel van het programma Gezonde School. Met het extra contactmoment voor pubers kan de GGD maatwerk leveren. Belangrijk is om ouders en opvoeders te adviseren over het gebruik van alcohol. Dit gebeurt in het adviesgesprek voor ouders (en kind) in groep 7. Dit gesprek maakt vanaf schooljaar 2014/2015 deel uit van het basispakket Jeugdgezondheidszorg. Uitgangspunt is ouderbetrokkenheid en dan de nadruk te leggen op weerbaarheid,sociale norm, omgaan met groepsdruk. Opvoeden en opgroeien Preventie, vroegtijdig signaleren en begeleiden/behandelen van psychosociale problemen op de kinderleeftijd draagt bij aan het verminderen van risico s op psychische problemen op volwassen leeftijd. Ook het versterken van de opvoedingscompetenties van ouders draagt daartoe bij. Aansluiten op de vragen en zorgbehoeften van ouders en jongeren, versterken van eigen kracht, normaliseren waar mogelijk, afstemmen met ketenpartners en gerichte verwijzing indien dit noodzakelijk is, vormen de pijlers van de JGZ bij opvoeden en opgroeien. Opvallend is dat onder de ouders met een indicatie voor Stevig Ouderschap het percentage moeders dat rookt tijdens de zwangerschap hoog is (16% voor Harlingen) en hoger dan in de rest van : 1. Voor de Wadden is dat 3%. Roken tijdens de zwangerschap is een risicofactor voor de gezondheid van het kind. Aanbeveling Het gemeentelijk beleid ten aanzien van prenatale voorlichting kan hierop inspelen door voorlichtingsbijeenkomsten voor zwangeren te organiseren,met name over een gezonde leefstijl. Psychosociale problematiek en opvoedings- en opgroeiproblemen Tijdens de vaste contactmomenten registreert de JGZ het vóórkomen van psychosociale problemen en ongunstige opgroeiomstandigheden. Wat opvalt op de Wadden is een hoger percentage adviezen rondom psychosociale problematiek en ongunstige opgroeiomstandigheden bij jongeren van klas 1 vmbo. 19

Aanbeveling Psychosociale problemen en ongunstige opgroeiomstandigheden kunnen meestal worden voorkomen door vroegtijdige opvoedingsondersteuning of hulp. De pedagoog kan ouders thuis begeleiden bij opvoedings- en ontwikkelingsvragen. Het advies is om te blijven inzetten op de pedagogische ondersteuning in de thuissituatie. Er is veel vraag naar opvoedingsondersteuning. De pedagoog biedt ondersteuning aan peuterspeelzalen en kinderdagverblijven door groepsobservaties en kindobservaties. Ook de leiding wordt ondersteund. Daarnaast is een ouderbijeenkomst Positief opvoeden aan te raden. Ontwikkeling Een vertraagde spraak- en taalontwikkeling leidt o.a. tot een verhoogd risico op een algemene ontwikkelingsachterstand op de kleuterleeftijd en op leerproblemen. Landelijk gezien is er een toename van het aantal jonge kinderen met een vertraagde motorische ontwikkeling. Er zijn geen opvallende verschillen tussen de en de rest van in ontwikkelingsachterstanden. Risicogroepen voor een achterstand van de spraak/taalontwikkeling in groep 2 zijn kinderen van moeders met een laag opleidingsniveau (14%) en kinderen met niet-westerse allochtone ouders (18%). Aanbevelingen Door de inzet van Voor- en Vroegschoolse Educatie (VVE) en andere taalstimuleringsprogramma s kunt u zorgen voor een vermindering van het aantal kinderen met een spraak- en taalachterstand. Ouders met een laag inkomen kunt u faciliteren. Voor een logopedische screening in groep 1 of 2 kan de logopediste worden ingezet. Naast de VVE kan het stimuleren van voorlezen door de ouders met een project als BoekStart een bijdrage leveren aan de spraak- en taalontwikkeling. Een andere mogelijkheid is het Stap-programma: 'Instapje' is bedoeld voor kinderen van 1 jaar, 'Opstapje' voor kinderen van 2 tot 4 jaar en 'Opstap' voor kinderen van 4 tot 6 jaar. Een belangrijke doelgroep blijven gezinnen met een laag opleidingsniveau van de moeder. De voorbeeldfunctie van ouders, de aanwezigheid van speelgelegenheden voor jongere kinderen in buurt en dorp en bewegingsstimulering op school dragen bij aan het versterken van de motorische ontwikkeling van kinderen. Wellicht is er een mogelijkheid om peuter/kleutergym uit te breiden. 20

Tabellenboek rapportage In dit tabellenboek wordt een overzicht gegeven van de uitkomsten van de registraties die Jeugdgezondheidszorg (JGZ) uitvoert bij elk contactmoment. Per onderwerp wordt een gemeentelijk en provinciaal cijfer gegeven. De resultaten zijn getoetst op significantie. Hierbij zijn de gemeentelijke cijfers vergeleken met het Fries gemiddelde. Een significant resultaat betekent dat het waargenomen effect niet op toeval berust. Er is dan sprake van een daadwerkelijk verschil. Significantie wordt aangegeven met een asterisk (*). In een aantal tabellen is in plaats van een percentage een streepje (-) opgenomen. Daarnaast zijn in sommige trendtabellen alleen Friese cijfers opgenomen. Dit betekent dat het aantal jongeren dat deze vraag beantwoord heeft te laag is om betrouwbare uitspraken over te doen. Daarnaast worden gegevens uit het Rijksvaccinatieprogramma (RVP) weergegeven die betrekking hebben op de vaccinatiegraad in uw gemeente, heel en Nederland. Tabellen behorende bij Gezond gewicht : Overgewicht (2010-2013) (%) (n) (%) (n) 27 maanden 1 135 7% 12.802 36 maanden 7% 151 8% 11.952 Groep 2 7% 272 9% 19.137 Groep 7 17% 322 15% 19.348 Klas 1 vmbo 21% 145 18% 6.873 Klas 2 havo/vwo - 23 11% 3.994 Overgewicht: trend groep 2 Schooljaar (%) (n) (%) (n) 2008-2009 14% 88 1 7.733 2009-2010 1 164 1 8.000 2010-2011 7% 86 1 6.867 2011-2012 6% 88 9% 6.284 2012-2013 8% 99 9% 6.034 Overgewicht: trend groep 7 Schooljaar (%) (n) (%) (n) 2008-2009 13% 88 14% 6.251 2009-2010 13% 108 15% 6.590 2010-2011 18% 120 15% 6.543 2011-2012 2 109 15% 6.407 2012-2013 11% 93 14% 6.420 21

Overgewicht: trend klas 1 vmbo * Schooljaar (%) (n) 2008-2009 19% 2.247 2009-2010 2 2.104 2010-2011 18% 2.270 2011-2012 19% 2.069 2012-2013 17% 2.798 Overgewicht: trend klas 2havo/vwo Schooljaar (%) (n) 2008-2009 11% 1.306 2009-2010 11% 1.215 2010-2011 1 1.473 2011-2012 11% 1.147 2012-2013 1 1.527 Overgewicht: trend klas 1/2 VO Schooljaar (%) (n) 2008-2009 16% 4.240 2009-2010 17% 4.133 2010-2011 16% 4.456 2011-2012 16% 3.809 2012-2013 15% 4.976 Lid van sportvereniging (2010-2013) (%) (n) (%) (n) Groep 7 79% 339 79% 20.717 Klas 1/2 VO 69% 270 67% 15.433 22

Lid van sportvereniging: trend groep 7 Schooljaar (%) (n) (%) (n) 2008-2009 79% 95 77% 6.775 2009-2010 83% 114 79% 7.076 2010-2011 77% 130 79% 6.971 2011-2012 75% 113 78% 6.921 2012-2013 85% 96 78% 6.931 Lid van sportvereniging: trend klas 1/2 VO Schooljaar (%) (n) 2008-2009 67% 5.174 2009-2010 68% 4.989 2010-2011 67% 5.380 2011-2012 67% 4.579 2012-2013 67% 6.088 Tabellen behorende bij Genotmiddelen : Alcohol gedronken in afgelopen 4 weken (2010-2013) (%) (n) (%) (n) Klas 1 vmbo 4% 170 5% 8.430 Klas 2 havo/vwo - 26 6% 4.354 Klas 3 vmbo 5 233 55% 10.712 Alcohol gedronken in afgelopen * 4 weken: trend klas 1 vmbo Schooljaar (%) (n) 2008-2009 8% 2.742 2009-2010 7% 2.546 2010-2011 6% 2.768 2011-2012 5% 2.530 2012-2013 5% 3.442 23

Alcohol gedronken in afgelopen 4 weken: trend klas 2 havo/vwo Schooljaar (%) (n) 2008-2009 11% 1.489 2009-2010 1 1.347 2010-2011 7% 1.628 2011-2012 5% 1.223 2012-2013 5% 1.679 Alcohol gedronken in afgelopen * 4 weken: trend klas 3 vmbo Schooljaar (%) (n) 2010-2011 6 3.535 2011-2012 56% 3.506 2012-2013 5 3.671 Bingedrinken afgelopen 4 weken (2010-2013) (%) (n) (%) (n) Klas 1 vmbo 169 3% 8.431 Klas 2 havo/vwo - 26 4.368 Klas 3 vmbo 36% * 234 45% 10.675 Bingedrinken afgelopen 4 * weken: trend klas 1 vmbo Schooljaar (%) (n) 2008-2009 5% 2.741 2009-2010 4% 2.540 2010-2011 4% 2.763 2011-2012 3% 2.534 2012-2013 3% 3.444 24

Bingedrinken afgelopen 4 weken: trend klas 2 havo/vwo Schooljaar (%) (n) 2008-2009 3% 1.488 2009-2010 3% 1.346 2010-2011 3% 1.636 2011-2012 1.224 2012-2013 1.684 Bingedrinken afgelopen 4 * weken: trend klas 3 vmbo Schooljaar (%) (n) 2010-2011 49% 3.522 2011-2012 46% 3.497 2012-2013 41% 3.656 Rookt wekelijks/ dagelijks (2010-2013) (%) (n) (%) (n) Klas 1 vmbo 1% 170 8.441 Klas 2 havo/vwo - 27 1% 4.369 Rookt wekelijks/dagelijks: trend * klas 1 vmbo Schooljaar (%) (n) 2008-2009 4% 2.744 2009-2010 2.547 2010-2011 3% 2.767 2011-2012 2.535 2012-2013 3.448 25

Rookt wekelijks/dagelijks: trend klas 2 havo/vwo Schooljaar (%) (n) 2008-2009 <1% 1.490 2009-2010 1% 1.346 2010-2011 1% 1.635 2011-2012 1% 1.225 2012-2013 1% 1.685 Tabellen behorende bij Opvoeden en opgroeien : Indicatie voor Stevig Ouderschap (2010-2013) (%) (n) (%) (n) Ouders met indicatie 7% 166 9% 13.547 Risicofactoren Onveilige buurt/ woonsituatie 1% 167 13.630 Roken tijdens zwangerschap 3% * 167 1 13.734 Meeroken kind 1% 166 1% 13.715 Niet-westerse afkomst 6% 166 7% 13.662 Oordeel JGZ: psychosociale problematiek (2010-2013) (%) (n) (%) (n) Opvoedingsadvies 27 maanden 9% 160 14% 13.993 36 maanden 19% 194 7% 13.799 Groep 2 14% 281 27% 19.970 Groep 7 27% 328 2 20.294 Klas 1 vmbo 23% 168 19% 8.455 Klas 2 havo/vwo - 27 14% 4.334 Opvoedingsondersteuning 27 maanden 3% 36 maanden 3% Groep 2 4% 7% Groep 7 8% 1 Klas 1 vmbo 15% 9% Klas 2 havo/vwo - 7% Gespecialiseerde hulpverlening 27 maanden <1% 36 maanden 1% Groep 2 Groep 7 3% 5% Klas 1 vmbo 4% Klas 2 havo/vwo - 3% 26

Oordeel JGZ: ongunstige opgroei omstandigheden (2010-2013) (%) (n) (%) (n) Opvoedingsadvies 27 maanden 6% 160 6% 13.947 36 maanden 9% 190 6% 13.388 Groep 2 9% 280 17% 19.880 Groep 7 18% 320 15% 20.119 Klas 1 vmbo 17% 166 16% 8.412 Klas 2 havo/vwo - 27 1 4.308 Opvoedingsondersteuning 27 maanden 3% 36 maanden 3% Groep 2 3% 6% Groep 7 4% 6% Klas 1 vmbo 4% 5% Klas 2 havo/vwo - 4% Gespecialiseerde hulpverlening 27 maanden <1% 36 maanden <1% Groep 2 1% Groep 7 Klas 1 vmbo 1% 1% Klas 2 havo/vwo - 1% SDQ-scores groep 7 (2010-2013) (%) (n) (%) (n) Borderline score 1 317 7% 18.779 Klinische score 8% 8% Tabellen behorende bij Ontwikkeling : Ontwikkelingsachterstanden 27 maanden (2010-2013) (%) (n) (%) (n) Motoriek <1% 160 14.028 Spraak/taal 9% 160 9% 14.042 Algemeen 160 13.939 Contact <1% 159 1% 13.965 27

Ontwikkelingsachterstanden groep 2 (2010-2013) (%) (n) (%) (n) Motoriek 1 280 8% 19.909 Spraak/taal 8% 280 9% 19.898 Algemeen 4% 281 4% 19.825 Tabellen behorende bij Vaccinatiegraad : Zuigelingen geboren in 2010: basisimmuniteit (b) of vaccinaties volledig afgesloten (v) DKTP (b) Hib (v) Pneumo (v) BMR (b) MenC (v) (%) (%) (%) (%) (%) Nederland 95,5% 96,1% 95,1% 96,1% 96, 96,6% 97, 96,6% 97,4% 97,4% Ameland 100, 100, 100, 94,6% 97,3% Schiermonnikoog 100, 100, 100, 100, 100, Terschelling 92,7% 92,7% 92,7% 97,6% 97,6% Vlieland 100, 80, 100, 100, 100, Kleuters geboren in 2007: revaccinatie DKTP (%) Nederland 92,3% 94, Ameland 91,1% Schiermonnikoog 100, Terschelling 97,9% Vlieland 100, 28

Schoolkinderen geboren in 2002: vaccinaties volledig afgesloten DTP BMR (%) (%) Nederland 93,1% 92,9% 96,7% 96,1% Ameland 93, 93, Schiermonnikoog 100, 100, Terschelling 100, 100, Vlieland 84,6% 84,6% Meisjes geboren in 1998: vaccinaties volledig afgesloten HPV (%) Nederland 58,1% 67,6% Ameland 56,5% Schiermonnikoog 60, Terschelling 61,9% Vlieland 100, 29